Ғылымның жаңа белесі

Ел  Тәуелсіздігінің 20 жыл­ды­ғы қарсаңында ғалымдар мен қоғамдық ортаның сын-пікірлері, ұсыныстары ескеріле отырып «Ғылым туралы» Заң қабылданды. Осы заң аясында Білім және ғылым министрлігі еліміздегі білім беру жүйесі мен ғылыми-зерттеу жобала­рын қаржыландырудың жаңа ережесін әзірледі. Көптеген жұ­мыстар атқарылды, алға жылжу байқалды. Үстіміздегі жылдың 5 қыр­күйе­гінде Үкімет басшысы Кәрім Мәсімовтің басқаруы­мен Жоғары ғылыми-тех­ни­ка­лық комиссия отырысы өтті. Отырыста қаралған негізгі мә­селе 2012-2014 жылдарға ар­налған ғылыми-зерттеу жоба­ла­рын қаржыландыру тәртібі болды. Алқалы жиында Білім және ғылым министрі Бақыт­жан Жұмағұлов сөз сөйлеп, Қазақстан ғылымының даму бағытын, ғылыми-зерттеу жо­ба­ларын қаржыландыру жо­лын, жаңадан қабылданған ере­желердің мәнін және олар­дың артықшылықтарын тарқа­тып,  баяндап берді. Ең бастысы – жаңа заң іс жүзінде орындала бастады. Ғы­лымды қаржыландыруда жаңа заң жобасы бойынша өз­герістер баршылық. Енді қар­жыландыру үш бағытта бола­ды: біріншісі, базалық қаржы­ландыру. Ол бойынша ғылым саласындағы бюджеттік ғы­лы­ми мекемелердің инфра­құ­ры­лымы, лабораториясы, жаб­дық­тарын жаңартуды қамта­ма­сыз ету тәртібі жаңаша жүреді. Екіншісі – гранттық қар­жы­ландыру. Бұл тәртіп бойынша конкурстан өткен ғылыми-зерт­теу жобалары қаржы­лан­ды­рылады. Бұл қаржы­лан­ды­ру­ды алу үшін жаңа заңға сай құрылған мемлекеттік ғылыми-техникалық сараптаудан және Ұлттық ғылыми кеңестен өтуі керек. Қазіргі уақытта мемлекеттік ғылыми-техникалық сараптама құрамында 1000-ға жуық отандық және 300-ден аса шетелдік ғалымдар бар. Үшіншісі – бағдарламалық-нысаналық қаржыландыру. Оның мақсаты – мемлекеттік маңызы жоғары стратегиялық жобаларды жүзеге асыру. Осы орайда ай­тар­лық жаңалық, жаңа заң негізінде 1 шілдеден бері ғылыми мекемелерді база­лық қаржыландыру басталды. Бұл – заңның жүзеге асып жат­қанының дәлелі. Жоғары ғылыми-техникалық комиссия отандық ғылымның бес басымдығын (приоритет) белгілеген болатын: энергетика, шикізат пен өнімді тереңдетіп қайта өң­деу, ақпараттық және теле­ком­муникациялық технология, өмір (тіршілік) туралы ғылым, елі­міздің интеллектуалдық әлеуеті. Мемлекеттік ғылыми-тех­ни­ка­лық сараптау орталығы мен Ұлттық ғылыми кеңес келіп түс­кен жобалардың Жоғарғы ғы­лы­ми-техникалық комиссия бекіткен бағыттардың біріне сай келетіндігін, өзектілігін, жаңалығын, ғылыми қажеттілігін, сұраған қа­ражаттың дұрыстығын анықтаған соң министрлік ол жобаны қар­жыландыруды қолға алады. Өт­кен жазда, яғни 30 шілдеде Білім және ғылым министрлігінің Ғы­лым комитеті гранттық қаржы­лан­дыру бойынша ғылыми-тех­никалық бағдарламалар мен жо­баларға конкурс жариялаған бо­ла­тын. Министр Б.Жұмағұлов баян­дамасында айтылған мәлі­мет­тер мынадай екен: конкурсқа 2000-нан астам өтінім келіп, оның ішінде жоғары оқу орын­дарынан – 997, ғылыми-зерттеу институттарынан – 720, жекеменшік мекемелерден 279 жоба байқауға түсіпті. Сонымен қатар, 11 жеке тұлға атынан өтінім білдірілген. Бұл отандық ғылымда тұң­ғыш рет болып отыр. Жо­ба­лық байқауға жеке тұлға өз атынан қатысуы өркениетті елдерде әлдеқашан қалыптасқан. Бұл үрдістің елімізде көрініс та­буы да «Ғылым туралы» заңның күшіне енгендігін көрсетсе керек. Бұл жобаларды сараптамадан өт­кізу шамамен 1,5-2 айда жүзеге аса­ды. Байқау талаптарына сай жобалар 2012-2014 жылдар ара­лы­ғында қаржыландырылатын болады. Осы отырыста бағдарлама­лық-нысаналық қаржыландыру бой­ын­ша бірнеше жоба қабыл­данып, бекітілді. Атап айтқанда, әртүрлі министрліктерден 77 жоба түсіп, оның 26-сы кері қай­та­рылды. Білім және ғы­лым министрлігіне қарасты мекемелерден 420 жобаға өтінім білдіріліп, тек 41-і байқаудан өтті. Ба­сым­дық бағыттар бойынша тара­тып айтар болсақ, энергетика – 2, шикізат пен өнімді тереңірек қайта өңдеу – 13, ақпараттық және те­ле­ком­­му­никациялық технология – 4, өмір (тіршілік) туралы ғылым – 18, елі­міздің интеллектуалдық әлеуеті – 4. ХХІ ғасырда әлемдік қау­ым­дастық жаңа тарихи дәуірге қа­дам басқан шақта адам өмірінің барлық салаларындағы өркен­иет­ті ғаламдану процесі қазіргі даму сатысының басты ерекшелігі екендігі сөзсіз. Әлемнің бар­лық елдеріндегі әлеуметтік-эко­номикалық, қоғамдық-саяси, мә­дени-тарихи құбылыстар бір-бі­рі­мен тығыз байланысты және бір-біріне тәуелді екенін айт­сақ, сөз жоқ, ғаламдану мәсе­ле­сі мен халықтар ынтымақ­тас­тығы және оның адамзат тағ­ды­ры үшін орасан зор маңыз­ды­лығы ғалымдар тарапынан ерек­­ше назар аударуды қажет етеді. Елбасы Н.Ә.Назарбаев 2009 жылғы 4 қыркүйекте ғылымда салааралық зерттеу жүргізу ту­ралы ескерту жасаған болатын. Осыған сай министрліктің қо­ғамдық-гуманитарлық инсти­тут­тары бірігіп, «Ғылыми қа­зына» атты үлкен салааралық бағдарлама әзірледі. Жоба Жо­ғары ғылыми-техникалық комиссия отырысында қабыл­дан­ды. Бұл бағдарлама Қазақстан Республикасы Президентінің бастамасымен жүзеге асып жатқан «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы іспетті. «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша халқымыздың тарихи, фольклорлық, этнографиялық, музыкалық бай мұрасы жина­лып, заттық және мәтіндік үлгі­де насихатталды. Көптеген кітаптар шығып, бабаларымыз­дан жеткен асыл сөздер келер ұрпаққа жалғасын тапты. Тарихи ескерткіштеріміз бастапқы қалпына келтіріліп, күрделі жөн­деуден өтті. Мұражайлар жаңа экспонаттармен толықты. Мұның бәрі сарабдал саясат­тың оң нәтижелері. «Ғылыми қазына» бағдар­ла­масы «Мәдени мұра» бағдар­ла­масы аясында жиналған мол қазынамызды ғылыми тұрғы­дан зерттеумен ерекшеленеді. Біз тек халқымыздың бай мұра­сы бар деп қана мақтанбай, со­нымен қатар, оны әлемдік ғы­лым талаптарына сай зерттеп, адамзат мәдениетінде алар ор­нын анықтауымыз қажет. Бұл үшін өз зерттеулеріміз арқылы шетелдік ғалымдардың наза­рын халқымыздың бай мәдени мұрасы мен ғылыми жетістіктеріне аудару керек. Еліміздің қоғамдық өмірін қамтыған рухани мұраларын егеменді ел талаптарына сай жаңаша ғылы­ми ізденістермен бағдарлау – күн тәртібіндегі өзекті мәселе. Осы бағдарлама аясында Әде­биет және өнер институты қазақ фольклортану, әдебиет­та­ну және өнертану ғылымы бой­ынша ХІХ-ХХ ғасырларда жа­зыл­ған ең үздік ғылыми-зерт­теу еңбектерінің сериялы ба­сы­лым­д­арын қайта шығару, осы салалар бойынша ғылыми-зерт­теу жұмыстарын жүргізу, му­зы­ка және бейнелеу өнерінің ат­ла­сын дайындау, қазақ фоль­клоры­ның картасын жасау жұ­мыстарын жүргізеді. Бұл жас мамандар мен болашақ зертт­еу­шілердің қажеттілігі үшін өте маңызды. Сейіт ҚАСҚАБАСОВ, М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының директоры, академик.