Көк түріктері

(жалғасы) Археологиялық қазбаларда қаңылтыр, жез түйме, асатаяқ сияқты тұрмыстық бұйымдарда кездесетін бөрі бейнелерін сараптау негізінде олардың пайда болуын ғалымдар б.д.д. VI-V ғасыр деп, заттық айғақтардың көбірек шоғыр­ланған жері Каспий өңірі деп тауып отыр. «Бүктетілген қасқыр бейнелері скиф өнерін­де б.д.д. VI-V ғасырлардан, ал савромат өнерінде б.д.д. IV ғасырдан бастап көрініс табады. Қас­қыр бейнесі әсіресе савроматтарда жиі ұшыра­сады» (Военное дело древнего населения северной Азии. Н-с, 1987). Ал С.П.Толстов болса: «Куаң­дариядан, массагет – тохар тайпасы­ның нағыз кін­дік ортасынан, бұдан 40 жыл бұрын екі алтын білезік табылды. Оның бірінде жыл­қ­ы, екіншісінде «бірнеше басты қасқыр» бейнесі. Әңгіме б.д.д. III ғасыр жәдігерлігі ту­ралы болып отыр», – деп мәлімдейді (С.П.Толс­тов. По следам древне-хорезмской цивилизации. М-Л, 1948). Ғылыми сілтемелер бізді Каспий сыртын­дағы скиф, самворомат, Маңғыстау мен Әмуда­рия ара­лығын мекендеген массагет – аландар топырағы­на қарай жетелейді. Бұларды парсы тілді жұрт деген ұшқары түсініктің шылауына ілесіп, алаңдық білдіруден тартына тұрып, соны зерттеулерге сөз берелік. «Көптеген тарихи бұ­лақ­тардың куәлен­діруінше, скиф тайпалары Еуропаның ежелгі қауымдарының қатарына жатады. Қазіргі тарих ғылымының тұжы­ры­мын­ша, олардың бәрі ирантілді (дәлірегі пар­сы­тілді) боп табылады. Оның күмәндануға орын жоқ аксомаға айналғаны және бар. «Аксио­ма­ның» қайдан шыққанын іздестіре қалсаң – В.И.Абаевтың «Осетин тілі және фольклор» ең­бегіне маңдай тірейсің. Аталмыш автор ақиқаты бұлыңғыр тәсілдерді қолданып (мұны лингвистер талай атап көрсеткен) скиф пен осетин сөздерінен ұқсастық тапқан болады. Осы не­гізде төмендегідей қорытынды шығарды: «Очерк­­тің әр бөлімінде: лексика, фонетика, сөзтуын­дату­да – біз оң нәтижелі, тиянақты, та­лас­сыз дәйек­темелер жиынтығын ұсындық, бо­ла­шақ зерттеулер мен ізденістер оның іргесін сө­ге алмайды. Бұл дәйектемелер скиф тілінің иран тілі екеніне көз жеткізбей қоймайды». Қорытынды бет қаратпастай... Антика және орта ғасырды қамтитын қыруар тарихи деректемелер Еуропа топырағында атал­мыш кезеңде көне парсы мәдениеті мен этно­ни­миясына жататын халық не тайпа болғанын ауызға алмайды. Жалғыз ғана сан жағынан өте шағын, тарихи көкжиегі шектеулі, солтүстік Кавказ тауының қалқасына тығылып отырған осетиндер еді. Оларды Еуропа халықтарының этногезіне әсер етті деу құлаққа қонбайды... Көптеген ғалымдар мен мамандар біраздан бері скиф-сармат халықтарының түрік тілді болғанын дәлелдеумен келеді. Осы орайда М.З.Закиев былайша ой қорытады: «Скиф мұра­ларын зерттеуге түріктанушылардың ара­ласуы оң нәтиже берді: лингвистика, этнология, мифология, археологиялық айғақтарға сүйене отырып, скиф және сарматтардың басым көпшілігі түрік тілді екенін дәлелдеп шықты» (Ю.Н.Дроздов. Тюркская этнонимия древнеевропейских народов. М, 2008). Бұл пікірге алып-қосарымыз жоқ. Тек, жал­пы­лама ескертпе ретінде еске саларымыз: әңгі­ме түрік әлемінің батыс бұтағы туралы болып отыр­ғаны және олардың Кавказдық түрік тілі­нің адығ диалектісінде сөйлегені. Бұл диалекті Кіші Азияның дардан, қима, адана, хатти, алас, арғын тайпаларында кең қолданыста болған. Бөрі тотемі – кең тараған тотемдердің бірі. Ол Римнің іргесін көтерген этрускілерде, Кирді асырап өсірген Бөрі-Ана туралы аңыз байырғы ирандықтарда, америка үндістерінің плинкит тайпасында, арийлердің көне мұрасы «Махабхаратада», герман тайпаларының жаугершілік құдайы Один туралы аңызда, Хаттусил I патша туралы хетт мәтіндерінде, кавказдағы свандарда бар, тіпті Балкан славяндарының әфсана – аңыз­дарында да кездесіп қалады. Аталмыш тотем қаншалықты кең тарады дегенмен, шоғыр­ланған жері Еуразия жотасының батыс аймағы. Ал бала емізіп тұрған Бөрі-Ананың тас мүсіні Римнің Капитолия музейінде, қазіргі Тәжікстан топырағындағы байырғы Устуруша ордасының қамалы қабырғасынан және Орталық Моң­ғолия­дағы Арханғай аймағының Бұғыты кешенінде көрініс табады. Біздің заманның VII ға­сы­рына жататын Устуруша бедерін түсінуге бо­ла­ды: түрік заманының ықпалы екенінің басы ашық, ал жер аяғы жырақ, мүлде бөтен жұрт, не­ше ғасыр батыс-шығыстың бәрін ашса ала­қанында, жұмса жұдырығында ұстаған ұлы Рим империясының астана қаласының кіндік төрін­дегі Капитолия музейінде б.д.д. 5 ғасырдан бері міні құрымай сақталып тұрғанына түсінік бере кетуге тура келеді. Аңыздың айтуынша: Ромул мен Рем егіз, Троя қаласын гректерден қорғауға қатысқан Эней батырдың немересі немесе шөбере-шөп­шегі. Этрусклердің қас жауы Амулия патша Ромул мен Ремді Тибр өзенінің суына ағызып жібереді. Жарығы таусылмаған сәбилер қақпа­ла­ған толқын селбеуімен жағалау жиегіне шығып қалады. Бөрі-Ана оларды емізіп, аман сақ­тай­ды. Фаустул бақташы ол екеуін бала етіп, жігіт жасына жеткізеді. Ромул Амулияны өлтіріп, оның тағын кәрі атасы Нумиторға әперіп, өзі жаңа қаланың іргетасын қалауға кіріседі. Оны өз атымен атайды, кейін ол Римге айналады. Сол қалада 38 жыл патшалық құрады. Халқы үш тақтадан құралған: Ромулға қарасты рамна, этруск Лукмонға (Ұлықман) қарасты жұрт – луцер, сабий патшасы Тит Тацийге қарасты жұрт – тати аталады. Ромулдың өз қара басы не римдіктерге, не гректерге қатысы жоқ, Трояны қорғаған жергілікті тайпаның өкілі Эней батырдың ұрпағы еке­нін айтпағанда, қашқан-пысқандарды жинап-теріп басын құраған елі рамналардан өзгесі – түрік әлеміне қатысты жұрттар. Ромулдың өзі де, соңына ерген жасағы да күшпен тартып алып, саб тайпасының қыздарына үйленеді (Мифы народов мира. Том 2. М, 1988). Ал бұл саб тайпасы – араб әлемінде өте белгілі қауым. Еврейдің Сүлеймен патшасымен жолығысатын Иеменнің 22-ші патшайымы Савская осы тай­паның өкілі. Өз жұрты арасында Балқыз атан­ған. Әйгілі араб тарихын зерттеуші П.Прококк ең­бектеріне иек артқан орыс тарихшысы Н.П.Остроумов кейінгіге осы деректерді жеткізді. Ал этрускілер туралы Геродот олардың Кіші Азияның тиррен, пеласг тайпаларының ұшығы екенін айтып кеткен-ді. Ал Трояны қорғауға қа­тысқан Эней батыр туралы «Энеида» траге­дия­сының авторы Вергилий этрускілерді Рим топырағына алып келген Эней екенін жазып қалдырған. Б.д.д. VII ғасырда өмір сүріп, Троя уақи­ға­сын бүге-шігесіне дейін «Илиада» дастанында жазып кеткен Гомер этрусилер туралы да, Ромул мен Ремді емізіп өсірген Бөрі-Ана туралы да ештеңе білмейді. Демек, Гомер заманынан кейін (б.д.д VII ғ), Геродот заманынан ілгеріде (б.д.д V ғ.) Кіші Азияны тастап, батыс өлке­лер­ге бет алған сапарында тиррен, пеласг қауым­дары Қаратеңіздің солтүстік жағалауы батыс түркі­лері­нің арасында болып, бәлкім, этруск тай­па­сын өздерімен бірге ілестіре кетіп, олар­дың «Бөрі-Ана» туралы аңызына ортақтасқан сияқты. Этрускілердің батыс түріктер екенінің басы ашық. Туран, Тұрмыс сияқты құдайларының атын сақтап, аңыздарына енгізген. Жаугершілік салдарынан Каспий теңізінің терістік батысындағы отанынан қашқан көк түріктердің жаңа ұрпағын жалғастырушы Бөрі-Ана қашқаннан қашып отырып Гаочанның (Тұр­панның) теріскей батысындағы тау үңгі­рінен шықты деп шежіреленгенімен, дәлме-дәл солай болмағанға ұқсайды. Аталмыш қауым ту­ралы азды-кемді деректер басқа аужай аңда­та­ды. Ашинаның Гаочанның теріскейіндегі тау үң­гіріне жеткенше арада бес ғасырдай уақыт өткен. Аңызда уақиғаның уақыт жөнінен ұза­рып-қысқаруы таңқаларлық жайт емес. Ашиналар өзге де ғұн қауымы сияқты қытай шек­ара­лық ай­мақ­тары мен Шығыс Түркістанға 265 жыл­дан кейін келді. Олардың жаугершілік сал­дарынан Еділден қашуы мен Сэнби шап­қын­шылығынан жан сақтап Гаочанға келуі – шежіреде біріктіріле баяндалған. Ол бір дәуірде Еділден шығысқа қаш­қан жұрттың ертелі-кеш ғұн­дар­ға бір соқпай өтуі мүмкін емес-ті. Шежіре аши­налардың ғұндарға бәлкім тіл, бәлкім қан жағынан жақын, әйтеуір ғұнның бір бұтағы, бірақ дербес тайпа, дербес әулет екенін атап өте­ді. Ендеше, ғұн дәуірінде бұл ашиналар қай­да отырды, ғұндармен қандай қарым-қатынаста болды? Бұрынғы қытай тарихшылары исі қытай топырағындағы алғашқы мемлекеттік құрылым Ся әулеті іргесін қалаған патшалық деп келді. Осы әулеттің соңғы патшасы Цзе-күйдің ұлы Шун Вэй қарсыластарынан жеңіліп, солтүс­тік­тегі қыраң далалыққа қашады. Қытай тарих­на­масы ғұнның басын біріктіріп, ел еткен осы Шун Вэй деп біледі. Л.Н.Гумилев осы қисынды ықтимал нұсқа деп танып, ғұндарға негіз бол­ған хяньюнь, хуньюй тарихын Шуй Вэй тағды­рымен сабақтастыра сөйлеп, ғұн этногенезінде қы­тай ен-таңбасы барына назар аударады. Н.Я.Бичурин мен оның жолын ұстанушылар ғұн тарихында моңғолдық фактордың мол­ды­ғын көлденең тартуда. Соңғы жылдар жария­ла­нымдары бұл пайымдауларға түзету енгізуге молынан жарарлықтай. Қытайдағы тарихшы бауырларымыз Сыма Цянның «Тарихи жазбалар» еңбегіне берген ғылыми түсініктемесінде: «Шя (көнеше Ға) Қытай тарихындағы тұңғыш әулет және хандық. Шияхоушы (Шя тайпасы, Ғаго) деп те аталған. Шя тайпасының көсемі Юйдің (көнеше Гиуа баласы Чи) құрған құлдық мемлекетке дейін, яғни б.з.б. 21-16 ғасырларда өмір сүрді. Жиыны 13 әулет, 16 хан билік құрды («Цы хэй», бір томдығы) деп көрсетеді (Қытай жылнамаларындағы қазақ тарихының деректері б.з.б. 177-б.з. 222 жылдары) Алматы, 2006). Аталмыш анықтама негізінде Ся (Шя) әулетінің шығу тегі бұрынғы негіздемелерден басқа аужайға иек артады. Қытай тарихымен айналысқан Еуропа ғалымдары археологиялық заттық айғақтарға сүйеніп, Ся патшалығы мәдени жұрнақтарының кейінгі Шан (Шан-Инь деп те аталады) әулет мұраларынан жалғасын тап­пай оқшауланып тұрғанын талай атап көр­сеткен-ді. Қытайдың кейінгі буын зерттеушілері өз тарихын Шаннан бастап, Ся туралы жұмған ауыздарын ашпайтын болды. Оның сырын жо­ғарыдағы ғылыми түсінік анықтап беріп отыр. Ся патшалығының екінші бір аты, бәлкім төл атауы, Ға, Ғаго болып шықты. Оған алыс­тан балама іздеп бас қатырудың қажеті шамалы. Байырғы Ғаго – кейінгі гаоче, яки чиле, телэлер. Сөйтіп, түріктердің бір қанаты болған телэ­лер­дің Қытайдың Хэнань, Хэбэй, Шаньси аймақ­тарында б.д.д. 2205-1766 жылдары алғашқы мемлекет құрған іргелі қауымның жұрнағы екені айғақталады. Демек, Сяны тастап ғұндарға қашқан Шуй Вэйдің қытайға қатысы жоқ, гаоче ұрпағы. Сөйтіп, ғұн этногенезіндегі қытайлық фактор өз-өзінен күн тәртібінен түседі. Демек, ғұн тәңірқұттары шыққан Си Люань-ди тайпа­сы осы гаоче қауымының бір бұтағы. Ғұндардың нәсілдік жағынан кім болғанына оның құрамына енген тайпалардың тегі ғана жауап бере алады, басқа дәлел, пайымның бәрі бос әурешілік. 100-ден астам рудан құралған Ғұн патшалығы негізінен 24 тайпаға ұйысты. Алғаш­қы тәңірқұттар заманында ұйытқы топты үш тайпа ғана құрады: Хуянь (Хуиән), Лань (Лән) және Сюйбу. «Хуйән, Лань және кейіннен қосылған Шуйбу – бұл үш қауым тәңірқұттың асыл тұқы­мынан еді» деп тиянақтайды Хан әулеті деректемелері (Сиуңну. Алматы, 1998). Ал Л.Н.Гумилев болса: баяғы аңыздық Шуй Вэйден Лань қауы­мын таратып, Хуянь мен Суйбуды ху қауымының өкілдеріне жатқызады (Л.Н.Гумилев. Хунну. Хун­ны в Китае. М, 2003) Және Хуянды – қоян, Суй­буды – край, Ланьды – орхидея гүлі деп аударма түсінігін береді. А.Н.Бернштам, В.С.Таскиндер бол­са: Хуяньді – Бұқа деп біледі (В.С.Таскин. Ма­териа­лы по истории сюнну. М, 1968). Егер бұл пайымдауда жаңсақтық болмаса, тарихи «Оғыз-наме» дастанының Оғыз қағанның, оғыз елінің тотемі Бұқа деген сілтемесіне сүйеніп, хуиән тайпасын оғыз деп тануымызға жол ашылады.Ал өзге екі тайпаға келсек, олар да ежелгі ескі заманнан атышулы қауымдар «...шиәниун және шиунжу ұрпақтары, тіпті сонау Тан мен Үй (Юй) патшаларының заманынан-ақ қытайдың терістік шекарасында малын бағып, бір жайлаудан бір жайлауға көшіп жүретін» (Сиуңну. Алматы, 1998). Кітапқа ғылыми түсінік берушілер шиә­ниун­ды – «ұзын тұмсықты ит» (тазы), «адал ит» деп, ал шиунжуды – «бір түрлі иісті шөп», «гүлді шөптің жұпар иісі» деп аударады. Ся әулеті заманына иек артқан аталмыш екі тай­па­ның гұн заманында аттары өзгерген, қытайлар байырғы этнонимдердің аударма мағынасын беріп, Сүйбу, Лань деп хаттады. Сүйбу қытайша «Төбет» шоқ­жұл­дызының атауы, Лань – «орхидея» гүлі. Ба­йыр­ғы тайпалардың атауы жаңаша әліптел­генмен, түпкі мағынасы өзгеріссіз сақ­тал­ған. «Ұзын тұм­сықты ит», «Төбет» – тарихтан белгілі қыпшақ­тың күшүгір тайпасы. Кейінгі нохай, ноғайлар. Ал «жұпар иісті шөпті», «орхидеяны» дәмдеуіш ретінде асқа қолданған лань қауымы – ала немесе алан тайпасы. Орхидея гүлі өскен өңірлер ала атанған, мәселен, Ашашань тауы. Сонымен Ғұн империясының ұйытқы үш тайпасының бірі оғыз, екіншісі қыпшақ, үшіншісі ала болуы – ғұндар­дың этногенезін сараптауға қол ұшын береді. Б.д.д. 203-202 жылы Маудун (Модэ, Мэте) ғұн мемлекетінің терістігінде отырған хуньюй, кюеше, гэгунь, шыңли, динлин тайпаларын жаулап ал­ды. «Көнеліктер» атты еңбегімізде бұл атау­лар­ға ғылыми сілтеме, дәйектемелерін тү­гел­дей келтіріп, егжей-тегжей сараптама жаса­ған­дықтан сөзді көбейтіп жатудың қажеті шама­лы (Қараңыз, Ә.Сарай. Көнеліктер. Ал­маты, 2008). Тоқ етер қо­ры­тынды мынаған саяды: хуньюй – қоңыр, кюеше – сары, гэгунь – қырғыз, шыңли – көк, динлин – қызыл. Сөйтіп, тарих­тың кезекті келесі айна­лы­мын­да түрік қаған­дықтарының қозғаушы күшіне айналған тайпалармен ойда жоқта қоян-қолтық ұшырасамыз. Л.Р.Кызыласов археологиялық деректерге сүйе­ніп, аталмыш тайпалардың орналас­қан топы­ра­ғына анықтық енгізді. «Динлиндер ба­тыс­та Кузнецк Алатауынан шығыста Байқал көлі­не дейінгі жерлерді жайыла жастанып, тағар мәдени ошағын қалыптаған. Ұйық мәдени оша­ғын қалдырған цюйшэ (қыпшақ – Ә.С.) тайпасы жо­ғар­ғы Енесей (Тува) мен Үлкен көлдер шүң­гі­лін мекендеді. Асылы, қырғыздар солтүстік-батыс Моңғолия өңірінде (Хирхис-нур көлінің оңтүс­ті­гінде) болған сияқты. Ал «плиткалы қабірлер» мә­дениетін жасаған синьлилер Шығыс Моңғолия мен Забайкальде болды. Хуньюйлар таулы Ал­тай­дағы пазырық мәдениетін дүниеге әкелсе керек» деп тұжырымдайды Л.Р.Кы­зыласов. (Городская цивилизация срединной и северной Азии. М, 2006). Қазіргі сөз орайында бізге керегі шыңли қауы­мы болғандықтан мәселеге атбасын шал­дыра өтпекпіз. Қытайдың әр қолдан шық­қан әу­лет­тік жылнамалары чыңли, синьли деген ау­дар­машы­лар мен ғалымдардың дәйекте­ме­лерін­де одан да басқа неше түрлі тұлғада құбылып, цайли, саньли боп әліптенгендері де жоқ емес. Дұрысы чыңли не шыңли болса керек. Қ.Салғараұлы бұл сөзді тарата талдай келіп, «Хан кітабының» тұжырымына жүгінеді: «Чәниуйдің (шаньюй) Ә.С.) есімі «Чиң­тижы» деп аталған. Өзінің мемлекеті оны «Чыңли гуту чәниуй» деп атайды. Сиуңнулар көкті «чыңли», ұрпағын (ұлды) «гуту» дейді (Сиуңну. Хэн кітабы. Алматы, 1998. Қойшығара Салғара­ұлы. Ұлы қағанат. Астана, 2008). Сонымен «чыңли» атауының аспан мағынасындағы көкті білдіретініне көз жеткізіп, көк түріктердің ізіне түсеміз. Каспий теңізі маңынан шығысқа ауған бұл қауым Алтай сыртында, Саян тауларының терістігіне кеп табан тіреген боп шықты. Аталмыш қауымның тарихы ғұн тарихында азды-кемді болса да сәулеленеді. Хуханье тәңір­құт заманында (б.д.д. 58-31 ж.ж.) ішкі іріткі етек алды. Ағалы-інілі Хуханье мен Хұтұс (Чжичжи) өздерін тәңірқұт жариялап, бір-біріне қарсылық­тың үзеңгісіне аяқтарын ілді. Орта­лық биліктің топсасы босап, ішкі ырың-жырың белең алғанда іргелі тайпа не ру бірлестік­тері­нің сыртқа тебу үрдісіне бой алдыратындары бар. Осы орайдан Ғұн әлемін терең зерттеген Л.Н.Гумилев пікіріне көңіл қойсақ та жеткілікті. «Солтүстік-батыстағы хагастармен көршілес тұратын Хуге (Көге, Көгі) тайпасының бегі тәңірқұтқа келді. Тәңірқұттың кеңесшісі Вэйли- данхумен тіл табысып, батыс чжуки-бегінің үстінен сөз айтты. Тәңірқұт сөзге сеніп, батыс чжуки-бекті ұлымен бірге дарға ас­ты. Олардың жала сөзден жазым болғаны анық­та­лып, тәңір­құт Вэйли-данхуды өлім жазасына кесті. Хуге-бек (Көге, Көгі) еліне қашып барып өзін тә­ңір­құт жариялады. Сол-ақ екен өзін тәңірқұт жа­риялаушылар қаптай бастады. Юиди тайпа­сы­ның бегі өзін Чели – тәңірқұт, бір дуюй (офицер) өзін Уцзи – тәңірқұт жариялады. Ақыры Хуге мен Уцзи тәңірқұттықтан бас тартып, тізгінді Чели-тәңірқұтқа берді. Бүлікшіл бұл топтың 40 мың әскері болды» (Л.Н.Гумилев. Хунну, СПб, 1993). Байқап отырғаныңыздай, Хуге әуелі тайпа ретінде көрсетіліп, кейін бүлікшіл бектің есімі мағынасында әліптелген. Қытай жазбаларында бұл екі ұғым үнемі ауысып түсіп отырады. Ру көсемі өз атымен емес, көбіне-көп тайпасының атымен аталады. Әңгіме Хуге-Көге, Көгі тайпасы туралы болып отыр. Түрік заманында осы атау «Синь Тан шу» (Тан патшалығының жаңа тари­хы) жылнамасынан бой көрсетеді. Оны тарихшы Е.И.Кычанов «Кугэ» деп, шын­жан­д­ық тарих­шы­лар «Кугы» деп аударыпты. Қалай болса да, әңгі­ме Көге не Көгі қауымы туралы екені күмәнсіз. Жоғарыдағы тайпалардың бүлігі б.д.д. 55-56 жылдары біртұтас ғұн мемлекетінің батыс ғұн, шығыс ғұн боп, одан жаңаша жыл қайыруы­мыз­дың 48 жылы оңтүстік ғұн, солтүстік ғұн боп бөлінуіне, ақыры 155 жылы солтүстік ғұн­дардың ту тіккен байырғы отанын тастап шы­ғып, Еділ суына ұзауымен ұлы Ғұн империя­сының ақтық күндері аяғына жетеді. Оңтүстік ғұндардың шаньюй ордасы Ордоста болып, қарамағындағы ел Шаньси, Алашань өңір­леріне шашырай қоныстанып жайылып жат­ты. Түтін саны 30 мың шаңырақ шамасында еді. 220 жылы Хан патшалығы құлаған соң, Қытайдың солтүстік шекаралық аймақтарына ғұндардың кө­шіп келуі етек алды. 276-289 жылдар аралы­ғында қоныс аударған ғұндар мен сэнбилердің саны 400 мыңға жетті. Ғұндардың еселеп көбеюі бұрынғы солтүстік ғұн дала­сын­да елді «ақ таяқ» қылған қыр­ғын жұрттың үр­кін­шілігімен тікелей байла­нысты. Өз қандас­тарына ілесе алмай қалып қо­йып, о ғып, бұ ғып күн кешкен ғұндардың 20 мың шаңырағы 265 жылы қытайға өз еріктерімен берілді. Г.Кляшторный олардың қатарында дашуй, сайли (синьли) рулары мен ханань ғұндарын атайды (С.Г.Кляшторный. История Центральной Азии и памятники рунического письма» СПб, 2003). Қытай императоры оларды Хэси өлкесін­дегі көне қала Иян кентінің төңірегіне қоныс­тану­ға тәртіп етеді. Қытай топырағын санли (шыңли) атауымен басқан көк қауымы әргі-бергісімен 100 жылдың о жақ, бұ жағында Ашина есіміне ие болды. Оның себеп-салдары неде? Көк түріктері тарихындағы шиелі күрмеулердің бірі осы. Маудун тәңірқұттың ұлы Лаошан заманында Дунхуаннан ұлы юечжилерді қуғанда, олардың бір бө­лігі шаңды үргіншілікке ілесе алмай, байырғы то­пырақтарында қалып қойған-ды. Олар «кіші юечжи» атанды. Біртіндеп олар Гаочан, Хэси өлке­лері­не жылыстай қоныстанды. Кіші юечжиіміз бас­қа емес, тохар тілді жұрт. 500 отбасы шың­ли­лар осы тохар қауымының арасына тап болып, тохар тілінің ықпалын бастан кешірді. Өкінішке орай, тохар тілі өзінің түпкі сырын аша қойған жоқ. Зерттеушілер оны үндіеуропа тіліне жақын­дас­тырып, шығыс иран тіліне жатқыза сөй­ле­ген­мен, тілдің ежелгі қатпарларының (А.В. нұс­қа­лары) алдыңғы азия­лық хетт, лувий тілдеріне ұқсастығы аңғары­ла­ды (Восточный Туркестан в древности и раннем средневековье. М, 1992). Атал­мыш тілде фин-угор, дравид түріктері мен Алтай түрік­тері­нің тілдік үлгілері әжептәуір ұшырасады. Зерттеу авторлары оны үндіеуропалық жұрттың шығысқа ендей ұзағанда бойларына дарытқан тілдік жамауы деп түсіндіреді. Оның керісінше болуы да ғажап емес. Көпшілікке белгілі зерттеуінде Н.Аристов Монреал университетінің профессоры Джон Кемпбеллдің еңбектеріне иек арта отырып: «..Есте жоқ ерте замандарда-ақ адамзат өркение­тін­де елеулі ілгерілеуліктерге қол жеткізген туран тайпалары арасында хиттар (хеттер – Ә.С.) көзге түседі. Олар б.д.д.VIII ғасырда Си­рия, Месопотамия, Батыс Индияда билік құ­рып, Ассирия патшасы Саргон II-ден жеңіліс тапты. Алайда, Индия топырағын тастамай, буддизмді таратушы­лар­дың бірі болды. Ақыр со­ңын­да брахманизм буддизмді жеңіп шыққанда хиттар Сібір мен Енесейге ұзады» деген ой тұжырады (Н.Аристов. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и сведения об их численности. СПб, 1897). Алдыңғы азиялық хеттер­дің батыс түрік тілінің адығ диалектісінде сөйле­ге­ні ғылымда мақұл­дан­ған басы ашық пікір. Ежелгі тохар тілінің А, В нұсқаларында хетт тілі­нің мысал­дары әжептәуір кездесетініне қарап, тохарлар көш-жөнекей хеттерден жырылып қалып қойған жұрт деп қисын­дау­дың ақылға шетіндігі жоқ. Тілдегі шығыс иран­дық, үнді-еуропалық нышандар байырғы хетт тіліне кейін жамалған жамаулар болуы да ғажап емес. Мың жылдай дәуір­леген Иран айнала төңі­регін: шығыста Ау­ғанды, Орта Азияны, Шығыс Түрік­стан­ды, Кав­­каз бен Алдыңғы Азияның көптеген халық­тарын парсыландырды. Мұның бәрі бір кездегі Ер Тоңа – Афрасиабтың төл жұрты еді. Байыр­ғы түрік­тердің тілін, дінін өзгертіп, жатқа ділін берген бұрынғы қандастарын «соғдақ» деп ата­ғанын есте ұстаған жөн. Түрік заманына дейін 1000 жыл пар­сылану болды, парсының түрік­тенуі болған жоқ. Сондықтан парсытіл­дене бас­таған жұрттардың тіліндегі өзге тілдік элемент олардың о бастағы тек-нәсіліне мең­зей­тін ен-таңба. Кейін бұл аралас тіл хотан-сақ тілі деп атал­ды. Тохарлар арасына тап болған ашина тай­пасынан тохар тілдік әсерін іздегенде, С.Г.Кляшторный төменгідей мысалдарға жү­гінеді: «хотан-сақ тіліндегі (брахми жазу­ларын­да) ассеина (ашшена) да, тохар тіліндегі ашна да – көк ұғымын білдіреді. Әсіресе ассейна, ассена түрінде кездесетін хотан-сақ этимологиясы аши­на­ға фонетика және семантика тұрғысынан дәл келеді» (С.Г.Кляшторный. История Центральной Азии и памятники рунического письма. СПб. 2003). Демек, Хэсидегі тохарлар арасына тап болған көк тайпасы тохар тілінің әсерімен ассана атанған. С.Г.Кляшторный ашина түріктерін «көк түріктер» («голубые тюрки») деп әліптеп, өзінің ұс­­танымына дөп келмеген соң, хотан-сақтық «асса­наның» толық мағынасын бермейді. Грузин ғалымы И.Шервамидзе бұл мәселеге анықтық енгізеді: «Ашина парсының «Аsina» сөзінен шыққан. Ол көк аспан дегенді білдіреді. «Ашина түріктері» дегеніміз – «аспан түріктері» деген сөз (И.Шервамидзе. Еще раз об этимологии имени Asina-Aatille-Abumoxo// «Советская тюркология», 1989. №3). Әнес САРАЙ. (Жалғасы. Басы өткен нөмірде)