Дүбірге толы дүние

Түркия мен Израильдің керіскені кімге пайдалы Бір кезде жап-жақсы дипломатиялық қарым-қаты­наста болған бұл екі елдің арасы нілдей бұзылды: Израиль кешірім сұраудан бас тартқан соң, Түркия бұл елдің елшісін кері қайтарып, дипломатиялық қарым-қаты­­на­сын ең төменгі шекке түсірді. Түркия, оның премьер-министрі Ред­жеп Тәйіп Эр­до­ған осындай шешім қабылдады. Оған себеп – өткен жылы Израиль әскерінің әрекеттерінен тоғыз түрік азаматының қаза болуына Израиль жағы кешірім сұрамаған, тек өкініш білдірген де қойған. Және кешірім сұрамайтынын атап көр­сеткен. Мұндай жағдайда тү­рік жа­ғ­ының қадамдары орынды си­яқ­ты көрінеді. Сөйтсе де сұрақ көп. Арада жылдан аса уақыт өт­іп­ті. Бұдан бұрынырақ неге мұндай талап қойылмаған? Және осыдан біраз бұрын ондаған жылдар бо­йы Түркия мен Израиль жақсы қарым-қатынаста емес пе еді? Мұ­сылман елдері ішіндегі Из­раиль­дің тірегі Түркия еді ғой? Біраз араб елдерімен тіл табыс­па­ған Түркия Израильмен тіл та­быс­қан. Сірә, бұл сұрақтың жа­уа­бын үкімет басына исламдық Әді­лет және даму партиясының келуінен табуға болғандай. Израиль мен исламдық араб елдері ара­сын­дағы қайшылықта енді Түр­кияның исламға қарсы жақпен ынтымақта болуы қиын. Ал Из­раильдің кешірім сұрамауына байланысты Түркияның жауабы себептен гөрі желеуге жақын. Желеу десек те, сол екі елдің арасын ажыратқан оқиғаға сәл тереңірек тоқталайық. Өткен жыл­дың мамыр айының аяғында Түркияда бірнеше кемеден тұ­ратын «Бостандық флотилиясы» жасақталып, Палестина автоно­мия­сының бір бөлігі саналатын Газа секторына гуманитарлық тауар жеткізбек болды. Ал Газа секторы Израиль қоршауында. Мұн­дай жағдайда оған басқа­лар­дың баса-көктеп кіруіне бол­май­ды, ұнасын-ұнамасын Израильдің рұқсатын сұрауға тиіс. Мұны тү­рік жағы жақсы білді. Сөйтсе де, бір жағы дау ту­ды­ру үшін де болар, флотилия рұқ­сат­сыз кіруге әре­кет жасады. Сонда Из­раильдің арнау­лы әскері оларды бейтарап теңізде тоқ­­татып, тексеруге алды. Осы кезде флотилияның флагманы санала­тын «Мави Мармара» кемесінде Израиль теңіз әскерилері гумани­тарлық көмек белсенділері тара­пы­нан қатты қарсылыққа ұшы­ра­ды. Олар, әскерилер қару жұм­са­майды деген болар, арматура, пышақты пайдаланып, оларды сабай бастады. Оған жауап ретінде қару қолданған израильдіктер то­ғыз адамды атып өлтірді. Біз бұл оқиғаны БҰҰ-ның ар­наулы комиссиясы әзірлеген баяндама бойынша баяндап отырмыз. Комиссия Израиль арнаулы ә­с­ке­рінің әрекеттерін «орынсыз және ақтауға болмайтындай» десе де, Газа секторының Израиль тара­пы­нан қоршауға алынуын негізді санайды. Сонымен қатар, Түркия біршама қатқыл мәлімдемелер жасап, Израильмен сауда және әс­кери қатынасын тоқтату жөнінде шешім қабылдады. Эрдоғанның «Біздің кемелеріміз олардың ау­мақтарында жиі көрінетін бола­ды», дегені мәселенің тым те­реңдеп кеткенін аңғартады. Екі ел арасындағы шиеленістен оның бір жағы айтарлықтай дипломатиялық жеңіске жетті деп тұжырым жасаудың реті жоқ. Олардың екеуі де әлемдік сая­сат­тағы мықты бір серіктесінен ай­рылғаны анық. Бұл олардың сая­сатына да, экономикасына да әсер ететін болады. Ал бұл екі елдің қақтығысы Таяу Шығыс дейтін ай­мақтағы шиеленісті күшейте тү­седі. Израиль Түркиядан ай­рыл­са, оның орнын басқалар ба­сады, Түркияға да солай. Бірақ оның екі ел үшін біраз қолайсыз салдары болатыны заңдылық.   Қазіргі заманның  басты қатері Жамандық қайталанбасын деп сол жамандықты да еске алып отыруға мәжбүрміз. Осыдан он жыл бұрын, нақты­рақ айтсақ, 2001 жылдың 11 қыркүйегінде Нью-Йоркте ең үлкен қаңқұйлы лаңкестік әрекет жасалып, әлем жұр­т­шылығының жанын түршіктірді. Содан бері қай жерде болса да лаңкестікке жұрттың құлағы түрік жүреді. Лаңкестіктен сақ­тану керек. Бұрын көбіне осынау қа­­зір­гі заманның бас­ты қасіретіне ай­нал­ған құбылыс ислам экстремизміне тән деген пікір қа­лып­­тасса, енді жағдай өзгеріп отыр. Жақында ғана барынша ты­ныш ел саналған Норвегияда бір лаңкестің қолынан жүзге тарта жас­өспі­рім­нің өмірі қиылғаны осы­­нау ке­­сапат­тың географиясы шексіз екенін аңғартады. Лаңкесті күтпеген жерден көруге болады екен. Соңғы он жылдағы лаңкес­тік­пен күрес сабағы бұл құбылысқа көзқарасты да, онымен күрес жол­дарын да өзгертті. Айталық, сол лаңкестікке қарсы күрес ұра­нымен басталған Ирактағы со­ғыстың салдары мыңдаған жа­зық­сыз құрбандыққа душар етумен қатар, онда ислам тармақтары ара­сын­дағы азамат соғысын да тудырды. Ауғанстандағы соғыс туралы да осыны айтуға болар еді. Онда кімнің лаңкес, кімнің билікке қарсы күресуші екенін әлі талайлар анықтай алмай жүр. Содан да ондағы халықаралық күштерге жергілікті тұрғындар тарапынан сенімсіздік үлкен. Жыл сайын АҚШ-тың мемлекеттік департаментінің халықара­лық лаңкестік ұйымдардың тізімін жариялау дәстүрі бар. Сонда Египеттегі «Мұсылман бауырлар» ұйымы үнемі сол тізімнен орын алатын. Рас, бұл ұйым осы елдегі билікке қарсы күресіп келді, Мүбәрак режіміне қарсы шықты. Кейде қарулы қақтығыстан да бас тартпайтын еді. Енді Мүбәрак билігі құлаған соң оған көзқарас өз­геріп отыр. Сол билікті құла­­туға «Мұсылман бауырлар» айрықша үлес қосты. Тіпті алдағы сайлауда жеңіске де жетуі әбден мүмкін. Сонда олар билікке келсе, лаң­кестердің билігі орнады деп ешкім айта алмайды. Билікке қарсы күресуші сепа­ра­тис­тердің бар­лы­ғын лаңкестер қатарына қосуға болмайды, әрине. Бірақ сол кү­ресте бейбіт халық қырылып, жапа шегіп жатса, олардың әрекеттерін ақтау­дың да реті жоқ. Ал лаңкестер болса, ха­лықтың билікке қарсы көңіл күйін өз пайдасына асыруға құмар-ақ. Олар сол кө­терілген халықпен араласып, өз­де­рінің бүлдірушілік әрекеттерін жандандырады, тым болмағанда қажетті ортаға кірігіп алады. Соңғы он жылда лаңкестерге қарсы күрестің айтарлықтай нә­тижесі болғаны анық. «Әл-Каида» сияқты халықаралық лаңкестік ұйымның өрісі тарылды. Бұл жерде оның көсемі Усама бен Ла­деннің өлтірілгені өз алдына, тіпті Ауғанстан, Пәкстан сияқты елдердегі олардың оқу базалары жойылып, жергілікті тұрғын­дар­дың қолдауынан айрылды. Біршама сарапшылар жаһандық лаңкес­тік қауіптің үрейі азайды деп тұ­жырым жасайды. Және олардың сипаты мықтап өзгергенін айтады. Жаһандық болмағанмен, жергілікті сипаттағы лаңкестік әре­кет­тер­дің азаймағаны, қайта жаңа түр­ге еніп, көбейе түскені даусыз. Олар өмірдің түрлі жақтарынан кө­рініс тауып жатады. Көп елдерде кәсіптік бәсекеге, дінге қа­тысты лаң­кестік әрекеттер етек алып отыр. Лаңкестік әрекеттер қазіргі за­манның басты қатеріне айналған кезде, оған қарсы күрес әр ел үшін айрықша маңызды. Жау жоқ деме, жар астында демекші, бұл кесапат тыныш отырған елде де аяқ ас­ты­нан пайда бола кетеді. Тіпті қонақ болып келгендердің арасы­нан жат ниеттілердің та­бы­ла­тыны жай­ын­да мысал көп. Қазіргі келім-кетім көбейген кезде, көрінгенді жау са­намағанмен, абай болған жақсы. Шекарадан өткен адамның кім екені анық­талса жөн. Тарихтағы ең үлкен лаңкестік әрекеттің болғанына 10 жыл тол­ғанын еске алғанда, ешкім де оны тойламайды. Одан сақтануды еске салады. Мамадияр ЖАҚЫП.