Мектеп табалдырығын тұңғыш рет аттау жеті жасар бала үшін де, сол ойын баласының ата-анасы үшін де жүрек толқытар сәт. Ұлтымыздың бүгінгі небір жақсылары мен жайсаңдары бала кезінде, ертең мектепке барасың деген күні түн ортасы ауғанға дейін көздері ілінбегенін жасырмайды. Албырт сезім, қайран шіркін, балдәурен балалық деп, міне, осыны айтыңыз. Дәл сондай кіршіксіз көңіл-күйді бүгінде есімі республиканың жоғары білім беру жүйесіне кеңінен мәлім азамат, Батыс Қазақстан облыстық маслихатының депутаты, тарих ғылымдарының докторы, профессор Тұяқбай Рысбеков те басынан кешкен екен.
Міне, осыдан дәл елу жеті жыл бұрын түсірілген сүретте мына бір ана сүтінің табы аузынан әлі кете қоймаған пәк те бейкүнә бала таңғы шықтай мөлдіреп-ақ тұр емес пе? Бұл сонау 1954 жылдың тамыз айының соңы екен. Ол кезде мектепке киетін бірыңғай киім үлгісі қайдан бола қойсын. Дегенмен, қай ата-ана да мектеп босағасын тұңғыш рет имене аттаған перзентінен ештеңе аяп қалмаса керек. Мына сарғайған суретте де бала Тұяқбайды үлде мен бүлдеге орап тастамағанымен Зейіт атамыз бен Дәнеқыз шешеміз жалғыз тұяқтарын мектепке тәп-тәуір әзірлегені байқалады. Белдіктің орнын алмастыру үшін айқастыра салған жейдесінің сыртындағы аспасы мен түймесі өзіне жарасып-ақ тұр.
Екінші бір суретте бала Тұяқбайдан бүгінде белгілі ғалымға, ел таныған азаматқа, білікті де беделді парасат иесіне, немерелері мен жиендерінің жақсы көретін атасына, Рысбековтер әулетінің жапырақ жайған бәйтерегіне айналған Т.Рысбековті көрер едіңіз. Бұл екі суреттің арасын табаны күректей елу жеті жыл уақыт аралығы бөліп жатыр. Бұдан кейінгі ол кісімен биылғы Білім күні қарсаңындағы әңгімеміз сұрақ-жауап түрінде өрбіді.
– Тұяқбай Зейітұлы, ертең күнпарағымызға қонақтайтын 1 қыркүйек – Білім күні есіме кезінде қазақ поэзиясындағы баллада жанрының шебері атанған Қайнекей Жармағанбетовтің төмендегі шумақтарын түсіріп отыр. Соған құлақ салып көріңізші. Міне, былай деп төгілтеді жыр жампозы: Әлі есімде, мектепке алғаш барғаным, Сумка асынып, дәптер, қалам алғаным. Бір бұрышында сол сумкамның жатқаны, Кеней сақа, кендір баулы қармағым. Әлі есімде, отырғаным партаға, Үңіле кеп, қарағаным картаға. Жайдары, ашық, мұғалима жас қыздың, «Түзу отыр» деп, қаққаны арқаға... Өлеңмен өрілген қандай жанды сурет десеңізші! Бұл өмірде, кім мектепке бармаған? Барды ғой бәрі де. Ақын жырлағандай, мектепке барған кезіңіз есіңізде ме?
– Әрине есімде. 1954 жылдың 1 қыркүйегі еді. Жамбыл облысы, Талас ауданы, Түгіскен совхозының Досбол деген бөлімшесіндегі құрқылтайдың ұясындай бастауыш мектепке сол күні анам мені мұнтаздай қып киіндіріп, ертіп алып барды. Мектеп деген аты ғана. Кішкене үй, екі бөлмеден ғана тұрады. Үш қатардың әрқайсысына үш партадан қойылған. Небәрі тоғыз парта ғана. Сол аядай бөлмеде бірінші, екінші, үшінші және төртінші сыныптың балалары бірге оқыдық. Сол жылы мектепке үш бала барған екенбіз.
Мұғаліміміз Абдрахман есімді ер адам болатын. Бірінші сыныпта оқып жүрген кезімдегі бір көрініс есімде қалыпты. Бір жолы ағайымыз үшінші сыныптағы бір балаға сабағын оқымай келгені үшін қатты ұрысты. Ол баланың қандай көңіл күйде болғаны маған белгісіз. Сол үшін өзімнің зәре-құтым қалмады. Мұғаліміміздің ашуы қайта бастаған кезде сырттан біреу келіп, ол кісіні әлдеқайда шақырып кетті. Сол кезде мен де далаға зып бердім. Өйткені, ағай маған да дәл солай ұрсып, зекитіндей көрініп кетті. Балалық қой қайтерсің?
– Бүгінгі аға буын өкілдерінің көпшілігі дәл сіз секілді ауыл мектебінде, қазіргі тілмен айтқанда, шағын комплектілі мектептерде оқыпты. Шамалауымызша оқытудың мұндай тәсілінің біраз ыңғайсыз жақтары бар секілді. Бұған не дейсіз?
– Бұл енді басқа амалдың жоқтығынан жасалатын оқытудың ескі тәсілі. Ойлап қарасаңыз кеңестік жүйеде шаруашылықтарға қарасты бір бөлімшеде бастауыш сыныпқа баратын балалар саны сегіз-оннан аса бермейтін. Сөйтіп, бәрінің басы бір бөлмеде түйісетін. Мұндай жағдайда ұстаздың әр оқушыға көңіл бөлуге мүлдем мүмкіндігі болмайды. Әр пәнді тереңдетіп оқыту деген ұғым ол кезде мұғалімдердің үш ұйықтаса түстеріне кірмейтін.
– Республиканың алыс аудандарында шағын комплектілі мектептер әлі де жеткілікті. Қазіргі өзгеріс қандай?
– Бала саны аз болсын, көп болсын қазіргі бастауыш білім беру жүйесінде бір сыныпқа – бір мұғалім тәртібі енгізілген. Тағы бір жетістік, бастауыш сыныптардың өзіне бүгінде арнайы мамандығы бар мұғалімдер сабақ бере бастады. Айталық, арифметиканы, әліппені үйрететін мұғалім оқытпайды. Бұл бүгінгі білім беру дағдысына қайшы келеді.
– Тұяқбай Зейітұлы, елуінші жылдардағы 1 қыркүйек пен бүгінгі 1 қыркүйектің айырмашылығы туралы не айтар едіңіз.
– Егемен елімізде 1 қыркүйек – Білім күні деп белгіленген. Осы бағыттағы айтулы даталы күннің мәні мен маңызы жыл сайын артып келеді. Бүгінгі күні – Білім күні мейрам ретінде оқушылар мен ата-аналарға және ұстаздар қауымына үлкен қуаныш сыйлайды. Әр жыл сайын жаңа оқу жылына кең ауқымды әзірлік жұмыстарының жүргізілуі де Білім күнінің мәртебесін өсіре түседі. Елуінші жылдары мұның бір де бірі болмайтын. Мектеп жасына толған баланы ата-анасы мектепке алып барады. Ол қабылданады. Сонымен іс бітеді.
Темір ҚҰСАЙЫН.
Батыс Қазақстан облысы.
––––––––––––––
Суреттерде: бала Тұяқбай, бүгінгі профессор Тұяқбай Рысбеков.
