Құқықтық жүйенің темірқазығы

Конституция қазіргі де­мократиялық мемле­кет­тің құқықтық жүйе­сін­де ерекше орынға ие және құқықтық мем­ле­кеттің негізгі белгі­ле­рінің бірі болып та­былады. Конс­титуция­ның болуы – заң­ды­лықтың, құқықтық тәр­тіптің және билік инс­титуттарының тұрақ­тылығының міндетті шарты. Конституция мемлекеттік биліктің қызмет етуімен, аза­маттардың құқықтары мен бос­тандықтарын қамтамасыз етумен, со­нымен қатар мемлекет құрылымымен және билік формасымен байланысты қоғамдық қатынастарды реттейді. Ата Заң тұрақтылықтың, конфес­сияаралық және ұлтаралық келісім кепілі болып қалады. Конституцияда келісім, тұрақ­тылық, барлық тілдер мен мәде­ниеттерді дамыту, экономикалық өр­леуге ұмтылу сияқты біздің қоғамның негізін қалайтын басты қағидалар анықталған. Консти­туция­ны жасаудың қайнар көзі Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев болды. Оның бас­шылығымен мемле­кет­ті­лік­тің, нарықтық экономи­ка­ның заңнамалық негіздері құрылды, егемен Қазақ­стан­ның дамуының стратегиялық ба­ғыт­тары анықталды. Бейбіт сыртқы саясат пен ішкі саяси тұрақтылықты қам­тамасыз ету – дәл осы факторлар ар­қылы біздің еліміз БҰҰ мойындаған әлемдік эталон болып табылады. Ата Заңның баптарынан және басқа да деректерден Конституция шынында да Қазақстанның құқықтық жүйесін қалыптастыру негізі болып табылады деген қорытынды жасауға болады. Конс­титуцияның құндылығы оның ма­ңызды құқықтар мен бостандықтарға кепіл болуында ғана емес – бұл қоғамның дамуының үлкен мүмкін­діктеріне негіз болатын құжат. Оның мемлекет пен қоғамның әрі қарай дамуы үшін құндылығын бірқатар қорытын­дылармен қалыптастыруға болады. Біріншіден, бұрын қолданыста болған­дардан айырмашылығы, 1995 жылғы Конституция негізінен елдегі нақты жағдайдан және жаңа жағдайлардағы қоғамның әлеуметтік-экономикалық, қо­ғамдық саяси және рухани-өнегелі дамуынан көрініс береді. Екіншіден, Ата Заңның негізгі идеясы жақын арадағы сияқты, алдағы тарихи келешекте де қазақстандық қоғамның әртүрлі қоғамдық-саяси күш­терінің келісімі мен ымырасын қамта­масыз ету қажеттілігіне келіп саяды. Бұл Конституцияны саяси тұрақты­лықтың маңызды факторына, азаматтық бейбітшіліктің, әлеуметтік және ұлттық келісімнің кепіліне айналдырады. 2007 жылдың 21 мамырындағы «Қазақ­стан Республикасының Конс­титу­циясына өзгертулер мен толық­тырулар енгізу туралы» заңы Қазақ­станның конституциялық реформа­сының жаңа кезеңін белгілеп берді. Конституциялық реформа ұсынған негізгі мақсаттар қазақстандық қоғам­ның тұрақтылығын сақтап қалу, әрі қарай да толеранттылық таныту және мемлекеттегі демократияландырудың жаңа кезеңін қамтамасыз ету болып табылады. Конституциялық новеллалардың бас­ты нәтижесі республикамыздың президенттік-парламенттік басқару жүйе­сіне айқын қадам жасауы болып табылады. Басқару формасын айқын­даудың басты ерекшелігі Парламенттің атқарушы биліктің жоғарғы және жергілікті органдарын қалыптастырудағы жо­ғары өкілеттілігінің артуы болып табылады. Бұл тұрғыда конституциялық түзету­лердің нәтижесінде Парламенттің Үкі­метті қалыптастырудағы, сонымен қатар атқарушы билік органдарының қызметін бақылаудағы өкілеттілігі айтарлықтай арттырылды. Конституцияның 56-бабына Парламент Мәжілісінің жағдайын бекітетін өзгерту енгізілді. Қазіргі уақытта республиканың Премьер-Министрін та­ғайын­дауға келісімді бұрынғыдай Пар­ламенттің екі палатасы емес, Мәжіліс береді, бұл Мәжілістің мәртебесін бекіте түседі. Республиканың Премьер-Минис­трінің кандидатурасын Қазақстан Рес­публикасының Президенті Конс­ти­ту­цияның 44-бабы, 3-тармағына сәйкес Мәжілісте ұсынылған саяси партия­лардың фракцияларымен кеңескеннен кейін ғана Мәжілістің қарауына ұсы­нады. Бұл жағдайда елдің жоғарғы заң шығарушы органының қызметіне саяси партиялардың шынайы қатысуының ірге­тасы нығаяды деп жоспарланады, бұл барлық демо­кратиялық мемлекеттерге тән. Жоғарыда айтылғандай, Үкіметтің жоғары өкілетті орган алдындағы жауапкершілігі артады. Бұл Мәжіліс Үкіметке сенімсіздік білдіру үшін көп дауыс жинауымен көрсетіледі (Конституцияның 56-б. 2-тармағы). Сонымен қатар, Парламент Мәжілісі есеп беруді тыңдау қорытындылары бойынша Үкіметтің жекелеген мүшелеріне де сенімсіздік білдіруге құқылы. Бұл жағдайда палатаның депутаттары Үкімет мүшесі рес­публиканың заңдарын орындамағаны жағ­дайында оны қызметінен босату туралы Президентке ұсыныс жасайды. Жоғарыда көрсетілген конституциялық новеллалар қазақстандық мемлекеттілікті қалыптастырудағы Парламенттің рөлін жаңа сапалы деңгейге көтеруге арналған. Конституциялық реформаны жүзеге асыру Парламент өкілеттігінің көлемін, сонымен қатар жалпы депутаттық корпустың санын арттыру арқылы оның рөлін күшейту, Парламент Мәжілісінің депутаттарын сайлаудың пропорцио­налды жүйесін енгізу арқылы сайлау жүйесін демократияландыру, Парламенттік көпшілік демократиялық қағида­сының негізінде Үкіметті қалыптастыру және Парламенттің Үкімет қызметіне қатысты бақылау функцияларын күшейту арқылы жоспарланып отыр. Жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту идеясы айтарлықтай нәтижелі болып табылады, мәслихатқа жергілікті өзін-өзі басқару ретіндегі негізгі рөл берілді. Халықтың жергілікті өзін-өзі басқару құқығы әрбір азаматтың жергілікті өзін-өзі басқаруды жүзеге асыру құқығымен қамтамасыз етіледі. Ол Конституцияның 89-бабында бекітілген, соған сәйкес азаматтар тікелей және өз өкілдері арқылы да жергілікті өзін-өзі басқаруды жүзеге асыруға тең құқылы болып табылады. Азаматтарға жергілікті өзін-өзі басқару органдарын сайлау және оларға сайлану құқығы, мемлекеттік қызметке тең қол-жетімділік құқығы, жергілікті өзін-өзі басқару органдарына жүгіну құқығы кепіл етіледі. Осыған байланысты тиісті Әкімдерді тағайындауға келісім беру құқығын иеленетін мәслихаттардың өкілеттігін арттыруға бағытталған өз­герістер жағымды болып табылады. Мәслихат депутаттарының да жауапкершілігі артады, олар аймақтар мен облыстар деңгейіндегі саяси күштің жаңа орталықтарына айналады. Олар­дың әкімдерге деген ықпалы ай­тарлықтай артады, себебі депутаттар бұрынғыдай дауыс санының үштен екі бөлігімен емес, қарапайым көпшілік дауыс берумен әкімге сенімсіздік білдіре алады. Қызметін кеңейту жолымен биліктің өкілетті органдарының рөлін күшейту Конституцияға енгізілген негізгі түзету болып табылды. Конституцияға енгізілген аталмыш толықтырулар мен өзгертулер биліктің атқарушы органдарының қызметіне мониторинг жүргізу барысында жүзеге асырылатын өкілеттіліктердің кең шеңберін ұсынады. Конституцияға қа­был­­данған өзгертулер мен то­лық­тыруларды қазақстандық конс­титу­цио­нализмнің қалыптасуындағы тарихи кезең деп сеніммен айтуға болады. Азаматтық қоғамды әрі қарай құру мақсатында Қазақстанда үкіметтік емес ұйымдардың және кәсіпшілер одақта­рының, сонымен қатар бұқаралық ақпарат құралдарының рөлі бекітілетін болады, бұл біздің халқымыздың жоғарғы құқықтық мәдениеті мен құ­қықтық санасының әрі қарай қалып­тасуына көмектеседі. Конституциялық реформа Қазақ­станда тұлға мен қоғам мүддесі үшін өткізіледі, демократиялық үдерістердің әрі қарай дамуына, халықты билеу институттарының қалыптасуына себептеседі, мұның қазақстандық қоғамның саяси жүйесін жетілдіру және қазақ­стандық парламентаризмді қалып­тастыру үшін жағдай жасайтындығы сөзсіз. Біздің ойымызша, еліміздің бұдан әрі конституциялық дамуы, ең алдымен, Ата Заңда негізі қаланған демокра­тиялық идеялар мен құндылықтардың шынайы жүзеге асырылуына байла­нысты. Бүгінгі таңда демократиялық дәстүр мен қазақстандық мемлекет­тіліктің тәжірибесі тұлғаның құқық­тарын, бостандықтары мен мүдделерін қоғамның мемлекет қорғауындағы басты құндылықтары деп жариялауға мүмкіндік береді. Мемлекет азамат­тарды қорғау құралы ретінде жалпыға танымал демократиялық бостандықтар мен құндылықтарды жариялап қана қоймай оларды жүзеге асыратын органға айналуы керек. Қорытындылай келе, кез келген мемлекетте Конституция маңызды заңды, саяси және идеологиялық құжат болып табылатындығын тағы да бір айта кету керек. Сонымен қатар Конституция қоғам мен мемлекеттің алдына страте­гиялық міндеттер қоятын, қоғам мен адамның өмір қызметінің барлық салаларында әрі қарай даму бағытын анықтайтын бағдарламалық құжат болып табылады. Қазақстан Республикасында өткі­зіле­тін конституциялық реформалар қоғамның саяси жүйесін демо­кра­тияландыруға бағытталған, осыған байланысты конституциялық новел­лаларды, сонымен қатар Қазақстан Конституциясындағы өзгерістер мен толықтыруларға сәйкес енгізілген өзге­рістерді әрі қарай зерттеу қазіргі конституциялық-құқықтық ғылымның басым міндеттерінің бірі болып табылады. Қазіргі уақытта мемлекеттік орган­дардың заң шығарушылық қызметіндегі анағұрлым маңызды міндеттер мен басым бағыттардың бірі әлемдік экономикалық дағдарыс жағдайында әлеуметтік-экономикалық тұрақты­лықты қамтамасыз ету болып табылады. Елбасы өз Жолдауының бірінші жол­дарынан бастап реформалаудың бас­тапқы кезеңіндегі жүйелі әлеуметтік-экономикалық дағдарыстан шығу жөніндегі маңызды міндеттерді шешу үшін қазақстандық қоғамды нығай­тудың «ядросына» айналған Қазақ­станның даму Стратегиясын негізге алуы кездейсоқтық емес. Президент Н.Назарбаев жүзеге асырып отырған құқықтық мемлекетті құру бағыты мен тұрақты саясат біздің жас мемлекетіміздің тарихында бірнеше рет ел үшін жауапты сәттерде қазақ­стандық қоғамның жұмылуына және бірігуіне себептесті. Осылайша, тұрақ­тылыққа деген президенттік бағыт ағымдағы кезеңнің күрделі міндеттерін шешуге қоғамның күшін жұмылдыруға қызмет ете бермек. Еркін КӨБЕЕВ, Е.Бөкетов атындағы ҚарМУ ректоры, заң ғылымдарының докторы, профессор.