Суицид қорқынышты, қауіпті қадам бұл

Бұл проблема туралы соңғы кездері аз айтылып, аз жазылып жүрген жоқ. Де­генмен, мәселенің кө­­кей­кес­­­тілігін ескеріп, қо­лы­мызға қалам алғанды жөн көрдік. Тіршіліктегі басты құн­­дылық – адамның өмірі еке­ні белгілі. Бір күннің ішінде сан мыңдаған адам өмірге келіп жатса, сол секілді сан мыңдаған адам бақилық болады. Оның іш­інде, талқаны таусылып, Жа­ратушы қалауымен өмір­ден озатындарын айтпа­ған­да, өз өміріне өздері балта шауып, ажалынан бұрын өмірімен қоштасатындары қаншама. Бүкіл әлемді алаңдатып отырған осынау мәселе соңғы жылдары өршіп келеді. Австрия мамандарының Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымында (ДДҰ) жасаған баяндамасы бой­ын­ша, бүгінгі күні соғыс пен қан­ды қылмыстарға қарағанда, әл­ем­де өз-өзіне қол жұмсау салда­ры­нан өмірден өтетіндер көп екен. Бұл қауіпті құбылыстың біздің еліміздегі көрінісі де көңіл қуан­тарлықтай емес. Десек те, ДДҰ зерттеулері нәтижесіне жүгінсек, өзін-өзі өлтіру жөнінен Қазақстан үшінші орынға, Орталық Азия елдері бойынша бірінші орында тұр екен. Осыған сәйкес, жалпы әлем­д­е әрбір 40 секунд сайын, елімізде әр сағат сайын бір адам өз-өзіне қол жұмсайтын көрінеді. Латын тілінен аударғанда суицид мағынасы (cui – өзін, caedere – өлтіру), яғни өз өміріңе балта шабу, саналы түрде өмір сүруді тоқтату дегенге саяды. Бүгінгі таңдағы өте салмақты мәселеге айналған осынау аты жаман дертті әркім әрқалай қабылдап, өз алдына топшылайды. Бірі – заманның өзгеруі десе, екіншілері – әлеуметтік жағдайдың қиын­ды­ғы­нан, не болмаса, денсаулықтың салдарынан деп таниды. Ал кейбіреулер тұқым қуалаушылық жо­лымен келеді деседі. Ойлап қа­ра­саң, дене түршігерлік жәйт. Ра­сын­да, мұндай жағдайларға адамдар түрлі себептермен барады. Кеңес Одағы кезінде бұл мә­селе жабық қаралатын болған. 1930 жылы Санақ жөніндегі мемлекеттік комитет өз-өзіне қол жұм­сағандармен айналысатын сек­торды жауып, бұл жұмысты психиатрға тапсырады. Неге де­сеңіз, өзіне-өзі қол жұмсаған­дар­ға ақыл-есі кеміс, психикалық ауруға шалдыққандар деп баға берілді. Сол кезде АҚШ-та да өзін өлімге қиып, одан аман қалған­дар­ды жазасын өтеу үшін түрмеге қамайды екен. Дүние жүзінде жыл сайын шамамен 1 миллиондай адамның өз-өзіне қол жұмсап, 10-20 миллиондай адамның өз өмірлерін қиюға әрекет жасай­тын­дығы белгілі болып отыр. Осы­ған орай, мамандардың пікірін білу үшін ІІМ емханасының дәрігер психиатры Зәуреш Сол­тан­ғазиноваға жолығып, қоғамды алаңдатып отырған суицид мә­се­лесі жайлы ойын сұраған едік. – Ғылыми болжам бойынша, суицидтің үш түрі бар, – дейді Зәуреш Баритденқызы. – Оның біріншісі көбінесе жасы егде тарт­қан адамдар мен жасөспі­рім­дер арасында ашық түрде белең алатын түрі. Мысалы, жасөсп­і­рім­дерге «Қалай өмір сүремін? Мен қандай адам боламын?», яғни болашаққа деген сенімсіздік себеп болса, қарт кісілерді «Мен қалай өмір сүрдім, бұл өмірде кім болдым?» деген ой мазалайды екен. Екінші топқа өз өміріне жау­апсыз қарайтын, атап айт­қан­да, белгілі бір қауіпті аймақтарда жиі жүретін кісілерді жатқызуға болатын сыңайлы. Үшіншісі – қорқыту, үркіту, немесе өз айт­қа­нымен жүргізу мақсатын көз­дей­тін, әйелдер арасында көп кездесетін демонстрациялық түрі. Адамдардың өз еркімен өмірін қиюы мәселесін дәрігерлер, психологтар, психотерапевтер, зерт­теушілердің қарастырып келе жат­­­­­қанына да біраз уақыт болды. Алайда, одан еш нәтиже шығар емес. Керісінше, күн өткен сайын жағ­дайдың ушығып бара жатқан­дығы байқалады. Дағдарысты күй­ге тап болғандар оны тек үй­дің ішінде талқыға салып, сыртқа шығармауға тырысады. Сон­дық­тан да, мұның себебі көп жағ­дайда анықталмай қалады. Дүниежүзілік денсаулық сақ­тау ұйымы суицидтің 800-ден астам түрін анықтаған. Ежелгі ха­лық­тардың діліне жат болған бұл ұғым, соңғы жылдары белең ал­ып, дерт көзіне айналды. Бұл ретте, кез келген дін өз-өзін ажалға қия­тын­дарға оң қабақ таныт­пай­ты­ны белгілі. Кезінде христиан діні өкілдері осы жолды таңдау­шы­ларды жер қойнына тапсыр­ма­ған. Ал ежелгі Грекияда өздеріне қол жұмсауға ұмтылғандардың қол­дарын шауып тастаған. Ал ислам мемлекеттерінде бұл – сирек кездесетін құбылыс. Шариға­ты­мыз­ға қайшы келгендерге жаназа намазы оқылмайды, Құран ба­ғыш­талмайды. Қиындықтан құтылудың жал­ғыз жолы – өз-өзіне қол жұмсап, ажал құшу болмаса керек. Оны «ойланбастан шешім қабыл­дау­дың салдары» деп түсінген дұ­рыс. Адамдар көбінесе басына қиыншылық түскен кезде оны шешудің жолдарын таба алмай, осы дертке шалдығып жатады. Шығыста «Бір күндігіңді ойла­саң, күріш ек, он жылдығыңды ой­ласаң, ағаш ек, жүз жылды­ғың­ды ойласаң, ұрпағыңа жақсы тәлім-тәрбие бер», деген қағида бар. Бұл жерде айтайын дегенім, егер әрбір балаға жастайынан жақсы тәрбие беріп, стереотипке бой алдырмай, өмірді бағалай білуге үйретіп өсірсек, мұндай қай­ғы­лы жағдайларға тап болма­сы­мыз кәдік. Бұл ретте баланың бойында патриоттық сезімді оя­тып, өмірге деген құлшынысын арттыру үшін нәтижелі әрі түзу бағыт-бағдар беруіміз абзал. «Адам өмірге ессіз болып келеді, есалаң өмір сүреді», деп адам өміріне қысқа ғана «мінездеме» берген Асқар Тоқпановтың бұл сөзінен талайды аңғаруға болады. Әйтсе де, ессіз кезінде өмірмен есеп айырысқысы келетіндер көбейіп кетті. Содан секем алды ма, соңғы уақытта өз-өзіне қол жұ­мсаушылар арасындағы суицид себептерін анықтау үшін елімізде мамандар сараптама жүр­гі­зе бастады. Соның нәтижесі бой­ынша балиғат жасқа толмаған балалар арасында 2005-2007 жы­л­дары 1146 өз-өзіне қол жұмсау оқи­­ғасы тіркеліп, соның 750-інде кәмелетке толмағандар сөзге келмей, «жүріп» кеткен. Мұндай жәйт­тер күн өткен сайын өсе түсуде. Қалай десек те, тілге тиек етіп отырған бұл проблеманың себебі өте көп. Дегенмен, мұсылман ба­ла­сы үшін өзіңе-өзің қол жұм­сау ауыр күнә екендігі еш кү­мән­сіз. Өйткені, жан – Жаратушының адам баласына берген ең қасиетті ама­наты. Өз өмірін қию – сол ама­нат­қа жасалған қиянат. Дінге сенімі бар адам өмірдің қиын­дық­тарын сынақ деп біледі, өткінші деп қарайды. Әрбір қиындықтан кейін, жеңілдіктің келетініне сенеді. Жаратушыдан үмітін еш үзбейді. Сабыр етеді. Өмірдің ең қиын сәт­терінде де өзін өлтіруге бармайды. Ендеше, өзін-өзі өлті­рудің себептерін өмірдің қиын­дық­тарынан іздеу дұрыс емес. Мұндағы басты себепті «сенім» деп білген жөн. Иманы толық адамдарда қандай да бір қайғыны жабыла көтеру, қи­ын­шылыққа ортақтасу деген бар. Ал имансыз жандарда мұндай жағ­дай­лар кездесе бермейді. Сол себепті қинал­ған кезде қайғысы еселеніп, бұл дүниеден қашудан бас­қа жолы қалмайды. Өйткені, о дүниеге деген сенім жоқ. Сөйтіп, онсыз да қызығы қашқан өмірінен баз кешіп, бұл жалғанмен қош айтысып кете барады. Суицидтің алдын алу үшін бірінші кезекте күнделікті қарым-қатынастағы жақын адам­да­ры­мыз­ға жылы шырай танытып, ішкі жандүниесін түсінуіміз қажет. Осы арқылы ғана жақсы жағынан ықпал етіп, үлкен нәтижеге жетеріміз хақ. Сонымен қатар, қолдау көрсететін түрлі мекемелер де жет­кілікті. Солардың көмегіне жү­­гініп, өмірімізге қажетті нәр ала білсек, бұл проблеманы еңсе­ре алатынымыз күмәнсіз. Жұлдыз БАЙДІЛДА. Астана.