Ұлт тарихына жаңаша көзқарас керек

Бүгін Астанадағы Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық  университетінде Білім және ғылым министрлігінің мұрындық болуымен «Тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттілігі: қалып­тасуы мен даму көкжиегі» атты Қазақстан тарих­шыларының І конгресі өтеді. Онда отандық тарихтың өзекті мәселелері, мемлекеттілік проблемалары, сондай-ақ тарих оқулықтарын әзірлеу жайы кеңінен сөз болмақ. Міне, осы келелі кеңес қарсаңында біз ғалым Х.Әбжановтың мақаласын жұрт назарына ұсынып отырмыз. Қазақстандық кәсіби тарих ғылымы кеңестік дәуірде қалыптасты. Бірақ ұлттық тарихнама СОКП идеоло­гиясының шылауына байланғандықтан, ақиқатты айта алмады. Біз бұл жерде өткенді ғайбаттауды, кінәліні іздеуді мақсат тұтып отырған жоқпыз. Жақсы болсын, жаман болсын, өткеннің бәрі, кеткеннің бәрі өзіміздің тарихымыз. Әңгіме бастан кешкеннің болмыс-бітімін, тапқанымыз бен жоғалт­қаны­мыздың парқы мен нарқын ақиқат биігінен тануға жеткізетін методоло­гиялық ұстаным­дарды дөп басып анықтауда жатыр. Ұстаным ақиқат мүддесіне жүгінбесе, ұлттық даралық пен оны паш етуші төл деректерді қастерлемесе, обал мен сауаптың аражігін межелемесе, ұлт тарихы кемел түзілмейді. Ұстаным мен танымның ықпалдас­тығына күн өткен сайын көзіміз жете түсуде. Ұлт тарихын «ақтаңдақтардан» арылтып, әлемдік үдерістермен байла­ныстыра  ұлықтауға  Елбасымыз  Н.На­зарбаевтың  атсалысқаны тамаша нәти­желер әкелді. «Тарих толқынында» кі­табы Қазақстандағы тарих филосо­фиясы мен методологиясын асқаралы биікке шығарды. Мұндағы «ғалым­дардан асы­рып ой өрбіту саясаткер үшін абырой әпере қоятын іс емес» деген жолдар тарихшылардың шығарма­шылық ізденісіне серпін берді. Бүгінгі ұлттық тарихнамаға дағ­дарыс пен іркілістен гөрі ізденіс, тео­рия­лық-методологиялық жаңару, қайта өрлеу тән. Ежелгі дәуірден тартып Астананың ауысуына дейінгі үдерістер жаңаша зерттелуде, бұрын-соңды қолға түспей келген дереккөздер жариялан­ды. «Мәдени мұ­ра» мемлекеттік бағ­дар­ламасы тарихи таным көкжиегін мейлінше кеңейткенін айтпай кету мүмкін емес. Жарияланып жатқан зерттеулердің көптігі соншалық, ғылы­ми-ақпараттық тасқынға ілесе алмауда­мыз. Бұл үдеріс алдағы уақытта артпаса, бәсеңдемейтіні айдан анық. Демек, Отан тарихынан, тарихнамасы мен деректанудан, архео­логиясы мен этно­логиясынан жазылған (жазылмақ) ең­бектердің методология­сын қарабайыр­лықтан, эклектикадан, еліктегіштіктен қорғап, басты назарды тарихи заңды­лықтарды дәйектеуші өреге аударатын уақыт келді. Басқаша айтсақ, демократиялы, за­йыр­лы, құқықты елде ғылыми таным­ның методологиялық ұстанымдары мемлекет мүддесіне, мемлекет құрау­шы байырғы халық мүддесіне сай келуі объективті қажеттілік әрі басқалардың ренішін туғызбаса керек. Тарихтағы адам, ұлт және мемлекет факторын оң пайымдау өркениеттік ілгерілеу мен іркілістегі Қазақстан орнын лайықты анықтауға шылбыр ұстатады.  Басқалар емес, өзіміздің профес­сорымыз: «В середине XVІІІ века Казахстан был политически раздробленной страной.... Казахские ханства представляли собой слабые феодальные государственные образования. Государственная власть и ее проявления имели незрелые, несовер­шенные формы, что соответствовало низкому уровню развития производительных сил казахского общества.... Эти обстоятельства послужили основной причиной того, что казахи не могли организовать эффек­тив­ного отпора нашествию чужеземцев, а в своей внешней политике поневоле проявляли двойственность.... Султан Аблай возвысился над Абулмамбетом благодаря своим активным внешнеполитическим связям с Джунгарией, Россией, Китаем, Кокандом, Бухарой, Киргизией, Афганистаном и Восточным Туркестаном....» деген ой-пайымнан аспаса, бү­гінгі қазақтың жер басып жүргені кездейсоқтықтың нағыз өзі ғой. Адамзат баласының тәжірибесі тарихи ахуалға қарай аз халықтан да әлемдік тұлға шығатынын, көп халықтың да жаңсақ басуға баратынын айғақтап отыр. Интел­лектуалдық ізденісті серік еткен, бәсекеге қабілетті қоғамның тарихқа қосары да, тарихтан алары да мол болмақ. Кез келген дамудың мазмұны мен нәтижесі жалғастық пен сабақтастықта жатыр. Бұл қағида бұзылған жерде ілгерілеу болмайды. Мыңдаған жылдар бойы желісі үзілмеген сабақтастық қара ша­ңырақты ұстап қалған қазақ­тарға ақыл мен қайратты, ыстық жүрек пен сабырды молынан дарытып, жүз жыл жоңғар­лармен соғысқанда, 260 жыл отарлау мен тоталитаризмнің қыс­пағында қалғанда дұшпанына жер бетінен жойып жіберуге мүмкіндік бергізбеді. Қазақ мың өліп, мың тірілді, ХХІ ғасыр қарсаңында азаттыққа қол жеткізді. Ұрпақ сабақ­тастығын, яғни ұлы дала тарихына тән бірегейлікті сақтап қалған құдірет не десек, ол – ғасырлар бойы үздіксіз түзілген рухани-мәдени байлық, ол – қазақ әйелінің демогра­фиялық тасқынды бә­сең­детпеген ерлігі. Бұлар қазақ этногенезі мен мем­лекеттілігінің іргетасын қалады, қуатын арттырды. Тарих – бә­секеге, сұрапыл сы­наққа төтеп берген­дердің алатын еншісі. Қазақтың қонақжайлығы, дарханды­ғы, аңғалдығы, бейғамдығы төл тари­хының  өн бойындағы гуманизмінен, оптимизмінен, сенімінен анық көрінеді. Ұлт тарихын зерттегенде осы методо­логиялық ұстаным­ды кәдеге жарата білсек, толымды нәтижелерге қол жеткізе аламыз. Сонда оқулықтарымыздағы со­ғыстар, таптық қырқысулар, революциялар бөтеннің экспанциясы, экспорты екенін ұғына түсеміз. Таптық рухта ойлаудан арылма­ғандықтан 2010 жылы жарық көрген «Қазақстан тарихы» кітабының 3-томында 1723-1725 жылдарғы «Ақта­бан шұбырын­дыдан» кейінгі ахуал мемлекеттік билік мүлде жоғалғандай суреттеледі. «Сөйтіп, – делінген онда, – халықтың қырып-жойылуына жол бермеу үшін,  енді сұл­тандар мен руба­сыларынан үмітін үзген халық өзін-өзі құтқаруға кірісті». Мемлекеттік биліксіз қалған халық – тобыр ғана. Жеңіс те, тарих та – бірауыздылық, бауырмалдық бар жерге қонатын бақ. Отан тарихын зерттегенде әсте ұмы­туға болмайтын методологиялық ұста­ным адамдар іс-әрекетімен жасалатын тарих­тың екі-ақ негізде өрбитініне қатысты. Бірі – табиғи-ырғақты тарихи үдеріс, екіншісі – отарлаған немесе өк­тем сырт күштің тегеурінімен жасалатын тарих. Ұлы дала екеуін де бастан кешті. ХVІІІ ғасырдың басына дейін қазақ жеріне келген қытай, араб, моңғол, жоңғар басқыншылары – бәрі сайын даланың табиғи-ырғақты тарихи үрдісін бұза алмады, қайта өздері қазақтанып кетті. Орыс отарлауы да табиғи-ырғақты дамуды шайқалтқанмен, тамырын қиюға ғұмыры жетпеді. Ұлттың табиғи-ырғақ­ты дамуын күйреткен алапат кеңестік тоталитаризм еді. 70 жыл ішінде жердің біраз бөлігі талан-таражға түсті, елі үшін еңіреген зиялылар атылды, қуғын­далды, қазақ тілі бейшара халге ұрынды, аштық миллиондаған қандастарымыздың басын жұтты, демография бұзылды. Ең ауыры – ұлттық жөргегінен жеріген, бөтеннің құндылықтарын қастерлеген, аты қазақ, заты бөлек ұрпақ өсіп шықты. Ұлттың тұтастығына, болашағына, мемлекет тағ­дырына төнген қатердің жиынтық көрінісі осы еді. Демек, Елбасымыз Н.Назарбаевтың тәуелсіз Қазақстандағы халықтар бірлігін нығайту үшін қолға алған жасампаз іс-әрекеті мен ғылыми-танымдық ізденістері – тарих тағы­лымын кемел игерудің нәтижесі. Табиғи-ырғақты даму тек азаттықпен қамтамасыз етіледі. Оған сырттан та­ңылған революция да, шетелдік инвестиция да негіз бола алмайды. Азаттық халық пен биліктің бірлік-тұтастығымен, Елбасы мен топбасыларының көреген­дігімен, әділеттің ақ жолынан заңның, соттың таймауымен мығым. Азаттығы­нан айрыл­ған ел соқпақты, зорлықшыл тарих сүрлеуіне түседі. Ендеше, ұлт тарихын зерттеудің өзекті ұстанымы азаттықтың қай сатысында тұрғанымыз­ды анықтай білуде. Біздің ойымызша, тәуелсіз Қазақстан әзірше өтпелі кезеңді бастан өткеруде. Оның төртінші сатысына аттап өттік. Бірінші саты 1991-1995 жылдарды қамтып жатыр. Бұл – кеңестік саяси жүйе мен экономикалық қатынастардан арылу сатысы. Мейлінше ауыр жылдар. Жетістіктері де аз емес: мемлекеттік рәміздер, ұлттық валюта өмірге келді, БҰҰ-ға қабылдандық, жаңа астана анықталды. Бірақ советизммен ат құйры­ғын шорт кеспей алысқа ұзамайтынымыз белгілі болды. Екінші саты – 1995-2007 жылдар. Елдің екінші Конституциясын қабылдау­мен бұрынғы кеңестік кесапаттан біржолата қоштасқан Қазақстан президенттік басқару жүйесіне көшіп, түбегейлі на­рықтық реформалар жолына түсті. Ғасырлар тоғысында сол реформалар өз жемісін бере бастады. 2007 жылғы конституциялық реформа Қазақстанның нарық еліне айнал­ғанын дәйектеп, үшінші сатыға қадам басқа­нымызды паш етті. Үшінші са­тының өзе­гін әлемдік қаржы дағда­рысына қарсы тұру, президенттік-парламенттік басқару жүйесіне қадам басу, демократияны тереңдету құрады. 2011 жылы басталған төртінші сатыны «Дағдарыстан кейінгі Қазақстан» деп атағанымыз жөн болар. Әрине, әр сатының өзіндік ішкі баспал­дақтары бар. Айталық, бірінші сатының 1991-1993, 1993-1995 жылдарғы баспал­дақтарын, екінші сатының 1995-1998, 1998-2007 жылдарғы баспалдақ­тарын бөліп көрсет­кен жөн. Бұлай межелеуге консти­ту­циялық реформалар негіз қалады. Қыс­қасы, өтпелі кезеңдегі Қазақстан табиғи-ырғақты даму жолын таңдаған ел. Мәселені осылайша қоюдың бір себебі, әлемдік жаһандану үрдісіне келіп тіреледі. Егер кешегі отарлау мен тоталитаризм бір мемлекеттің ғана күшімен жүзеге асса, жаһанданудың артында әлемдік әлденеше алпауыт мемлекеттер тұрғанын бір сәтке қаперден шығармау керек. Жаһандануға төтеп бере алмау Қазақстанды жат мемлекеттер жаулап алады деген сөз емес. Басқыншылықпен басып кіру жаулаушыға бүгінде тиімсіз болып қалды: оны әлемдік қауымдастық айыптайды, жаулап алған елінің дертін емдеуді, қажетті-қажетсіз шығынын көтеруді мойнына алады, т.с.с. Жаһан­данудың жалына қол іліндіре алма­сақ, азаттығымызды сөз жүзінде мойын­дағансыған алыс-жақын алпауыт мемлекеттер терімізді теспестен қаны­мызды соратыны сөзсіз. Ендеше, тарихты зерттеу өткен-кеткенді судай сапырып, құрғақ, желбуаз әңгіме құру емес. Ол бүгінгі өзекжарды міндеттерді оң шешу үшін ауадай қажет шарттылық әрі заңдылық. Тарих – қауіпсіздік пен болашақтың кілтін ұстатушы құдірет. Азаттық жылдары қазақстандық демократия жолын қалыптастыру бағыты­мен  үндесе шығармашылық еркіндік орнықты, идеологиялық өктемдік жоғал­ды, пікір алуандығы шындыққа айналды. Саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу, ұлт тарихы жылдарын ұлықтау, «Мәдени мұра», индустриялық-инно­вациялық даму бағдарламалары – бәрі тарихшы ғалымдар  қолынан не келетінін, не келмейтінін паш етті. Жаңадан үш ғылыми-зерттеу инсти­туты – Ә.Марғұлан атындағы Археология, Р.Сүлейменов атындағы Шығыстану, Мемлекет тарихы институттары ашылып, тарихшылардың мәртебесі де, жауапкершілігі де арта түсті. Мұншама ғылыми ұжым қазақ тілі мен әдебиеті сала­ларында да жоқ. Ақиқатына келсек, қазіргі Қазақ­стандағы әлеуметтік-экономикалық, т.б. модернизация мен өзгерістер қарқынына ілесу қоғамтанушы ғалымдарға оңай тиіп тұрған жоқ. Мәселен, 2010 жылдың желтоқсанында Н.Ә.Назарбаев  бас болып өткізген Астана Саммиті әзірге Отан тарихынан жазылған бірде-бір оқулыққа енген емес. Ал Ресей мен АҚШ-та жаңа президенттер Д.Медведев, Б.Обама жайлы монографиялар оқырман қолына тигені белгілі. Қысқасы, шығар­машылық сергектік, мүмкін қоғам алдындағы жауапкершілікті сезіну де шығар, жетіспегендіктен біздің тарихшы ғалымдарға оқушы мен студент жастар, ата-аналар мен қатардағы оқырман орынды ренішін білдіріп жатады. Сонда не істеу керек? Біздің ойымызша, ең алдымен Отан тарихын зерттеушілерді ғылыми таным­ның бұрын-соңды қол жетпеген биігіне бастайтын, яғни жаңа методологиялық негізді, тұжырымдар мен ұстанымдарды түзетін басымдыққа жол ашқан жөн. Методология түзелмей, ғылыми нәтижелер жаңармайды. Әлемдік тарихи ақыл-ойдың үздік жетістіктерімен суғарылған жаңа методология Қазақстан тарихын адамзат өркениетінің құрамдас бөлігі ретінде дәйектей отырып, оның табиғи-гео­графиялық, геосаяси, ұлттық, мемлекеттік, рухани, т.б. өзіндік ерекшеліктері мен болмыс-бітімін зерделейтін әлеуетке ие болғанын қалаймыз. Қазақстандық мүддеге жүгінген һәм жегілген методология түзілмеген­діктен тәуелсіздік тұсында табылған жүздеген, мыңдаған тың деректер, жазба ескерт­кіш­тері, тіпті археоло­гиялық артефактілер алғашқыда сенсация түрінде халыққа жеткізілгенімен, уақыт өте келе терең зерделенбей, оқулықтарға енбей қалды. Кезінде «Қазақ ССР тарихы», «Қа­зақстан тарихы» кітаптарын бір том, екі том, бес том көлемінде жазған Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының ұжымы қа­лыптасқан ахуалды ескере отырып әрі қолда бар мүмкіндік­терді екшей келе, 2012-2016 жылдар ішінде 20 кітаптан тұратын «Отан тарихы» академиялық басылымын жарыққа шығаруды күн тәртібіне қойып отыр. Біздің бұл жобамызды Ә.Марғұлан атындағы Археология институты, Р.Сүлейменов атын­­дағы Шығыстану институты, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Абай атындағы Қазақ ұлт­тық пе­дагогикалық университеті, Аста­надағы Мемлекет тарихы инсти­туты, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті ғалымдары ма­құл­дап, өз үлестерін қосуға даярлығын білдірді. Бүгінгі болжам бойынша, 20 кітаптың алғашқы 5-еуі палеолиттен тартып, Шыңғыс хан жорығына дейінгі арғы­қазақтар дәуірін қамтиды, 3 кітап қазақ антропологиясы, этногенезі, ханды­ғы, рухани әлемі жайлы болмақ, 4 кітап отарланған өлке тарихына арналады, 2 кітап кеңестік жылдар­дағы тарихты ашпақ, 4 кітап тәуел­сіздік тағылымын таразылайды. 19-шы және 20-шы кітаптар Қазақстан та­рихын зерттеудің методологиясы мен тарихнамасына, деректер көзіне арналмақ. Дестені «Отан тарихы» деп атауымыз да бекер емес. Ежелгі дүние­де де, орта ғасырларда да қазақтың ата қонысы әлденеше этностарды бауы­рына басқаны, Отанына айналғаны ақиқат. Бүгін де солай. Біздің басты байлығымыз, Отаны­мыз біреу, ол – Қазақстан, ол – Қазақ елі. Демек, «Отан тарихы» мазмұны жағынан да, ғылыми нәтижелері бойынша да Қазақстан халқын ұйыстыруға қызмет ететін болады. Бұл – бір. Екіншіден, 20 кітаптан тұратын 10 томдық «Отан тарихын» Астана мен Алматының тарихшы ғалымдары жаза­ды. Бұған аймақтардағы әріптес­теріміз ренжімеуі керек. Рас, бүгінгі таңда 5 аймақта да – оңтүстікте, солтүстікте, батыс пен шығыста, орталықта  –   археология мен этноло­гия­ның, деректану мен тарихнаманың, ұлт тарихының білікті мамандары қалыптасқан. Мәселен, Семейдегі мемлекеттік екі жоғары оқу орнында,  Қарағанды қаласындағы білім ордаларында 20-ға жуық тарих ғылым­дарының докторлары еңбек етеді. Осы интеллектуалдық әлеуетті аймақ тарихын жазуға жегетін уақыт келді. Әрине, 20 кітап  көлемінде жазу қажет емес. Ғалымдар 2010 жылы жарық көрген «Қазақстан тарихы» бес томдығын басшылыққа алып, өз аймағының та­рихын сондағы маз­мұндық құрылым­мен жазып шықса, құба-құп. Үшіншіден, ұлт тарихының жылна­масындай осынау кітаптар мәтіннен ғана тұрмауы керек. Ол суреттермен, түрлі иллюстрациямен, карталармен, кестелермен, фотолармен бай көр­кемделуі ләзім. Бұған әр жылдары Пекиннен, Лондоннан, Парижден, басқа да қалалардағы мұрағаттар мен музейлерден табылған қазыналар мүмкіндік береді. Төртіншіден, «Отан тарихының» бас редакциялық алқасын Білім және ғылым министрі басқарса, ал аумақ тарихы бойынша редакциялық алқаны облыс әкімі мойнына алса, жұмыстың ұйымдас­тырылуы мен нәтижесі діттеген мақсатына тез жетер еді. Ойлағанымыз жүзеге асып жатса, ел тәуелсіздігінің 25 жылдығы қарса­ңында Отан тарихынан 20 кітап, аймақтар тарихынан 25 кітап қалың көпшілікке жол тартатынына сенімдіміз. Ұлттың ұлық тарихына қызмет ету әрбір кәсіпқой тарихшының мәр­тебелі борышы. Көп томдық Отан тарихын түзу практика мен ғылым арасындағы өзара байланысты нығайтуға септеседі. Өйт­кені, бай деректік негізде, көркем тілмен әрі биік өремен жазылған еңбек ғана халықтың тарихи санасын қалыптастыра отырып, қазіргі таңда жиі айтылып жүрген қазақстандық патриотизм әле­уетін арттырады әрі ұлт тарихын ұлық­тайды. Бұған қоса, теориялық-методологиялық ұстаным­дары берік зерттеу, біріншіден, бәсекеге қабілет­тілік кепілі, екіншіден, ақиқатты паш етеді. Әйгілі ғалым А.Эйнштейннің қандай ғана болмасын тиісті үде­рістің кемел моделі ретінде физи­калық теорияны алға тартқаны әсте кездейсоқтық емес. Тарих тео­риясы өткеннің тәжірибесі мен тағылымын ұғынуға кілт ұстатса, кеңіс­тік пен уақыт аясындағы адамдар қызметі, яғни практика ғылыми танымның негізін қалайды. Ханкелді ӘБЖАНОВ, Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының директоры, тарих ғылымдарының докторы, профессор.