Мені әрдайым тағлымды әке мен ізетті бала арасындағы рухани байланыс һәм сабақтастық қатты толғандырады. Олай болуының өзіндік себептері де бар. Асқар әке бар ғұмырында жан-тәнімен халқының руханияты мен өнеріне, мәдениеті мен ұлттық мүддесіне қызмет етіп өтсе, өнегелі ұл әке аманатына қиянат жасамай, Отанына қалтқысыз адал қызмет етіп келеді.
Асқар әке деп тебіреніп отырғаным – жүректі ғалым Мұхтар Ғалиұлы болса, аманатқа адал ұл дегенім – сезімтал қайраткер Ерлан Мұхтарұлы.
Ақиқатында, Ақтөбе өңірінің қазақы рухпен тыныс алуына қызмет еткен Мұхаңа қарыздармыз. Ал Кереку-Баян жерінің қазақы ажар алуына үлес қосып жүрген Ерлан Мұхтарұлына да айтар алғысымыз зор.
Ерлан бауырымның Кереку еліндегі мемлекетшіл, отаншыл қызметтері көз алдымда. С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетіне барысымен білек сыбана тау қопарды. Тау қопарғаны несі дерсіз?!
Оны мына ойымнан аңғара аласыз: ХХ ғасырдың соңы. Павлодар өңірі. Ағысында буырқанған толқыны жоқ қарт Ертістің ағысындай бір сарынмен өтіп жатқан жаймашуақ тіршілік. Жаңа ғасырға, яғни ХХІ ғасырға қол созым уақыт. Бұл – бәрі де асыға күткен уақыт, бәрі де үміт күткен уақыт.
Жаңа ғасыр өңірге жаңа тыныспен бірге, жаңа тұлғасын да ала келді. Иә, жаңарында от жанған жанындағы әр адамның бойына болашаққа деген сенімді ұялата алатын осы тұлға келісімен бұл өңір жаңа серпіліс, қазақы рух өрлеу дәуірін бастады. Иә, С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетіне ректор болып келген экономика ғылымдарының докторы, профессор Ерлан Мұхтарұлының бастамасымен небір көмескілене бастаған рухани ұлттық құндылықтар мен әдеби-мәдени мұраларымыз, жәдігерлеріміз тіріле бастады.
Содан болар, осы күндері, оны алдыңғы ардагерлер толқыны да, отты буын – орта толқын да, тегеурінді, тізгін қағыстырған онан кейінгі толқын да үлкен сапарға бет алған үкілі үміткер толқын да шын қадірлеп, шынайы құрмет көрсетеді.
Атаның ұлынан халықтың ұлына айналған Ерлан Мұхтарұлы Павлодарға келген сәттен-ақ талай дүлдүлдердің есімі халықпен қайта қауышты, табысты.
Ойымызды тарқата түссек, Кереку-Баян топырағының дарынды дарабоз тумаларына арналған ескерткіштер қарасы көбейді. Бұқар жырау, Мұса Шорманов, Мәшһүр-Жүсіп Көпеев, Жүсіпбек Аймауытов, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Әбікей Сәтбаев, Қаныш Сәтбаев, Ермұхан Бекмаханов, Әлкей Марғұлан, Әбікен Бектұров, Шафық Шөкин ескерткіштері (бюстер) соның айғағы.
Сонымен қатар, Ескелді жерінде қазақ әдебиетінің ірі өкілі, ақын, шежіреші, тарихшы, ағартушы, публицист Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының кесенесі бой көтеруіне ұйытқы болды. Ал бүгінде Ақкөл-Жайылға жеріндегі Хазіреті Исабек ишан мен Жандарбек қожаның кешендік кесенелерінің бой көтеруіне атсалысып, бас болып жүр.
Екіншіден, данышпан даналарға арналған ғылыми еңбектер, монографиялар мен көп томдық әдебиеттер, ең бастысы, энциклопедиялар жарық көре бастады. Мәселен, «Қазақ этнографиясы кітапханасы» сериясымен 50 том, «Рухнама» сериясы бойынша ғұламаларға арналған 50 том, «Атамекен» сериясымен 15 том, «Қазақ тіл білімінің антологиясы» сериясымен 45 том, М-Ж. Көпейұлы шығармалар жинағының 15 томы (жоспар бойынша 20 том), Мәшһүр-Жүсіп пен Сұлтанмахмұттың тұлғалық энциклопедиялары және т.б. мол қазыналы, зор тағылымды әдебиеттерді айтуға болады.
Үшіншіден, ұлт келбетінің айнасы саналатын ономастика саласындағы сүбелі еңбектерінің нәтижесінде қалада ел қайраткерлері есімімен аталатын көшелер саны артты. Бұны көпшілік қауым да мойындайды. Соның ішінде Қ.Сәтбаев, Ш.Шөкин, Ә.Бектұров, Ә.Марғұлан атындағы көшелерді атауға болады.
Төртіншіден, Ерлан Мұхтарұлының елдік идеологияға сіңірген еңбегі де бір төбе. Олай дейтініміз, университет қабырғасында көне замандардың көкейкесті қоңыр әуенін әкелген қара домбыра шымырлап, шым-шымдап қадым замандар қағысын тартқан қобыз бен сан дауысты сырнайдың, дүркіреген дауылпаздың, сыбызғы мен ат тұяғының дүбірін еске салатын шартылдақ секілді халық тарихын тереңнен тербейтін аспаптардың басын біріктіріп «Естай» атындағы ұлт-аспаптар оркестрінің ашылуына септігін тигізгені өз алдына бір әңгіме десек, Ф.М. Достоевский атындағы Омбы мемлекеттік университетінде ашылған «Қазақ тілі мен мәдениеті» орталығы шет елдегі отандастарға деген қамқорлықтан туған шара деп ұғынамын.
Ал Ерлан Мұхтарұлының қазақ музыкасын әлемге әйгілі еткен Дос-Мұқасан ансамблінің құрметіне «Дос-Мұқасан скульптуралық композициясын» орнатуын оның өнерге, мәдениетке деген ілтипаты ретінде қабылдаймын.
Бесіншіден, танымал ғалым Ерлан Арынның білім-ғылым саласындағы заман талап етіп отырған істері монографиялық кітаптарға арқау болатындай. Дегенмен де, ел мақтаған ердің білім, ғылым саласындағы тындырған істері мен ғалымдық қасиетін айтпай кету орынсыз болар.
Қандай қызметте, қандай лауазымда жұмыс атқармасын, Е.Арын басты назарды әрдайым ғылым мен білім беру интеграциясы мәселелеріне арнайды. Қоғамдық құрылымның өзекті мәселелері бойынша негізді теориялық дайындық, мәдени мүдделердің кең ауқымдылығы, отбасында негізі қаланған педагогикалық дәстүрлерге адалдық, бұл қасиеттердің барлығы оның мемлекеттік деңгейдегі әрекеттерінің тиімділігіне, нәтижелі болуына ықпал етті, яғни 1997 жылдан бастап ол Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау вице-министрі қызметін атқарудан бастау алады. Аталмыш министрлік қайта құрылғаннан кейін, 1999 жылдар мен 2001 жылдар аралығында Е.Арын – Қазақстан Республикасы Білім және ғылым бірінші вице-министрі болып қызмет атқарды.
Республиканың ғылыми және білім беру потенциалын тиімді және сауатты пайдалануда, мемлекет тарапынан мұғалімдер мен ғалымдарды моральдық және материалдық қолдауда, оқу орындарын дамытуға және ғылыми зерттеулерге бөлінетін қаражат көлемін ұлғайтуда, инновациялық жобаларды қолдауда Ерлан Арын зор белсенділік танытты.
Иә, министрліктің басшылық қызметтерінде, жоғары мектептің және ғылымның жетекші топ-менеджерлері қатарында жұмыс атқару кезеңі сала дамуының болжамын нақты шынайы әрекетпен ұштастыра алатын Ерлан Мұхтарұлының мемлекеттік ауқымдағы қайраткер ретінде өсуіне елеулі септігін тигізді. Сол кезеңде оның тікелей қатысуымен Қазақстанның әлемдік білім беру кеңістігіне ену бағдарламасы дайындалып, өмірге енгізіле бастады. Барлық деңгейлер мен бағыттарды қамтитын мемлекеттік білім беру стандарты, Президенттік стратегияларға сай балалардың дарындылығын дамытудың басқару жүйесін құру, білім беру мен ғылымның интеграциясы, орта және жоғары білім беруді жақындату, өскелең ұрпақтың бойында қазақстандық патриотизмді дарыту – бұл мәселелердің шешімін табу айқын қалыптасқан және мақсатты бағытталған стратегияларды талап етті.
Ерлан Мұхтарұлы Қазақстан Республикасының «Білім беру туралы», «Ғылым туралы» заңдарын дайындауға белсене қатысты, мектептерде компьютерлендіру үдерісіне, жаңа өскелең ұрпақтың оқулықтарын дайындау ісіне өзіндік зор үлес қосты. Жұмыс топтарының мүшесі және жетекшісі ретінде ол Қазақстан Республикасының білім беру, ғылым және денсаулық сақтауға қатысты жаңа заңдарын, сол сияқты ұлттық экономикалық және әлеуметтік бағдарламалар жобаларын, атап айтқанда, «Қазақстан оқулықтарының жаңа жеткіншектері», «Қазақстан Республикасында орта білім беруді ақпараттандыру», және т.б. халық шаруашылығы салаларын дамыту бағдарламаларын дайындауға айрықша үлес қосты.
Ерлан Мұхтарұлы Арынның үздік топ-менеджерлік қабілет-қарымын Керекудегі С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетін өрге сүйреп, ұлттық аккредиттеу орталығының жоғары оқу орындарын ранжирлеу қорытындысы бойынша Қазақстанның бес ең үздік көп салалы жоғары оқу орындарының бірі ретінде мойындалуы және еуропалық стандартқа сай білім берудің жоғары сапасына қол жеткізуге жұмсаған күш-қайратынан көруге болады.
Яғни, Ерлан Арынның халқына, Отанына жасаған игі қызметінен тұлғалық қасиеті қалыптасқанын көреміз. Бір көргенде мінезі қатал көрінгенмен, жүздескен сәттен кейін жүрегінде ізгіліктің, білімділіктің, тапқырлықтың, адамгершіліктің бейнесі жаңғырады.
Бүгінде өзінің нағыз кемел шағына келген қайраткердің Отанымыздың қоғамдық-саяси, әлеуметтік-мәдени өмірінде әлі талай іс атқаратынына сенемін. Өйткені, «қазақтың әр өлкесі – менің туған жерім», – деп жүрген азаматтың халқына берері көп.
Сол бойындағы қуатын халқының игілігіне жұмсауға жазсын.
Ғарифолла ЕСІМ, философия ғылымдарының докторы, академик.
Павлодар.
Асқар әке деп тебіреніп отырғаным – жүректі ғалым Мұхтар Ғалиұлы болса, аманатқа адал ұл дегенім – сезімтал қайраткер Ерлан Мұхтарұлы.
Ақиқатында, Ақтөбе өңірінің қазақы рухпен тыныс алуына қызмет еткен Мұхаңа қарыздармыз. Ал Кереку-Баян жерінің қазақы ажар алуына үлес қосып жүрген Ерлан Мұхтарұлына да айтар алғысымыз зор.
Ерлан бауырымның Кереку еліндегі мемлекетшіл, отаншыл қызметтері көз алдымда. С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетіне барысымен білек сыбана тау қопарды. Тау қопарғаны несі дерсіз?!
Оны мына ойымнан аңғара аласыз: ХХ ғасырдың соңы. Павлодар өңірі. Ағысында буырқанған толқыны жоқ қарт Ертістің ағысындай бір сарынмен өтіп жатқан жаймашуақ тіршілік. Жаңа ғасырға, яғни ХХІ ғасырға қол созым уақыт. Бұл – бәрі де асыға күткен уақыт, бәрі де үміт күткен уақыт.
Жаңа ғасыр өңірге жаңа тыныспен бірге, жаңа тұлғасын да ала келді. Иә, жаңарында от жанған жанындағы әр адамның бойына болашаққа деген сенімді ұялата алатын осы тұлға келісімен бұл өңір жаңа серпіліс, қазақы рух өрлеу дәуірін бастады. Иә, С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетіне ректор болып келген экономика ғылымдарының докторы, профессор Ерлан Мұхтарұлының бастамасымен небір көмескілене бастаған рухани ұлттық құндылықтар мен әдеби-мәдени мұраларымыз, жәдігерлеріміз тіріле бастады.
Содан болар, осы күндері, оны алдыңғы ардагерлер толқыны да, отты буын – орта толқын да, тегеурінді, тізгін қағыстырған онан кейінгі толқын да үлкен сапарға бет алған үкілі үміткер толқын да шын қадірлеп, шынайы құрмет көрсетеді.
Атаның ұлынан халықтың ұлына айналған Ерлан Мұхтарұлы Павлодарға келген сәттен-ақ талай дүлдүлдердің есімі халықпен қайта қауышты, табысты.
Ойымызды тарқата түссек, Кереку-Баян топырағының дарынды дарабоз тумаларына арналған ескерткіштер қарасы көбейді. Бұқар жырау, Мұса Шорманов, Мәшһүр-Жүсіп Көпеев, Жүсіпбек Аймауытов, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Әбікей Сәтбаев, Қаныш Сәтбаев, Ермұхан Бекмаханов, Әлкей Марғұлан, Әбікен Бектұров, Шафық Шөкин ескерткіштері (бюстер) соның айғағы.
Сонымен қатар, Ескелді жерінде қазақ әдебиетінің ірі өкілі, ақын, шежіреші, тарихшы, ағартушы, публицист Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының кесенесі бой көтеруіне ұйытқы болды. Ал бүгінде Ақкөл-Жайылға жеріндегі Хазіреті Исабек ишан мен Жандарбек қожаның кешендік кесенелерінің бой көтеруіне атсалысып, бас болып жүр.
Екіншіден, данышпан даналарға арналған ғылыми еңбектер, монографиялар мен көп томдық әдебиеттер, ең бастысы, энциклопедиялар жарық көре бастады. Мәселен, «Қазақ этнографиясы кітапханасы» сериясымен 50 том, «Рухнама» сериясы бойынша ғұламаларға арналған 50 том, «Атамекен» сериясымен 15 том, «Қазақ тіл білімінің антологиясы» сериясымен 45 том, М-Ж. Көпейұлы шығармалар жинағының 15 томы (жоспар бойынша 20 том), Мәшһүр-Жүсіп пен Сұлтанмахмұттың тұлғалық энциклопедиялары және т.б. мол қазыналы, зор тағылымды әдебиеттерді айтуға болады.
Үшіншіден, ұлт келбетінің айнасы саналатын ономастика саласындағы сүбелі еңбектерінің нәтижесінде қалада ел қайраткерлері есімімен аталатын көшелер саны артты. Бұны көпшілік қауым да мойындайды. Соның ішінде Қ.Сәтбаев, Ш.Шөкин, Ә.Бектұров, Ә.Марғұлан атындағы көшелерді атауға болады.
Төртіншіден, Ерлан Мұхтарұлының елдік идеологияға сіңірген еңбегі де бір төбе. Олай дейтініміз, университет қабырғасында көне замандардың көкейкесті қоңыр әуенін әкелген қара домбыра шымырлап, шым-шымдап қадым замандар қағысын тартқан қобыз бен сан дауысты сырнайдың, дүркіреген дауылпаздың, сыбызғы мен ат тұяғының дүбірін еске салатын шартылдақ секілді халық тарихын тереңнен тербейтін аспаптардың басын біріктіріп «Естай» атындағы ұлт-аспаптар оркестрінің ашылуына септігін тигізгені өз алдына бір әңгіме десек, Ф.М. Достоевский атындағы Омбы мемлекеттік университетінде ашылған «Қазақ тілі мен мәдениеті» орталығы шет елдегі отандастарға деген қамқорлықтан туған шара деп ұғынамын.
Ал Ерлан Мұхтарұлының қазақ музыкасын әлемге әйгілі еткен Дос-Мұқасан ансамблінің құрметіне «Дос-Мұқасан скульптуралық композициясын» орнатуын оның өнерге, мәдениетке деген ілтипаты ретінде қабылдаймын.
Бесіншіден, танымал ғалым Ерлан Арынның білім-ғылым саласындағы заман талап етіп отырған істері монографиялық кітаптарға арқау болатындай. Дегенмен де, ел мақтаған ердің білім, ғылым саласындағы тындырған істері мен ғалымдық қасиетін айтпай кету орынсыз болар.
Қандай қызметте, қандай лауазымда жұмыс атқармасын, Е.Арын басты назарды әрдайым ғылым мен білім беру интеграциясы мәселелеріне арнайды. Қоғамдық құрылымның өзекті мәселелері бойынша негізді теориялық дайындық, мәдени мүдделердің кең ауқымдылығы, отбасында негізі қаланған педагогикалық дәстүрлерге адалдық, бұл қасиеттердің барлығы оның мемлекеттік деңгейдегі әрекеттерінің тиімділігіне, нәтижелі болуына ықпал етті, яғни 1997 жылдан бастап ол Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау вице-министрі қызметін атқарудан бастау алады. Аталмыш министрлік қайта құрылғаннан кейін, 1999 жылдар мен 2001 жылдар аралығында Е.Арын – Қазақстан Республикасы Білім және ғылым бірінші вице-министрі болып қызмет атқарды.
Республиканың ғылыми және білім беру потенциалын тиімді және сауатты пайдалануда, мемлекет тарапынан мұғалімдер мен ғалымдарды моральдық және материалдық қолдауда, оқу орындарын дамытуға және ғылыми зерттеулерге бөлінетін қаражат көлемін ұлғайтуда, инновациялық жобаларды қолдауда Ерлан Арын зор белсенділік танытты.
Иә, министрліктің басшылық қызметтерінде, жоғары мектептің және ғылымның жетекші топ-менеджерлері қатарында жұмыс атқару кезеңі сала дамуының болжамын нақты шынайы әрекетпен ұштастыра алатын Ерлан Мұхтарұлының мемлекеттік ауқымдағы қайраткер ретінде өсуіне елеулі септігін тигізді. Сол кезеңде оның тікелей қатысуымен Қазақстанның әлемдік білім беру кеңістігіне ену бағдарламасы дайындалып, өмірге енгізіле бастады. Барлық деңгейлер мен бағыттарды қамтитын мемлекеттік білім беру стандарты, Президенттік стратегияларға сай балалардың дарындылығын дамытудың басқару жүйесін құру, білім беру мен ғылымның интеграциясы, орта және жоғары білім беруді жақындату, өскелең ұрпақтың бойында қазақстандық патриотизмді дарыту – бұл мәселелердің шешімін табу айқын қалыптасқан және мақсатты бағытталған стратегияларды талап етті.
Ерлан Мұхтарұлы Қазақстан Республикасының «Білім беру туралы», «Ғылым туралы» заңдарын дайындауға белсене қатысты, мектептерде компьютерлендіру үдерісіне, жаңа өскелең ұрпақтың оқулықтарын дайындау ісіне өзіндік зор үлес қосты. Жұмыс топтарының мүшесі және жетекшісі ретінде ол Қазақстан Республикасының білім беру, ғылым және денсаулық сақтауға қатысты жаңа заңдарын, сол сияқты ұлттық экономикалық және әлеуметтік бағдарламалар жобаларын, атап айтқанда, «Қазақстан оқулықтарының жаңа жеткіншектері», «Қазақстан Республикасында орта білім беруді ақпараттандыру», және т.б. халық шаруашылығы салаларын дамыту бағдарламаларын дайындауға айрықша үлес қосты.
Ерлан Мұхтарұлы Арынның үздік топ-менеджерлік қабілет-қарымын Керекудегі С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетін өрге сүйреп, ұлттық аккредиттеу орталығының жоғары оқу орындарын ранжирлеу қорытындысы бойынша Қазақстанның бес ең үздік көп салалы жоғары оқу орындарының бірі ретінде мойындалуы және еуропалық стандартқа сай білім берудің жоғары сапасына қол жеткізуге жұмсаған күш-қайратынан көруге болады.
Яғни, Ерлан Арынның халқына, Отанына жасаған игі қызметінен тұлғалық қасиеті қалыптасқанын көреміз. Бір көргенде мінезі қатал көрінгенмен, жүздескен сәттен кейін жүрегінде ізгіліктің, білімділіктің, тапқырлықтың, адамгершіліктің бейнесі жаңғырады.
Бүгінде өзінің нағыз кемел шағына келген қайраткердің Отанымыздың қоғамдық-саяси, әлеуметтік-мәдени өмірінде әлі талай іс атқаратынына сенемін. Өйткені, «қазақтың әр өлкесі – менің туған жерім», – деп жүрген азаматтың халқына берері көп.
Сол бойындағы қуатын халқының игілігіне жұмсауға жазсын.
Ғарифолла ЕСІМ, философия ғылымдарының докторы, академик.
Павлодар.
