Даму институттарын мемлекеттік органдарға сенімді басқаруға берудің мәнісі неде?
Мемлекет басшысының «Қазақстан Республикасында мемлекеттік басқару жүйесін одан әрі жетілдіру шаралары туралы» 2011 жылдың 10 тамызындағы Жарлығына сәйкес мемлекеттік басқару жүйесінің тиімділігін арттыру мақсатында «Самұрық-Қазына» АҚ-қа қарасты даму институттарының акциялар пакеті Индустрия және жаңа технологиялар, Экономикалық даму және сауда министрліктерінің сенімді басқаруына берілетіндігі мәлім. Одан сәл бұрынырақ, Президенттің үстіміздегі жылдың 17 сәуіріндегі Үкіметтің кеңейтілген отырысында берген тапсырмалары шеңберінде институттарды басқаруға беру мәселесі 2011 жылдың 18 сәуірінде өткен «Самұрық-Қазына» АҚ басқармасының, сол сияқты 21 сәуірде өткен қордың директорлар кеңесінің қарауына шығарылған болатын.
Осы орайда, даму институттарын сенімді басқаруға берудің директорлар кеңесінің осы жылдың 20 шілдесінде өткен қордың соңғы отырысында қаралған даму стратегиясына деген жаңа көзқарастармен өзара байланысты екенін және экономиканы модернизациялау саласындағы мемлекеттік саясатты жүзеге асырудың қазіргі сатыдағы қисынды қадамы болып табылатынын да бірден айта кету орынды.
Қор ендігі жерде осы арқылы мемлекеттік бағдарламаларға «жолсерік» рөлін қамтыған қазіргі стратегиядан неғұрлым нарықтық принциптер негізінде ұлттық компаниялардың тиімділігі мен бәсекеге қабілеттілігін арттыруға және ұзақ мерзімді инвестициялық саясатты жүргізуге жағдай жасайтындай дамудың анағұрлым белсенді моделіне көшуді қарастырып отыр.
Даму институттарының, әу бастан-ақ мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыру құралы ретінде құрылғаны, сонымен бірге, табыстарды ұлғайтудың ондай компаниялар үшін басты мақсат болмағандығы белгілі. Кезінде, яғни «Самұрық-Қазына» холдингін құру сатысында даму институттарын бір ғана акционердің басқаруына біріктіру еуропалық тәжірибені, сол сияқты, Сингапурдың, Малайзияның осыған ұқсас компанияларының тәжірибелерін ескере отырып корпоративтік басқарудың озық тәжірибелерін енгізуге, компаниялар қызметтерінің тиімділігі мен мөлдірлігін арттыру үшін қажетті процедураларды, жоспарлау, бюджеттеу жүйесін жолға қоюға жағдай жасағанын да айта кету керек. Дағдарыстың неғұрлым өткір кезеңінде жұмыс істеп тұрған даму институттарының, атап айтқанда, Қазақстанның Даму банкінің, «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қорының мүмкіндіктерін кеңінен пайдалана отырып қор Үкіметтің дағдарысқа қарсы бағдарламасының негізгі операторына айналды.
Дағдарыстан кейінгі кезеңде ел Үкіметінің алдына экономиканы кең ауқымда модернизациялау және индустрияландыру, рентабельділігі төмен жобаларды қоса ала отырып, стратегиялық жобаларды жүзеге асыру, қазақстандық экспортты сыртқы рыноктарға шығару, кәсіпкерлікті дамыту және қолдау жөнінен міндеттер қойылды. Осы орайда мемлекеттің маңызды әлеуметтік міндеттерді шешуге, оның ішінде, өндірісте жаңа жұмыс орындарын ашуға, кәсіпкерлік белсенділікті арттыруға мүдделі екенін де есте сақтаған жөн.
Даму институттарын сенімді басқару функцияларының берілуі арқылы министрліктер «Өнімділік-2020», «Бизнестің жол картасы-2020», «Экспорттаушы-2020», кәсіпорындарды сауықтыру бағдарламасы сияқты мемлекеттік бағдарламаларды табысты жүзеге асыру мүмкіндігіне ие болады. Салалық министрліктер тарапынан компаниялар қызметін оперативті басқару функциялары стратегиялық инвестициялық жобаларды жүзеге асыру барысында қажетті шараларды уақытылы қабылдауға, сол сияқты, түйткілді түйіндерді шешуде мемлекет тарапынан жан-жақты қолдау көрсетуге жағдайлар туғызатынын да ешкім теріс дей алмайды.
Осылайша, мемлекеттік инвестициялық саясатты жүзеге асыру құралы ретінде құрылған даму институттарын сенімді басқаруға беру атқарушы билікке даму институттарына салынған бюджет қаржыларын пайдалана отырып, ірі мемлекеттік бағдарламаларды неғұрлым тиімдірек жүзеге асыруға қолайлы жол ашпақшы.
Сонымен бірге, даму институттарын қоса алғанда, қордың барлық компанияларының алдына корпоративтік басқару деңгейін көтеру, директорлар кеңесі жұмысының сапасын арттыру, қызметтің мөлдірлігі мен тиімділігін қамтамасыз ету міндетінің қойылып отырғанын да айта кету қажет. Осыған байланысты басқаруға берілетін компаниялардағы қазіргі бар корпоративтік процедуралар шеңберінде корпоративтік басқаруды, сонымен бірге, қаржы жағдайына бақылау жасауды да қордың өзінде сақтап қалуы мүмкіндігін де жоққа шығаруға болмайды.
Егер сенімді басқаруға беру мәселесіне нақтырақ тоқталар болсақ, жоғарыда қабылданған шешімдер нәтижесінде негізінен 2008 жылға дейін «Қазына» АҚ-тың құрамында болып келген активтер министрліктер мен ведомстволардың басқаруына беріледі. Жарлықта көрсетілгендей, Индустрия және жаңа технологиялар министрлігі басты бенефициар болып табылады. Оның басқаруына Даму банкі, «Инвестициялық қор» АҚ, «Kazyna Capital Management» АҚ, «КазЭкспертГарант» сараптама-несиелік сақтандыру корпорациясы» АҚ берілсе, «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ Экономикалық даму және сауда министрлігіне беріледі. Оның сыртында, «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі», «Қазақстандық ипотекалық несиелерді кепілдендіру қоры», «Қазақстандық Ипотекалық Компания» ипотекалық ұйымы» акционерлік қоғамдары иелік ету және пайдалану құқығында Құрылыс және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық істері агенттігінің құзырына көшеді.
Іс жүзінде алғанда, бұл қадам Президенттің биылғы жылдың 17 сәуірінде Үкімет мүшелерінің, әкімдердің, орталық органдардың, «Нұр Отан» партиясы мен «Самұрық-Қазына» ҰӘҚ басшыларының қатысуымен өткен кеңесте берген тапсырмаларына сәйкес елдің стратегиялық даму міндеттерін шешу қажеттілігінен туындап отыр. Үкімет пен әкімдер алдында тұрған жаңа міндеттің мағынасы шикізаттық емес секторды, шағын және орта бизнесті интенсивті дамыту арқылы экономиканың жыл сайын қосымша тағы да 3 пайыз және одан да жоғары өсімге жетуін қамтамасыз ету болып табылады. Аталған міндетті шешу тұрғысында Мемлекет басшысы инвестициялар тарту, инновацияларды енгізу, мемлекеттік және қоғамдық институттардың тиімділігін арттыру сияқты үш бағытты атап көрсеткені белгілі.
Сөз ретінде «Самұрық-Қазына» қорының 2008 жылдың қазан айында құрылғанын еске сала кеткен жөн. «Самұрық-Қазына» холдингі жаһандық дағдарысты еңсеруде Қазақстан Үкіметі бағдарламасының ядросына айналып, сонымен бірге Үкіметтің мемлекет мүмкіндіктерін ұлғайту үшін пайдаланатын негізгі құралына айналатын болады деп есептеймін, деген болатын Президент қордың алдында тұрған міндеттерді атап көрсете отырып. «Дағдарыс кезінде қорға оған онша тән емес болса да, бірақ сол шақ үшін өмірлік маңызды дағдарысқа қарсы менеджер функциясы жүктелді. Бұл компанияларды «қолдан басқарып», экономикаға тиетін теріс зардаптарды жою үшін Үкіметпен бірлесе отырып оперативті шаралар қабылдау қажет болған кез еді. Бүтіндей алғанда, экономикалық дағдарысты табысты еңсеру мемлекеттік холдингтің тиімділігін көрсетті», дейді ҰӘҚ-тың ақпараттық-талдамалық департаментінің директоры Рахым Ошақбаев. Бүгінде қордың өзі холдингті дамыту ісіне деген көзқарастарды қайта қарайтын, Мемлекет басшысы белгілеп берген бастапқы мақсаттарға оралатын кез келді деп есептейді. Ол міндет, бірінші кезекте, ұлттық компаниялардың құнды қағаздарын қор рыногына шығару арқылы көрініс табады. Соңғы өткен директорлар кеңесінде қозғалған шешуші мәселелердің бірі дағдарыстан кейінгі дамудың қисынын басшылыққа ала отырып, қор стратегиясын көкейкестілендіру болып табылды, деп атап көрсетеді Р.Ошақбаев. Оның айтуынша, өз активтерінің рыноктық құнын өсіру мақсатын алдыға қоятын компания ретінде холдингтің рыноктық бағдарын тұжырымдамалы түрде қолдау жөнінде шешім қабылданған. Осындай мақсаттарды басшылыққа алғанда, даму институттары холдинг құрылымына етене кіріге алмайды, өйткені өздерінің рыноктық құны мен табысын ұлғайту олардың басты мақсаттары болып шықпауы мүмкін. Сондықтан еншілес компанияларды министрліктер мен ведомстволарға беруге қордың стратегиялық міндеттерін жүзеге асыру ісімен бір мәтінде қараған дұрыс. Даму институты ретінде құрылған, олар үшін өзге функциялар бастапқы, яғни маңызды болып саналатын активтер басқаруға берілмек. Өйткені, белгілі бір уақытта олардың алдында табыстарды ұлғайту керек пе, жоқ, әлде мемлекет жүктеген даму институты функцияларын жүзеге асыру керек пе деген таңдау туары анық. Сондай сәтте олар сол мақсаттар үшін құрылғандықтан да, сөз жоқ, екінші жолды таңдайды, сондықтан оларды өкілетті мемлекеттік органдардың басқарғаны көкейге қонымдырақ, дейді Р.Ошақбаев. Дегенмен, мұндай пікірмен келіспейтін сарапшылар да бар. Мәселен, «Ракурс» экономикалық талдау және болжау орталығының жетекшісі О.Жандосов сенімді басқаруға пакет қана беріліп, борыштар ҰӘҚ-та қалатындықтан, қазіргі таңда бұл шешім жартыкеш қана сипатта болып отыр деп есептейді. Р.Ошақбаевтың бұл жөнінде де өз пікірі бар. Баланс шынымен де қорда қалып отыр, дейді ол. Бірақ ҰӘҚ қазіргі күні жеке-жеке есеп жүргізуді енгізу қажеттігіне салмақ салған дұрыс деп біледі. Ондай жағдайда ҰӘҚ қызметінің көрсеткіштері екі ракурста: қор компанияларының ұзақ мерзімді құнын жоғарылату мақсат болып саналатын рыноктық қызмет бөлігінде бір бөлек, ал қорға Үкімет жүктеген әлеуметтік жүктемені орындау жағын ескергенде өз алдына жеке қарастырылмақ.
Қалай дегенде де, даму институттарын министрліктер мен ведомстволарға басқаруға берудің уақыт талабынан туындап отырған шара екеніне еш күмән жоқ. Осы арқылы, аттарының өзі айтып тұрғандай, даму институттары мемлекетті өркендету ісіне үлес қосса, «Самұрық-Қазына» қоры өзінің бастапқы бағдарына қарай бетбұрыс жасамақ. Ал ондай қадамның бүтіндей алғанда бүкіл Қазақстан үшін пайдалы екендігіне ешкім де күмән келтірмеуге тиіс. Қолға алынып отырған шара да, түптеп келгенде, осындай мақсаттарды көздейді.
Сейфолла ШАЙНҒАЗЫ.
Мемлекет басшысының «Қазақстан Республикасында мемлекеттік басқару жүйесін одан әрі жетілдіру шаралары туралы» 2011 жылдың 10 тамызындағы Жарлығына сәйкес мемлекеттік басқару жүйесінің тиімділігін арттыру мақсатында «Самұрық-Қазына» АҚ-қа қарасты даму институттарының акциялар пакеті Индустрия және жаңа технологиялар, Экономикалық даму және сауда министрліктерінің сенімді басқаруына берілетіндігі мәлім. Одан сәл бұрынырақ, Президенттің үстіміздегі жылдың 17 сәуіріндегі Үкіметтің кеңейтілген отырысында берген тапсырмалары шеңберінде институттарды басқаруға беру мәселесі 2011 жылдың 18 сәуірінде өткен «Самұрық-Қазына» АҚ басқармасының, сол сияқты 21 сәуірде өткен қордың директорлар кеңесінің қарауына шығарылған болатын.
Осы орайда, даму институттарын сенімді басқаруға берудің директорлар кеңесінің осы жылдың 20 шілдесінде өткен қордың соңғы отырысында қаралған даму стратегиясына деген жаңа көзқарастармен өзара байланысты екенін және экономиканы модернизациялау саласындағы мемлекеттік саясатты жүзеге асырудың қазіргі сатыдағы қисынды қадамы болып табылатынын да бірден айта кету орынды.
Қор ендігі жерде осы арқылы мемлекеттік бағдарламаларға «жолсерік» рөлін қамтыған қазіргі стратегиядан неғұрлым нарықтық принциптер негізінде ұлттық компаниялардың тиімділігі мен бәсекеге қабілеттілігін арттыруға және ұзақ мерзімді инвестициялық саясатты жүргізуге жағдай жасайтындай дамудың анағұрлым белсенді моделіне көшуді қарастырып отыр.
Даму институттарының, әу бастан-ақ мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыру құралы ретінде құрылғаны, сонымен бірге, табыстарды ұлғайтудың ондай компаниялар үшін басты мақсат болмағандығы белгілі. Кезінде, яғни «Самұрық-Қазына» холдингін құру сатысында даму институттарын бір ғана акционердің басқаруына біріктіру еуропалық тәжірибені, сол сияқты, Сингапурдың, Малайзияның осыған ұқсас компанияларының тәжірибелерін ескере отырып корпоративтік басқарудың озық тәжірибелерін енгізуге, компаниялар қызметтерінің тиімділігі мен мөлдірлігін арттыру үшін қажетті процедураларды, жоспарлау, бюджеттеу жүйесін жолға қоюға жағдай жасағанын да айта кету керек. Дағдарыстың неғұрлым өткір кезеңінде жұмыс істеп тұрған даму институттарының, атап айтқанда, Қазақстанның Даму банкінің, «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қорының мүмкіндіктерін кеңінен пайдалана отырып қор Үкіметтің дағдарысқа қарсы бағдарламасының негізгі операторына айналды.
Дағдарыстан кейінгі кезеңде ел Үкіметінің алдына экономиканы кең ауқымда модернизациялау және индустрияландыру, рентабельділігі төмен жобаларды қоса ала отырып, стратегиялық жобаларды жүзеге асыру, қазақстандық экспортты сыртқы рыноктарға шығару, кәсіпкерлікті дамыту және қолдау жөнінен міндеттер қойылды. Осы орайда мемлекеттің маңызды әлеуметтік міндеттерді шешуге, оның ішінде, өндірісте жаңа жұмыс орындарын ашуға, кәсіпкерлік белсенділікті арттыруға мүдделі екенін де есте сақтаған жөн.
Даму институттарын сенімді басқару функцияларының берілуі арқылы министрліктер «Өнімділік-2020», «Бизнестің жол картасы-2020», «Экспорттаушы-2020», кәсіпорындарды сауықтыру бағдарламасы сияқты мемлекеттік бағдарламаларды табысты жүзеге асыру мүмкіндігіне ие болады. Салалық министрліктер тарапынан компаниялар қызметін оперативті басқару функциялары стратегиялық инвестициялық жобаларды жүзеге асыру барысында қажетті шараларды уақытылы қабылдауға, сол сияқты, түйткілді түйіндерді шешуде мемлекет тарапынан жан-жақты қолдау көрсетуге жағдайлар туғызатынын да ешкім теріс дей алмайды.
Осылайша, мемлекеттік инвестициялық саясатты жүзеге асыру құралы ретінде құрылған даму институттарын сенімді басқаруға беру атқарушы билікке даму институттарына салынған бюджет қаржыларын пайдалана отырып, ірі мемлекеттік бағдарламаларды неғұрлым тиімдірек жүзеге асыруға қолайлы жол ашпақшы.
Сонымен бірге, даму институттарын қоса алғанда, қордың барлық компанияларының алдына корпоративтік басқару деңгейін көтеру, директорлар кеңесі жұмысының сапасын арттыру, қызметтің мөлдірлігі мен тиімділігін қамтамасыз ету міндетінің қойылып отырғанын да айта кету қажет. Осыған байланысты басқаруға берілетін компаниялардағы қазіргі бар корпоративтік процедуралар шеңберінде корпоративтік басқаруды, сонымен бірге, қаржы жағдайына бақылау жасауды да қордың өзінде сақтап қалуы мүмкіндігін де жоққа шығаруға болмайды.
Егер сенімді басқаруға беру мәселесіне нақтырақ тоқталар болсақ, жоғарыда қабылданған шешімдер нәтижесінде негізінен 2008 жылға дейін «Қазына» АҚ-тың құрамында болып келген активтер министрліктер мен ведомстволардың басқаруына беріледі. Жарлықта көрсетілгендей, Индустрия және жаңа технологиялар министрлігі басты бенефициар болып табылады. Оның басқаруына Даму банкі, «Инвестициялық қор» АҚ, «Kazyna Capital Management» АҚ, «КазЭкспертГарант» сараптама-несиелік сақтандыру корпорациясы» АҚ берілсе, «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ Экономикалық даму және сауда министрлігіне беріледі. Оның сыртында, «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі», «Қазақстандық ипотекалық несиелерді кепілдендіру қоры», «Қазақстандық Ипотекалық Компания» ипотекалық ұйымы» акционерлік қоғамдары иелік ету және пайдалану құқығында Құрылыс және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық істері агенттігінің құзырына көшеді.
Іс жүзінде алғанда, бұл қадам Президенттің биылғы жылдың 17 сәуірінде Үкімет мүшелерінің, әкімдердің, орталық органдардың, «Нұр Отан» партиясы мен «Самұрық-Қазына» ҰӘҚ басшыларының қатысуымен өткен кеңесте берген тапсырмаларына сәйкес елдің стратегиялық даму міндеттерін шешу қажеттілігінен туындап отыр. Үкімет пен әкімдер алдында тұрған жаңа міндеттің мағынасы шикізаттық емес секторды, шағын және орта бизнесті интенсивті дамыту арқылы экономиканың жыл сайын қосымша тағы да 3 пайыз және одан да жоғары өсімге жетуін қамтамасыз ету болып табылады. Аталған міндетті шешу тұрғысында Мемлекет басшысы инвестициялар тарту, инновацияларды енгізу, мемлекеттік және қоғамдық институттардың тиімділігін арттыру сияқты үш бағытты атап көрсеткені белгілі.
Сөз ретінде «Самұрық-Қазына» қорының 2008 жылдың қазан айында құрылғанын еске сала кеткен жөн. «Самұрық-Қазына» холдингі жаһандық дағдарысты еңсеруде Қазақстан Үкіметі бағдарламасының ядросына айналып, сонымен бірге Үкіметтің мемлекет мүмкіндіктерін ұлғайту үшін пайдаланатын негізгі құралына айналатын болады деп есептеймін, деген болатын Президент қордың алдында тұрған міндеттерді атап көрсете отырып. «Дағдарыс кезінде қорға оған онша тән емес болса да, бірақ сол шақ үшін өмірлік маңызды дағдарысқа қарсы менеджер функциясы жүктелді. Бұл компанияларды «қолдан басқарып», экономикаға тиетін теріс зардаптарды жою үшін Үкіметпен бірлесе отырып оперативті шаралар қабылдау қажет болған кез еді. Бүтіндей алғанда, экономикалық дағдарысты табысты еңсеру мемлекеттік холдингтің тиімділігін көрсетті», дейді ҰӘҚ-тың ақпараттық-талдамалық департаментінің директоры Рахым Ошақбаев. Бүгінде қордың өзі холдингті дамыту ісіне деген көзқарастарды қайта қарайтын, Мемлекет басшысы белгілеп берген бастапқы мақсаттарға оралатын кез келді деп есептейді. Ол міндет, бірінші кезекте, ұлттық компаниялардың құнды қағаздарын қор рыногына шығару арқылы көрініс табады. Соңғы өткен директорлар кеңесінде қозғалған шешуші мәселелердің бірі дағдарыстан кейінгі дамудың қисынын басшылыққа ала отырып, қор стратегиясын көкейкестілендіру болып табылды, деп атап көрсетеді Р.Ошақбаев. Оның айтуынша, өз активтерінің рыноктық құнын өсіру мақсатын алдыға қоятын компания ретінде холдингтің рыноктық бағдарын тұжырымдамалы түрде қолдау жөнінде шешім қабылданған. Осындай мақсаттарды басшылыққа алғанда, даму институттары холдинг құрылымына етене кіріге алмайды, өйткені өздерінің рыноктық құны мен табысын ұлғайту олардың басты мақсаттары болып шықпауы мүмкін. Сондықтан еншілес компанияларды министрліктер мен ведомстволарға беруге қордың стратегиялық міндеттерін жүзеге асыру ісімен бір мәтінде қараған дұрыс. Даму институты ретінде құрылған, олар үшін өзге функциялар бастапқы, яғни маңызды болып саналатын активтер басқаруға берілмек. Өйткені, белгілі бір уақытта олардың алдында табыстарды ұлғайту керек пе, жоқ, әлде мемлекет жүктеген даму институты функцияларын жүзеге асыру керек пе деген таңдау туары анық. Сондай сәтте олар сол мақсаттар үшін құрылғандықтан да, сөз жоқ, екінші жолды таңдайды, сондықтан оларды өкілетті мемлекеттік органдардың басқарғаны көкейге қонымдырақ, дейді Р.Ошақбаев. Дегенмен, мұндай пікірмен келіспейтін сарапшылар да бар. Мәселен, «Ракурс» экономикалық талдау және болжау орталығының жетекшісі О.Жандосов сенімді басқаруға пакет қана беріліп, борыштар ҰӘҚ-та қалатындықтан, қазіргі таңда бұл шешім жартыкеш қана сипатта болып отыр деп есептейді. Р.Ошақбаевтың бұл жөнінде де өз пікірі бар. Баланс шынымен де қорда қалып отыр, дейді ол. Бірақ ҰӘҚ қазіргі күні жеке-жеке есеп жүргізуді енгізу қажеттігіне салмақ салған дұрыс деп біледі. Ондай жағдайда ҰӘҚ қызметінің көрсеткіштері екі ракурста: қор компанияларының ұзақ мерзімді құнын жоғарылату мақсат болып саналатын рыноктық қызмет бөлігінде бір бөлек, ал қорға Үкімет жүктеген әлеуметтік жүктемені орындау жағын ескергенде өз алдына жеке қарастырылмақ.
Қалай дегенде де, даму институттарын министрліктер мен ведомстволарға басқаруға берудің уақыт талабынан туындап отырған шара екеніне еш күмән жоқ. Осы арқылы, аттарының өзі айтып тұрғандай, даму институттары мемлекетті өркендету ісіне үлес қосса, «Самұрық-Қазына» қоры өзінің бастапқы бағдарына қарай бетбұрыс жасамақ. Ал ондай қадамның бүтіндей алғанда бүкіл Қазақстан үшін пайдалы екендігіне ешкім де күмән келтірмеуге тиіс. Қолға алынып отырған шара да, түптеп келгенде, осындай мақсаттарды көздейді.
Сейфолла ШАЙНҒАЗЫ.
