Тоғызқұмалақ әлемді шарлай бастады

Тоғызқұмалақ – әлемдік мәдениеттің кез келген үлгілері­мен бой теңестіре алатын 4 мың жылдық тарихы бар зияткерлік ойын, озық рухани мұра. Қазақ халқының ілкі тектерінен бастап, сақтар, ғұндар, көктүріктерден қазіргі күнге дейін жалғасып келе жатқан ұрпақтар үндестігінің заттай көрінісі. Қазақтың төл зияткерлік ойы­ны – то­ғызқұмалақ соңғы жыл­дары жоғары қар­қынмен дамып келеді. Халықаралық то­ғыз­құ­ма­лақ қауымдастығы, Туризм және cпорт министрлігі, облыс әкім­діктерінің қолдауы арқасында бұл ойынмен шұғыл­данушы­лар­дың саны 100 мың адамға жа­қын­дады. Тоғызқұмалаққа ха­лық­­ара­лық деңгейде де қызы­ғу­шылық өсіп келеді. Қазір то­ғыз­құмалақпен тек шетелдердегі қа­зақтар ғана емес, Англия, Фран­ция, Германия, Испания, Че­хия, Ресей, Португалия, Қы­тай мемлекеттерінде де жергілікті ха­лық­тардың арасында ойнаушы­лардың саны артуда. Тоғызқұмалақ үш рет: 2006 жылы – Лондонда, 2008 және 2009 жылдары Чехияда дүние­жү­зілік зияткерлік олимпиа­да­ның бағдарламасына енді. 2007 жылы Македонияның Охрид қа­ласында өткен түркі тілдес ха­лық­тардың жастар құрыл­тай­ын­да 40 елден келген 240 делегатқа ұлттық ойыннан семинар өткі­зіл­ді. Шетелдердегі тоғызқұма­лақ насихатшылары үшін Англия­да (2009 ж.), Колумбияда (2009 ж.), Қытайда (2008 ж.), Түркияда (2007, 2008, 2009 ж.), Өзбек­стан­да (2009, 2010 жж.), Ресейде (2007-2008, 2010 жж.), Францияда (2010 ж.), Швейцарияда (2009 ж.) бірнеше таныстыру шара­ла­ры, жарыс­тар ұйымдастырылды. Ойын жақтаушылары 2008 жыл­дың 1-8 маусымы күндері Қа­зақстан Респуб­ликасы Прези­ден­тінің жүлдесі үшін халық­ара­лық жарыс барысында, шетелдерден келген делегаттармен бірлесе оты­рып, Халықаралық то­ғыз­құмалақ қауым­дас­тығын құр­ды. Оған 7 ел мүше болды. Атап айтқанда: Қазақстан, Қырғыз­стан, Өзбекстан, Моңғолия, Қы­тай, Түр­кия және Ресей. Қауым­дастық­­тың штаб-пәте­рі Астана қала­сын­да орналасқан. Оның 4 вице-президенті, 20 атқару алқа­сының мүшесі болатыны келісілді. 2009 жылдың наурыз айынан бастап, ақпараттық кеңістікте то­ғызқұмалақты на­сихаттау үшін жаңа www.9kumalak.kz сай­­­ты ха­лық­тың назарына ұсынылды. Ой­ын ережелері мен тарихы, күн­тізбелік жоспар, ойыншылардың рейтингі мен басқа да мәліметтер жөнінде осы сайттан танысуға болады. Сайттың авторы – Асхат Шотаев. 2009 жылдың 15 қыркүйе­гі­нен бастап, әлемдік ғаламторда тоғызқұмалақ зияткерлік ойын ре­тінде тіркеліп, www.iggamecenter.com сайтында онлайн режімінде ойнайтын бағдарлама жасалды. Авторы – Канада азаматы Арти Сандлер. Алдағы уақытта төрт­күл дүниенің мықты ой шеберлерімен осы сайтқа кіру арқылы электрондық бағдарламада то­ғыз­құмалақ ойнауға, ойын ше­бер­лерінің партияларын талдау­ға, сақтауға болады. Сондай-ақ, www.mail.ru сай­тын­да «То­ғызқұмалақшылар мұн­да келіңіздер!!!» («То­гызку­ма­лак­шылар, Вам сюда!!!») ат­ты қо­ғамдастық құрылған. Құру­шы­сы – Динара Қасенова. Қоғам­дас­тықтың нақты сілтемесі – http://my.mail.ru/community/togyz/. Мұнда тоғызқұмалақ ойынына қа­тысты кез келген тақырыпта пікірлесіп, ой бөлісуге болады. Рес­публика көлемін­де­гі, халық­ара­лық деңгейдегі тоғызқұма­лақ және басқа да зияткерлік ой­ын­дардан өткен жарыстардың нә­ти­желері, суреттері берілген. Әрбір азамат мұнда тіркеліп, ұлттық ойынымыздың насихатталуына атсалыса алады. 2009 жылдың 19-26 қазаны ара­лы­ғын­да Шымкентте тоғыз­құ­малақтан Азияның тұңғыш аш­ық чемпионаты болып өтті. Чемпио­натқа 9 елден барлығы 31 ойын­шы қатысты. Ерлер ара­сында алғашқы Азия чемпионы Айдос Сейітжан (Астана, Қазақ­стан) жә­не қыздар арасында Диана Кенина (Павлодар, Қазақ­стан) болды. Азия чемпионаты 2 жылда бір рет өтетін болып келісілді. 2010 жылғы 1-7 қараша ара­лы­ғында Астана қаласында то­ғыз­құмалақтан І әл­ем чемпио­на­ты өтті. Чемпионатқа 4 құр­лық­тың 16 елінен, атап айтқанда, АҚШ, Антигуа-Барбадуа, Әзер­бай­жан, Германия, Грузия, Испания, Қазақстан, Қыр­ғызстан, Қы­тай, Моңғолия, Өзбекстан, Ресей (Алтай, Башқұртстан, Татарстан, Ты­ва), Түркия, Түркіменстан, Че­хия, Швей­цариядан, барлығы 43 ойыншы қа­тысты. Тұңғыш әлем чемпионы ерлер арасында Ғалымжан Темірбаев (Кентау, Қа­­зақстан) және қыздар ара­сын­да Әсел Далиева (Қызылорда, Қазақстан) болды. Әлем чемпионаты барысында Халық­аралық тоғызқұмалақ қау­ымдастығының құрамы тағы 9 елмен толықты. Олар: Әзер­бай­жан, АҚШ, Антигуа және Барбуда, Германия, Грузия, Түркі­ме­нстан, Чехия, Швейцария және Испания. 2010 жылдың қараша айында тоғыз­құмалақтың Қазақстандағы тұңғыш компьютерлік бағдарла­масы жасалды. Автор­лары – керекулік С. Ақтаев, Д. Кенина, Е. Шамбаев. Бүгінгі күні Қазақстан, Қыр­ғыз Рес­публикасы, Өзбекстан, Ресей (Таулы Алтай Респуб­ли­ка­сы) және Моңғолияда қау­ымдас­тықтар, Испания, Чехия, Португалия, Түркия сияқты мемлекеттерде үйір­ме­лер жұмыс істейді. Еуропада алғаш ашыл­ған Тоғыз­құмалақ қауымдастығы Че­хия­ның Прага қаласында тіркелді. Төр­айымы – Хана Котинова. Биылғы жылдың 17-20 мау­сымы ара­лығында Ресейдің Горно-Алтайск қала­сын­да тоғызқұ­ма­лақтан V Халықаралық «Ал­тын Алтай» жарысы болып өтті. Тоғызқұмалақтың кеңінен на­си­хат­талуы әрі шетелдік спорт­шы­лармен тоғызқұ­ма­лақ және басқа да зияткерлік ойын түр­лерінен тәжірибе алмасу мақсатында бұл жарыс Горно-Алтайск қаласында дәстүрлі түрде бесінші рет ұй­ым­дастырылды. Қа­зақстандық спортшылар сонымен бірге ал­тай халқының шатра ойынына да қаты­сып, өз бақтарын сынады. Қазіргі уақытта Алтай Рес­пуб­ли­касы Шатра қауым­дас­тығы мен Қазақстан Республикасы Тоғыз­құмалақ қауымдастығы арасын­да тығыз байланыс орнатылған. Бұл байланыс тек жарыс пен семинарлар өткізуге қатысты прак­тикалық қана емес, зияткерлік ойын­дарды зерттеу арқылы ғы­лыми-теориялық жағынан да дамытылып отыр. 18-23 шілде күндері Чехия­ның Пардубице қаласында то­ғыз­­­құ­малақтан жарыс пен ойын­ды дамыту мен үй­рету жайлы семинар өткізіліп, он­да 2012 жылы осы қалада өте­тін әлем чемпи­о­наты жайлы мә­селелер талқы­лан­ды. Жарыс туралы мәлімет­тер­ді www.czechopen.net сайты­нан то­лығырақ көруге болады.  Ұйым­дас­ты­ру алқасы бұл чем­пио­нат­тың да жоғары деңгейде өте­ті­ніне сенім білдірді. Соны­мен, 2012 жы­лы тоғызқұма­лақ­тан ІІ әлем чем­пионаты Чехия­ның Пардубице қаласында 14-20 шілде аралы­ғын­да өткізілетін болды. Ырысбай АБДУЖАППАРОВ. Астана.