Қажет қадам

«Егемен Қазақстан» газетінде жарық көрген «Қате қадам» атты мақаланы оқи отырып терең ойға қалдым. Тәуелсіздік тұғыры қолы­мызға тиіп егемен ел болдық. Ел­басымыз мақсат еткен іргелі елу елдің қатарына енуге ұмты­луда­мыз, құдайға шүкір. Кәсіпкер ұландарымыз өндіріспен айналы­сып, жоғары сапалы тауарлар шы­ғарып қазына қоржынын толты­ру­да, мемлекеттік қызметкерлердің, әл­еу­меттік саладағы мамандардың жалақысы мен зейнеткерлердің зей­­­­­нетақысы ұдайы өсіп, қоғам алға жылжуда. Ауыл шаруа­шы­лы­ғында егіншіліктің дамуы да бір­қа­лыпты өсуде. Елімізде мал ша­руа­шылығы саласы тоқырауға түсіп, мал басы азайып, мал өнімдері кемігені жал­пыға аян. Енді осы ты­ғырықтан шығудың жолы қайсы? Бұрынғы ескі сүрлеу, ескі әдіс­пен бе, жоқ, болмаса дамыған елдердегі озық тәжірибелер мен жа­ңа технологияларды пайдаланып ал­ға жылжу керек пе? Әрине, соңғысы. Тауардың қажеттілігін сұраныс анықтайтыны белгілі. Олай болса, бүгінгі таңда мал өнімдерінен экспорттық сұранысқа ие болып тұрған тек ірі қара мал еті. Бүгінде елімізде ірі қара мал етін арттырудың жолдары қарас­ты­рылып, іс-шаралар жүргізілуде. Біріншіден, етті ірі қара мал өсіруге басымдық беріліп, оның аналық басын көбейту қолға алынуда. Елімізде, статистикаға сүйенсек, ет ба­ғытындағы ірі қара саны жыл басында 132 мың, оның ішінде, аналық бас 54 мың болса, малды өз төлі есебінен көбейтуде, малды қолдан ұрықтандыру әдісін пайдалану арқылы және шаруа қожа­лық­тарындағы тегі белгісіз аналық­тар­ды асыл тұқымды ет бағытындағы аталықтармен ұрықтандырып ас­ыл­дандыру арқылы 2016 жылға қарай шаруа қожалықтарындағы аналық мал басын 270 мыңға, асыл тұқымды шаруашылықтардағы ана­лық мал басын 136 мыңға немесе екеуін қосқанда 406 мың бас ет бағытындағы асыл тұқымды ана­лық басқа жеткізу көзделіп, қо­мақты жұмыстар атқарылуда. Елі­мізде ет бағытындағы тұқым­ның түрлері, әрине, ол қазақтың ақ бас сиыры. Өткен ғасырда ғалым­дар мен тәжірибелі шаруа адам­дары бірлесе отырып 1928-1933 жылда­ры герефорд тұқымының 1240 бас бұқашығы мен 267 бас тайыншасы әкелінсе, оның 389 бұқашығы мен 223 тайыншасы Англиядан, қалға­ны Уругвайдан әкелінді. Ол кезде Англиядан әкелінген бұқашық­тар­дың 18 айдағы салмағы 475 кило, Уругвайдан келгені 344 кило болса, қазіргі уақытта Канада мен АҚШ-тан әкелінген осы жастағы бұқашықтардың салмағы 500 килодан жоғары. Не үшін герефорд тұқымы таң­далып отыр? Өйткені, ол дүние жү­зінде мамандандырылған, ең көп тараған тұқым және жыл он екі ай жайылымға бейім, қыстың қатты суығы мен жаздың аптап ыстығына шыдамды, жайылым тал­­ғамайтын, жайып семіртуде бол­сын немесе бордақылау ала­ңын­да болсын жақсы семіріп, са­палы ет беретін бірден-бір ірі қара мал тұқымы. Сойыс малының шы­ғымы орта есеппен 60 пайыз болса, оның ішінде таза еті 80 пайыз болады. Әр килоға қосымша сал­маққа 9-10 кило азық бірлігін жұм­сайды. «Қа­те қадам» атты мақа­лада Б.Қа­рақовтың герефорд тұқы­мының еті­нен сүйегі көп, бір кило қо­сымша салмаққа 40-42 кило азық бірлігін жұмсайды және ол тұқым Қазақстанда өскен шөпті жемейді, оған арнайы шөп егу керек деген пікіріне күлесің бе, жы­лайсың ба? Қандай негізге сүйеніп жазды екен автор. Мақалада көр­сетілген кейбір мәселелердің дұ­рыстығына келісе отырып, оның ішінде, облыс­тың Байғанин ауда­ны­ның жайыл­ма­лы қой шаруашы­лығы, жылқы және түйе шаруа­шы­лығын дамы­туға қолайлы аймақ екендігі белгілі. Мақала иесі көп­жылдық тә­жі­рибесі бар ақсақал бола тұрып, қазақтың ақбас сиы­рының герефорд тұқымынан шық­қанын ескермеген. Герефорд малы етінің шы­ғысы 60 пайыздан аса­тыны ғылы­ми дәлелденген факт. Ол көптеген ғалымдардың еңбек­терінде көрсе­тілген. Сол себепті жергілікті мал өнімділігі мен ет сапасын түп­кі­лікті және жедел өзгерту мақса­тын­да шетелдерден мал әкелу м­ә­селелері туындағаны рас. Не үшін Канада немесе Америка? Өйткені, Қазақстанның жер бетіне орналасу бедері Канадамен бірдей ендікте, бірдей бойлықта жатыр, табиғаты, ауа райы, жер жағдайы, шөп құ­рамының құнар­лы­лығы Қазақстан­мен бірдей. Сон­дықтан осы елден әкелінген мал­дар Қазақстан жеріне тез бейімделеді, өзінің сапалы өнімдік қасиетін жоғалтпайды. Үкімет, Отанымыздың ет өнді­руде экспорттық әлеуетін арттыру­да кең-байтақ жеріміздің мүмкін­дігінің мол екенін ескере отырып, осы іспен айналысып жатқан шаруа адамдарына үлкен жеңілдіктер жасауда. Асыл тұқымды мал сатып алушыларға жеңілдікпен несиелер беру қарастырылған. Осындай оң­тайлы жағдайларды пайдалана білген ілкімді азаматтар етті ірі қара малын өсірумен айналысуда. «Көз қорқақ қол батыр» дейді халықта. Жел сөзге ерік бермей, жаңа­лық­тан жасқанбай, халқымыздың дәс­түрлі саласы мал шаруашылы­ғы­ның өнімін арттыруда, уақыт соз­бай Үкімет беретін жеңілдіктерді пайдалана отырып бір кісідей іске кіріскен дұрыс. Ынтымақ пен бірлік болса алынбайтын қамал жоқ. Мал бағуды қазақ ешкімнен үй­ренбеген. Олай болса, ғылым мен озық тәжірибелердің жетістіктерін пайдалана отырып асыл тұқымды мал басын көбейтейік. Ал ол өз кезегінде жоғары сапалы ет өнді­рудің бірден-бір кепілі, Елба­сы­мыз көрсеткендей, мал өнімде­рі­нің экс­порттық әлеуетін арттыру­дың төте жолы. Айбын ТӨРЕХАНОВ, «Қазақ мал шаруашылығы және жем-шөп өндірісі ғылыми-зерттеу институты» ЖШС бас директоры, ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, профессор.