Біз осы қандаймыз?

«Ойға түстім толғандым, өз мі­нім­ді қолға алдым» деп да­­­ныш­пан Абай айтпақшы, соңғы кездері маза бермей жүрген кейбір ойларымды, дәлірек айтсам, міндерімізді айтып көрейінші деп қолға қалам алдым. Бәлки, біраз жұртқа ой салар... «Петропавл – Алматы» бағы­­­тындағы пойыз Петропавлдан са­ғат 23 кезінде шығып, таңғы 04 кезінде Көкшетауға жетеді. Жол үсті шаршатқан халық бұл уақытта таңғы тәтті ұйқының құшағында. Бірақ Көк­­­шетаудан мінген жүргіншілер жұрт ұйықтап жатыр-ау, ара­сын­да жас бала, сырқат жандар да болуы мүмкін-ау, сондықтан ды­бысымызды білдірмей, ақырын ғана мінейік демейді, бірдеңеден қалып қоятындай немесе қалың орманның ішінде адасып жүр­ген­дей дабырласып, шығарып са­лушыларымен қоштасқанда ва­­­­гонды басына көтере айқай­ла­сып жатқаны. Бұлардың көбінің қолында билеті болады. Ал егер алда-жалда орнына (әсіресе, тө­менгі) біреу жатып қалған болса, «кешіріңіз, менің орным еді» дегенді әсте айтпайды, «освободите, это мое место!» деп ара ша­­­ғып алғандай шаңқ етіп, ата жауын көргендей түсі бұзылып ұрсысуға, таласуға тіпті жұл­қы­су­ға дайын кейіпке әп-сәтте еніп алады. Және талап сөздерін міндетті түрде орысша айтады. Әйе­лі де, еркегі де, жасы да, кәрісі де осылай. Егер орнын қарт кісі алып, ол орынға жолсерік уақыт­ша жатқызып қойса дігірлеген қалпы оған жетіп барады. У-шу, айғай шығарып, ақыры төменгі орнында 90-ға келген шал немесе кейуана жатса да тартып ала­ды. Міне, осылай. Нанбасаңыз­дар сол пойызбен бір рет жүріп көріңіздер немесе жолсеріктен сұ­рап біліңіздер. Мұндай мінез жалғыз көкше­тау­лықтарда ғана емес, бәрімізде де бар. Неге біз осындай өзім­­шіл, басқалардың жағдайымен санаспайтын әдепсіз екенімізді ойланып көрдік пе екен? Бірде Астанада ауруханада жа­­­тып мынадай оқиғаның куәсі болдым. Түнгі сағат 12 кезі. Дә­­лізде екі қыз еден жуып жүр. Швабралары сарт-сұрт, әзілдері саңқ-сұңқ, күлкілері шиқ-шиқ... Бір уақытта: «Әй, Тәттігүл, и-й, ана трәпкені әкеле салшы», деген қатты дауыс шықты. Екіншісі орманда адасып қалғандай: «Ол қаяқта?» – деп айқайлады. Мезгіл түн ғой. Жұрт ұйық­тап жатыр-ау, бұлар науқас жандар ғой, мазасын алмайықшы деген ой олардың кәперіне де кіріп шық­қан жоқ. Және соларға ескерту жасаған да адамдар болған жоқ. Медбикелер де дауыстары ащы­лау шығып, күлкілері қарқылдай естіліп жатты. Ал кезекке тұрғанда қандай­мыз? Бір-бірімізге мініп кете жаз­даймыз ғой. Жетпей қала­тын­дай, ала алмай қалатындай өңмеңдеп, алдымыздағы адамды басып кетуге шақ тұрамыз. Қоз­ғала қоймаса, кінәсіз жанды ішімізден сыбап, тыпыршып кетеміз. Ал мәдениеті жоғары елдерде алдындағы адамның желкесіне дем алуға да ұялады, кем дегенде бір метр кейін тұрады. Бірде Алматының қонақ үй­інде жатыр едік, у-да шу, шаң­қыл­даған, гүжілдеген дауыстар, балалардың шуынан шошып оян­дық. Алматы десе, жер сілкінісінен қорқасың ғой, апыр-ай, сондай бірдеңе болып қалды ма екен деп жүрегіміз дүрсілдеп атып тұрдық. Сағатқа қарасақ, таңғы 5. Шала киініп, дәлізге шықтық. Жоқ, зілзала емес, тек көрші нөмірлердің бірінен ай­қай-шу естіледі. Кезекшіден сұ­расақ, қонуға келгендердің дауы­сы ғой дейді. Жұрт ұйықтап жа­тыр, ақырын сөйлеңіздер, деп не­ге ескертпейсіз дейміз ғой бая­ғы. Ә, кейбіреулерге дауа жоқ, айттың не, айтпадың не, бәрібір, дейді кезекші. Бірде таң алдында осында француздар келіп қонды. Әлгілер бізбен де, бір-бірімен де сыбырласып сөйлесті. Міне, мә­дениет деген қайда жатыр. Енді біз неге осындаймыз дегенге келейікші. Бір-біріміздің жағ­дайымызды неге ойламай­мыз, мазамызды алатынымызды түйсінбейміз? Кітапшылап айт­сақ, бір-біріміздің дем алу құ­қы­мызды неге сыйламаймыз, керісінше, оны неге таптағымыз келіп тұрады? Және КСРО шең­ге­лінен шыққан республикалар хал­қының көбі осындай. Біздіңше, осының себебі біз­дің қиын, үнемі жетіспеушілікті бастан кешкен ауыр халден шық­қанымыздан. Шұбалған ұзын­нан-ұзақ кезекке тұру және онда айқайлап, айбат шегіп, бір-бі­рі­мізге өшпенділікпен қарау әдеті бізді осындай әдепсіз халге жеткізген секілді. Біз көрмесек те білеміз, кәртішкемен берілетін нан­­­­ның кезегіне ала таңнан тұратын жандар бір-бірін әсте сый­ла­май­­тын, өйткені, оған нан сол күні алдында тұр­­­ған адамдардың кесірінен жетпей қалуы мүмкін еді. Сон­дық­тан айқайлап, өші­рет­сіз кіргісі келетіндерге жекіріп, айбат шегіп, жұрттың бәріне жаулықпен қарауға тура келетін. Автобусқа, пойызға билет алған­да да сол. Алдыңдағы адам соң­ғысын алып кетіп, саған билет жет­пей қала ма деп жүйкең то­зып, өшіретті тезірек жылжы­ту­ға, кезегіңнің тезірек келуіне асы­ғып, қылпылдап тұратынсың. Және кімнің уақытын кезекте өткізгісі келсін! Сондай жағдайда біреуді сый­ларсың ба, сыпайы бола алар­сың ба? Қаптаған халықты тек өзіңе ке­дергі келтіретін, тапшылықты жет­кізбей тастайтын, орныңды ал­ып қоятын қаскүнемдей көріп, ол­ар­мен іштей жауығып тұратынсың. Осындай ахуал қалыптас­тыр­ған біз кезекке әдеппен тұруды, қоғамдық жерде ибалық сақтап, сыпайы жүруді, басқаны сый­лау­ды, ұйықтап жатқан жұрттың ма­засын алмауды білдік пе? Әри­не, арамызда бірен-саран зия­лы, жоғары мәдениетті, көнтерілі адамдар болатын, бірақ негізгі халық осындай еді. Мәдениет тек үлкен қалалардағы театрларда ғана болуы мүмкін шы­ғар деп ойлайтын едік. Ал, қазір, құдайға шүкір, жағ­дай басқа ғой. Бір-бірімізді сый­лап, біріміздің біріміз маза­мыз­ды алмауға ұмтылсақ, кезекте тұр­ған­да кимелемесек, бәрі де еркін жететінін ойласақ, мінезіміз де, ісіміз де, түсіміз де өз­ге­ріп, жақ­са­ра түсер едік-ау. Мәде­ниет­ті бо­лу, әдепті болу деген осы емес пе?! Біз бұрынғыдай басқаның шы­лауындағы емес, өз билігіміз өзіміздегі Қазақ елінің азамат­та­ры­мыз ғой. Бір-бірімізді қамшы­ның сабындай қысқа ғұ­мы­ры­мыз­да сыйлап өткенге не жет­сін?! Болмашыға күйге­лек­тен­бей, пейілімізді кеңейтіп, кез келген нәр­се­ге биік тұғырдан қа­райықшы. Жақсыбай САМРАТ.