Жұрт ісі деп жұмылсақ

Ел Тәуелсіздігінің 20 жылдығы және осы датаға арналған «Руханият» айының  аясында бүгін Көкшетау қаласындағы Ш.Құсайынов атындағы Қазақ музыкалық драма театрында халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының V құрылтайы өтеді. Оған еліміздің барлық облысынан, алыс-жақын шетелдерден делегаттар, танымал қоғам қайраткерлері, Парламент депутаттары, тіл мамандары мен баспасөз өкілдерінен құралған 200-ден астам адам қатысады деп күтілуде.  Құрылтайда Ақмола облысының әкімі Сергей Дьяченко, Мәдениет министрі Мұхтар Құл-Мұхаммед, Білім және ғылым министрі Бақытжан Жұмағұлов, халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының президенті, академик Өмірзақ Айтбайұлы және тағы басқа зиялылар баяндама жасайды деп жоспарлануда. Сондай-ақ бұл басқосуда Мәскеу қалалық «Қазақ тілі» қоғамы басқармасының төрағасы Әбуислам Тұрсынбаев, республика Жазушылар одағының төрағасы Нұрлан Оразалин,  Бас мүфти Әбсаттар қажы Дербісәлі,  Қазақстан халқы Ассамблеясының өкілдері Светлана Бабкина, Алла Платонова, Диана Мелихова, Мемлекеттік тілді дамыту президенттік қорының директоры Азат Шәуеев  және тағы басқалары сөз сөйлейді. Мәні мен мазмұны зор осы алқалы жиын ашылатын күні біз академик Өмірзақ Айтбайұлының мақаласын оқырмандар назарына ұсынып отырмыз. Тілдік, елдік мәселелерді ту еткен ха­лықаралық «Қазақ тілі» қоғамының құрылтайы өткелі отыр. Осы орайда құрылтай өткізетін өңірді Көк­шетау қаласы деп белгілеп, тікелей қолдау білдірген Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлына риза­шылық көңілмен ілтипат білдіруі­міздің артықтығы болмас. Осынау алқалы басқосу алдында көпшілікті «Қазақ тілі» қоғамының IV-V құрылтайлары арасын­дағы жұмысынан қысқаша хабардар еткенді жөн көріп отырмын. 2005 жылы өткен ел Президенттігіне үміткерлердің мемлекеттік тілден біліктілігін анықтауға арналған сынақтың ұйым­­дастырылуы және қоғам президен­тінің осы комиссияның төрағасы болуы тіліміздің әрі «Қазақ тілі» қоғамының мерейін үстем еткен елеулі оқиға болды деп айтуға негіз бар. Мемлекеттік тілдің өрісін кеңейтуге бағытталған келесі қадамдардың бірі – Қазақстан Республикасы Үкіметінің жа­ны­нан мемлекеттік тіл саясатын одан әрі жетілдіру жөнінде комиссияның құрылуы. Оған Премьер-Министрдің өзі төрағалық етіп, жиі-жиі басқосулар өткізеді. Қоғам басшысы осы комиссияның мүшесі ретінде тіліміздің қордаланған мәселелерін жоғары деңгейде көтеруге мүмкіндік алды. Қоғам қызметінің елеулі бөлігін мемлекеттік тілдің проблемалық мәселе­леріне тиісті уәкілетті органдардың наза­рын аударту, қоғамдық пікір қалып­тас­тыруға ұйыт­қы болуды жатқызуға бола­ды. Осы орайда қоғам есепті кезең ішінде Елба­сыға, Мемлекеттік хатшыға, министрліктерге, қалалық, облыстық әкімдік­тер­ге тұрақты түрде тіл тағдырынан туын­дайтын түрлі ұсыныстар беріп, бастамалар көтеріп келеді. Олар білім беру жүйесінде мемлекеттік тілдің қолданы­луына, діни ахуалға, мемлекеттік тілдің құқықтық негізін күшейтуге, ғылыми сипатын арттыруға бағытталған ұсыныс­тар дер едік. Өткен құрылтайда ұйымды жандан­дыру мәселесі қозғалған еді. Бұл жұмыс екі бағытта өрбіді. Біріншісі, әлемдегі жаңа ағымдарды ба­ғамдау, тілді қазіргі заманғы техно­логияларға ілестіру, дүние­та­нымдық бағытты ой елегінен өткізу болатын. Осыған орай өткен кезеңдегі атқа­рылған істің бас­тысы қазақ тілін қазіргі заманғы ақиқатқа, ақпараттық технологиялар заманына орай­лас­тырылу еді. Білікті мамандардың күш-жігерін ортақ мақсатқа шоғырландыруды көздеп, Жетпісбай Бекболатұлының мұрын­дық бо­луымен «Интернеттегі қазақ тілі», «Қазақ тілі және ақпараттық технологиялар» тақы­рыбына орталық қоғам бірнеше дөңге­лек үстел өткізді. Оған ғаламтор­дағы қазақ тілінің өріс алуына бір кісідей атсалысып жүрген Асхат Еркімбай, Ізгілік Нағиев, Айна Айтжанова, Болат Бөтеев сияқты ұлттық интернет-ресурс­тарды өмірге әкелген білікті, бастамашыл мамандар қатысты. Сөйтіп, аталған аза­мат­тардың, сондай-ақ ондаған тіл жана­шырларының белсенді іс-қимылы арқа­сында бүгіндері қазақ тіліндегі интернет-ресурстар жедел дамып келеді. Порталдар саны көбейді. «Википедия» электрон­ды энцик­лопедиясы қазақ тілінде түзіле баста­ды. Онлайн-сөздіктер шығарылып, жұрт кәдесіне асуда. Қазақ тілі «фейс­бук», «твиттер» сияқты әлеуметтік желілерде кеңінен қолданылады. Интернет-журналистика қана­тын кеңге жайып, әл-Фараби атындағы ұлттық университеттің журналистика факультетінде осы бағытта кафедра құрылды. Қазір қоғам жаңарды, адамдардың сан­а­­сы өзгерді, құндылықтар түледі. Соған сай біздің де өз жұмысымызды өмір сұра­нысына орайластыра ұйымдас­тыруымыз қажеттігі айқын. Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының іс-әрекетін қайта електен өткізіп, ендігі кезектегі бағдары қандай болмақ, алдағы мақсаты мен міндеттері неден тұрады деген мәсе­лелерді ортаға салып, ортақ байламға, бәтуа­лы пікірге келу орынды болар деп есептеймін. Жалынды сөздер мен қан қыздырар ұран­дар елдің санасына әсер ету үшін қажет-ақ. Бірақ бұлар маңызды істерге келгенде жара­майды. Бұл үшін нақты есепке құрылған әрекет қажет. Ыңғайлы, ырғақты, үйлесімді жүйе қажет. Тіл – жеке адамның шаруасы емес. Мемлекеттің де басыбайлы дүниесі емес. Тіл – халық қазынасы, ұлттың жаны. Тілдің мәселесі – ұлттың мәселесі. Тілдің мәр­тебесі – ұлттың мәртебесі, елдің мерейі. Мерейімізді асыратын да, құтын қашыра­тын да өзіміз. Тіл отбасынан бастау алады, отан аясында дамиды. Отбасы – өзіміз де, Отанымыз – Қа­зақ елі. Бұл екі ұғым дом­быраның қос ішегіндей тығыз бірлікте. Отбасы мен Отанның мақсат мұраты үндессе, ісіміз береке табады, тіліміз қанат жаяды. Бастаушы болса да, қос­таушы табылмаса, іс алға баса ма? Сон­дықтан осы екі ұстынның үйлесіміне қол жеткізу  біздің асыл мұратымыз болмақ. «Қазақ тілі» қоғамын құрғанда академик Ә.Қайдар бастаған ынталы топтың көздеген басты мақсаты – елдің санасын ояту бола­тын. Өйткені, кез келген амал, іс-әрекет санадан бастау алады. Адамдар санасында орныққан ұстанымдар мен құндылықтарға қарап бағдар анықтайды, таңдау жасайды. Елдің күнделікті өмірінде зат сатып алуы, білім алуы, той жасауы, отбасын құрауы, өмір салты, концертке баруы, т.б. толып жатқан әрекеттерінің барлығы сананың жемісі. Демек, сана адам қызметінің мәні мен маңызын, сипаты мен бағытын анықтайды. Адамның санасы қандай болса, оның әре­кеті де сондай болады. Ал сананы кім қалып­тастырады? Сананы мемлекеттік жүйе, қоғам­дық қарым-қатынастар, ақпарат құрал­дары мен мәдени өнімдер қалыптас­тырады. Санада орныққан құндылықтар мен ұста­нымдар адамның таңдауын және іс-әрекетін белгілейді. Ал сананы өзгерту қиынның қиыны. Ол бір күнде өзгере салмайды. Оны күшпен не ақшамен ауыстыра алмайсыз. Адамдар мәж­бүрліктен амалсыз келіскен сыңай білдіргенімен, іс жүзінде өз көзқарасында қала береді. Халық санасын түбегейлі жаңа жағдай ғана өзгертуге қабілетті. Ал мұндай жаңа ауанды жұртшылықтың жан-жүрегіне терең әсер етер, ақыл-есін баурап алар тың идеялар ғана қалыптастыра алады. Сонымен, сананы өзгерту үшін оған қа­жетті ақпаратты ұтымды тәсілдермен сіңіру керек екен. Ақпарат көздеріне адамдарды қоршаған кеңістіктегі ақпараттар (жарнама, көрнекі құралдар, ақпараттық нұсқаулық­тар, т.б.), көркем әдебиет, фильмдер, балабақша мен орта мектептер, бұқаралық ақпарат құралдары, ән-күй, ойындар, сән әлемі, интернет, байланыс құралдары, т.б. жатады. Міне, осылардың көмегімен адам санасы қалыптасады. Аталған құралдар арқылы берілетін ақпараттың мазмұны мен тілі шешуші рөл атқарады. Қоғамдық пікір мен халық санасының қай деңгейде екенін білгіңіз келсе, жоғарыда келтірілген саланы талдап шығу жеткілікті. Ал қазақ тілі осында сөз болған ақпа­раттық-мәдени сұранысты өтеп отыр ма? Орыс тіліндегі ақпараттық өнімдерге балама боларлық қазақ тілінде де интел­лек­туалдық өнімдер жасалды ма, жасалса олар­дың сапасы жұртшылық талға­мынан шыға ма? Бұл орайда тұщымды, кө­ңіл толты­рарлық жауап беру қиын. Ашығын айт­қанда, қазақ тілінде ғылыми-интел­лектуалдық баспа өнімдерін жеткілікті дең­гейде дайындауда кемшін тұстарымыз көп. Осы мәселеге күш салған орынды болмақ. Қазақстан қоғамында қалыптасып отыр­ған жағдай да еліміздің ақпараттық-мәдени кеңістігінде орын алып отырған жағдайдың тікелей көрінісі. Жасыратыны жоқ, Қазақ­станның ақпараттық кеңістігі Ресейдің ықпалынан әлі арылған жоқ. Тәуелсіз­дігі­міздің жиырма жылдығына дейін тәулік бойы мемлекеттік тілде хабар тарататын бір телеарна аша алмай келген едік. Құдайға шүкір, «Қазақстан» телеарнасы қазір түгел қазақша сөйлей бастады. Ал жуырда ғана ашылып, балаларға арнап қазақ тілінде хабар тарататын «Балапан» телеарнасы ақылы желі арқылы көр­сетіледі. Оған бүкіл қазақ баласының қолы жете ме?! Әрине, жоқ. Болашағын ойлаған ел баладан бастаушы еді. Осы орайда, біздің биліктің болашақты қалай елестететінін түсінбейсің. Көшедегі көрнекі ақпарат пен жарым­жан жарнама тілі жайлы айта-айта жақ тал­ды. Кітап дүкендерінің тоқсан тоғыз пайы­зы Ресейдің өнімдерін таратады. Бұған Ре­сейдің газет-журналдары мен елімізде Қазақстан азаматтарының салығынан құ­рал­ған бюджет қаражатына шығатын орыс тіліндегі баспа өнімдерін қосыңыз. Осы кезге дейін Қазақстанда балаларға арнап бірде-бір ой­ын­­шық, интеллектуал­дық ойындар шығарыл­мап­ты. Тек соңғы кезде белгілі әншілер Қы­дыр­әлі мен Қарақат қазақша сөйлей­тін қа­зақы пішіндегі қу­ыр­шақ шығарды. Осын­дай жағдай орын алып отырғанда, қазақ қоға­мы әлі күнге неге өзгеге еліктегіш деп қалай жазғы­рарсың? Балаларын өзге тілдегі балабақшалар мен мек­тептерге береді деп қалай кінәларсың? Ең алдымен мәсе­лені «Мемлекеттік тіл ту­ра­лы» заң қабыл­дау­ды талап етуден бас­таған жөн. Осы кезге дейін бұл заңның бірнеше нұсқасы дайын­далып, Парламентке ұсы­ныл­­ғанымен, ол ысы­рылып қалумен келеді. Енді бұған жол беруге бол­майды. Осы заң қа­был­данса, соған сәй­кес көптеген заңдарға мемлекеттік тілдің ты­ны­сын ашар өзгерістер мен то­лықтырулар енгізілуге жол ашылатын еді. Елбасы халыққа ар­наған биылғы Жол­да­уында «Біздің міндетіміз – 2017 жылға қарай мемлекеттік тілді білетін қазақстан­дықтардың санын 80 пайызға дейін жеткізу. Ал 2020 жылға қарай олар кемінде 95 пайызды құрауы тиіс. Енді он жылдан кейін мектеп бітірушілердің 100 пайызы мемлекеттік тілді біліп шығатын болады» деді. Бұл міндетті орындау үшін алдағы жылдан бастап бастауышта оқитын бала­лардың барлығы қазақ тілінде білім беретін мектепке баруы қажет. Олай болмаған жағдайда, мұны орындау мүмкін емес. Білім және ғылым министрлігі және оның жергілікті бөлімшелері Елбасының осы нақты тапсырмасын түсініп, тиісті шаралар қабылдар деп ойлаймыз. Білімнің көзі – оқулықта. Ал бізде қазақ тіліндегі оқулық мәселесі шешімін тап­паған. Орта мектептер оқулықпен қам­та­масыз етілгенімен, жоғары оқу орын­дарында бұл жай ушығып тұр. Жоғары оқу орындары қауымдастығының мәліметінше, жоғары оқу орындарындағы қазақ тіліндегі оқулықтар 7 пайызды құрайды. Жараты­лыстану саласын былай қойғанда, бұрын­нан қазақ бөлімдері бар журналистика, филология, заң саласының студенттерінің өздері оқулыққа мұқтаж. Білім және ғылым министрлігі студенттерді тиісті оқулықпен қамтамасыз ете алмаған жоғары оқу орындарына неге лицензия береді, неге осы мәселені талап етпейді? Жиырма жылдан бері қазақ тіліндегі оқулықпен қамтамасыз етуді жүйелі түрде шешуді неге қарас­тырмайды? Басқасын былай қойғанда, бұл адам құқығын өрескел бұзу емес пе? Студенттердің ата-аналары балалары үшін ауыздарынан жырып, ақысын төлейді, ал оқу орны оларды тиісті оқулықпен қамта­масыз етпейді. Сондықтан бұл ретте тұты­нушы, қоғамның өзі де белсенді болып, өз құқықтарын талап еткендері жөн. Оқулық мәселесінің түйінді болатын себебі, студенттер көпшілік пәндерді, атап айтқанда қоғамдық-әлеуметтік бағыттағы пәндерді Ресей оқулықтарымен оқиды. Әрине, математика, физика, химия сияқты пәндерді өзге тілдердегі оқулықтарды пайдалана отырып оқытуға болар, бірақ өзге елдің гуманитарлық саладағы оқулық­тарын пайдалану арқылы біз өзге идеологияны насихаттаймыз. Бұл, егемен елдің намы­сына тиетін жағдай. Экономика және саясаттану ғылым­дары саласында атақ алуды өз лауазы­мына қо­сымша дәреже санап келген мансапқор шенеуніктердің кесірлі әрекеті бүгінде ұлттық санаға орасан зор нұқсан келтіруде. Атқамінерлердің қайсысы филологиядан немесе әдебиеттанудан, тарихтан, математикадан, химиядан түн ұйқысын төрт бөліп ғылыми жұмыс жаз­ды дейсіз? Бізде кейбір ғылым салалары бойынша білікті мамандар да жоқ, оларды жаңа жүйе бойынша даярлап шығару ұзақ уақыт алатын үрдіс. Осы бір ойласты­рылмай істелген тірлік сал­дарынан арғы тарихты былай қойғанда, 1916-1918 жыл­дардағы ұлт-азаттық көтері­лісі, «Алаш» қозғалысы, жиырмасыншы-отызыншы жыл­дардағы аштық пен саяси жазалау науқаны, 1950 жылдардағы қуғын-сүргін мәселелеріне қатысты аяқталған ғылыми жұмыстар сөреге тасталды. Қорғалмаған диссерта­ция­лық жұмыстар саны 17 мыңға жуық­тайды екен. Кейбір деректерге қарағанда, қазақ тіліндегі жұмыс­тардың үлес салмағы 51 пайыздан, оның ішінде жа­раты­лыстану ғылымдары бойын­ша 23 пайыздан асып кеткен. Мұның жар­тысын гуманитарлық саладағы еңбектер деуге болады. Ол еңбектердің болашағы бұлыңғыр. Біз елдің санасын өзгертеміз дейміз. Ал бірақ өз санамыз туралы ойланбаймыз. Мұны халқымыз: «Өзің диуанасың, кімге пір боласың?» демей ме?! Сондықтан сан­дық өзгеріс сапалық өзгеріске бастай­тынын ұмытпағанымыз жөн. Иә, қазір қоғам өзгерді, ел жаңарды. Жаңарған қоғамға жаңа сана қажет, жаңа идеялар қажет, жаңа бастамалар қажет, жаңа құрылым қажет. Уақыт – қатал сыншы әрі елекші. Уақыт сұранысын дөп басып қана қоймай, жаңа леп пен лек тудырушылар қалады да, оған ілесе алма­ғандар өз-өзінен сырылып қала береді. Біз осыдан сақтанайық, осыған қам қылайық. Өткен ғасырдың тоқсаныншы жыл­дары­мен салыстырғанда еліміздің этноде­мо­графиялық ахуалының айтарлықтай өзгергені белгілі. Осыған орай этно­лингвис­тикалық карта жасаудың өзектілігі айқын. Бұған еліміздің Статистикалық агенттігінің деректері көмек береді. Соңғы жалпыұлттық халық санағы деректері жіті талданып, соның негізінде Қазақстанның этнолингвис­тикалық карта­сын жасау және соған сәйкес іс-шаралар жүргізуге тиіспіз. Қоғамымыздағы ең түйткілді мәселе­нің бірі – дін жайы. Тілді қозғай отырып, діннен айналып өте алмаймыз. Өйткені, дін – рухани дүниеміздің өзегі. Еліміз сыртқы қаржылық ресурстарға мұқтаж болған жылдары шетелдік инвестицияға жол ашып қана қойған жоқпыз, сонымен бірге, шеттен келетін рухани дүниелерге де жүрегіміздің қақпасын ашып тастадық. Соның салда­рынан аз ғана жылдың ішінде әлемде бар сектаның барлығы да Қазақ­станға кіріп, емін-еркін қызметін өрістетті. Көп ұзамай-ақ оның зиянды салдарларын көріп отырмыз. Бұған да қарсы қоятын қаруымыз болу керек. Ол өзіміздің ата-бабамыздан бері тұтынып келе жатқан төл дініміз – ислам дінінің өнегелі жолы. Бұл үшін Қазақстан мұсыл­мандары діни басқармасының жұмы­сын күшейту қажет. Еліміздің барлық мешіттерінде жұма намазының уағыздары бірдей оқытылуы тиіс. Оның арнайы кестесі бекітіліп, имам­дардың содан ауытқымауына қол жеткізген жөн. Қоғамда құндылықтарды қайта баға­лау үрдістері жүруде. Соған сай қазақ қо­ғамында бірнеше қатпарлы субмә­де­ниет­тер қалыптас­ты. Тіл саясатын жемісті жүргізу үшін осынау үдерістерді зерттеп, ғылыми негізде жүргізген орынды. Мәсе­ле тек тіл маманда­рына тіреліп отырған жоқ. Сондықтан алдағы кезеңде түрлі сала мамандарынан арнайы топ құрып, олардың ішінде тілшілер, әлеуметтану­шылар, заңгерлер, психологтар, философтар, дизайнерлер, мәдениеттану­шылар, т.б. мамандардан жұмыс тобы жасақта­лып, ортақ кешенді зерттеу жүргізу керек. Соның нәтижесін негізге ала отырып, тіл саясатын іске асырсақ, дұрыс болады. Заңгер мамандардан жұмыс тобын құрып, «ҚР Тіл туралы» заңына түсіндір­ме дайын­далуы керек. Сөйтіп, ол халық арасында жан-жақты насихатталғаны жөн. Қазір мүмкіндіктер мол ашылған заман. Көзін тапқанға, істің ыңғайын білгенге – дүние жердің бетінде. Қаржылық қолдау көрсетпейді деп мемлекетке өкпе артуымыз орынсыз. Қоғамның барлық құрылтайының өтуіне тікелей Елбасы және мемлекет қолдау көрсетіп келеді. Қалған мәселені өзіміз реттеуіміз керек. Қоғамдық ұйымдарға арнап жыл сайын конкурстар жариялайды. Ұтымды ой, тиімді бастама болса, соны жеңіп алу, іске асыру мүмкіндігі көпшілікке берілген. Бірқатар облыстық ұйымдарымыз осы мүмкіндікті жақсы пайдалануда. Ендігі кезекте қоғам заман талабына сай икемді, өзін-өзі қаржыландыра ала­тын­дай жағдайға жетуі тиіс. Ұлттың тұтастығы – тілдің тұтастығы. Біз алдағы уақытта да ұлттық құнды­лықтарымызды түгендеу, құрметтеу жо­лын­да ауызбіршілігімізден ажырамауы­мыз керек. Бірігіп атқарар әр алуан шарала­рымыз әлі де жетерлік. Осы орайда ойымды ұлт көсемі Ахмет Байтұр­сынұлы­ның төмендегі пікірлерімен тұжырым­дамақпын: «Жұмыс қолға алып істесе бітпекші, жоқ артынан қалмай іздесе табылмақшы... Жұрт жұмысы құмырсқаның илеуіндей жұмыс сияқты. Құмырсқаша жабыла, тынбай істесек өнеді. Бірі оны, бірі мұны істеп, илеуде қарап тұрған құмырсқа болмайды. Жұрт жұмысын да солай істесе, алға басады…» Өмірзақ АЙТБАЙҰЛЫ, халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының  президенті, академик.