Қазақстанның мәмілегерлік бастамалары тұжырымдалған еңбек

Бұған дейін шыққан «Бітімгер» кітабының жалғасы ретінде әзірленген осы еңбектің авторы тақырыпқа байланыс­ты оқиғалар тізбегі мен өз­ге­рістердің даму динамикасын, Сирия дағдарысының алғышарттары мен себеп-салдар­ла­рын тың деректер негізінде хро­­­нологиялық тәртіппен баян­да­ған.
Автор Қазақстанның Сирия мәсе­ле­сінде БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінің қарарлары шеңберінде әрекет етіп, № 2254 қарарын бас­шылыққа алғанына баса назар аударған. Әсіресе, 2015 жы­лы Венада өткен Сирия жө­­ніндегі 2-ші көпжақты минис­трлер кездесуінде Астана­ның қарсылас тараптарды ке­ліс­сөздер барысында көт­е­ріл­ген бас­таманы қолдауға ша­қыр­ға­­ны және 2016 жылы  Сирия дағдарысын реттеудің жоспарын жасау жөнінде Ресей мен АҚШ арасындағы уағдаластыққа қол­дау білдіргені айрықша атап өтіл­ген.     
Сонымен қатар, мұсылман әлеміндегі тұрақсыздықтың ошағына айналған азаматтық соғыстың гуманитарлық жағына Қазақстанның көбірек мән бергені кітапта назардан тыс қалмаған. Мысалы, еліміздің Иордания мен Ливандағы си­рия­лық босқындарға, бұдан бө­лек Сирияның жергілікті тұр­ғындарына гуманитарлық көмек көрсеткені жақсы баяндалған.   
Жалпы, Сирия жөніндегі Астана келіссөздерінің неліктен Қазақстанда өтуінің себептері жан-жақты түсіндірілген. Атап айтқанда, 2015 жылы Сирия зайырлы оппозициясы өкілдерінің Президент Н.Назарбаевқа си­рия­аралық келіссөздерге қосы­лу жөнінде көмек сұрап, өті­ніш білдіргені, ИЫҰ Бас хат­шы­сының Елбасына Сирия бой­ынша халықаралық конферен­ция өткізу туралы өтініш айт­қаны, 2015 жылы Астанада шет­елдің көрнекті мемлекеттік қайраткерлерінің қатысуымен өткен «Даналар кеңесінде» осындай өтініштің болғаны, сол жылы Астанада әртүрлі сириялық топ­тардың қатысуымен өткен екі раундтан тұратын кездесулердің бүгінгі Сирия жөніндегі Астана ке­ліс­сөздеріне негіз болғаны оқыр­манды жалықтырмайтын, тар­тымды тілмен жеткізілген.   
2015 жылдың екінші жартысында Сирия дағдарысының өршуіне байланыс­ты Ресей мен Түркия арасында орын алған саяси шиеленістің мән-жайы мен ас­тарларын, қос алпауыт елдің ұс­танымдарын, кикілжіңнің  күр­делі сипатын автор егжей-тег­жейлі баяндаған. Кітаптың, әсіресе, қызықты ақпараттарды қам­титын 3-4-тарауларында Н.Назарбаевтың медиаторлық күш-жігерінің арқасында Мәскеу мен Анкара арасындағы шие­леністің реттеле бастауы Сирия­да­ғы жағдайдың әскери-сая­си си­патының өзгеруіне ай­мақ­тағы тер­роризммен күресу ба­рысына оң әсер еткені ашық айтылған.  
Бұдан кейін Сириядағы аса күрделі дағдарыстан шығу жол­дарын іздестіру барысында В.Путин мен Р.Ердоған Сирия бойынша бейбіт келіссөздерді Астанада өткізу туралы ұсыныс білдірді. 2016 жылғы 31 жел­тоқ­санда БҰҰ Қауіпсіздік кеңе­сін­де қабылданған қарарда Астанадағы кез­де­судің БҰҰ қол­дауындағы саяси үрдістің ма­ңызды бөлігі екендігі атап көр­­сетілген. Аста­надағы Сирия жө­ніндегі бейбіт келіс­сөз­дер БҰҰ тарапынан қолдау тапқа­нын автор нақты құжаттар не­гізі­нде көрсеткен. 
Әлемнің бұқаралық ақпарат көздері, әсіресе, ірі арабтілді басылымдар Астана қаласында өте­тін жаңа сипаттағы келіс­сөз­дер туралы жарыса жар салып, елордамыздың атын бүкіл әлемге паш етуі бұл батыл бастаманың өзін-өзі ақтайтын жақсы нышаны болды. Араб елдерінде, әсіресе, сириялықтарда соңғы алты жылда алғаш рет бейбіт өмірді орнатуға деген үміт ұшқыны пайда болды. Сонымен, 23-24 қаңтарда Астанада өткен Иран, Ресей және Түркияның Сирия жөніндегі халықаралық кез­десуі қорытындысы бойынша бір­лескен мәлімдеме жасалды. Құжатқа сәйкес үш кепіл беру­ші мемлекет оқ атуды тоқ­татуды бақылау, террорлық және оппозициялық топтарды бір-бірінен ажырату және татуласу тетіктерін белгілеу бойынша үшжақты механизм құруға келісті. 
Келіссөзден кейін БҰҰ өкіл­дері БҰҰ қолдауымен бейбіт ке­ліссөздерді қайта жандандыру жолындағы маңызды қа­дам екенін жеткізді. БҰҰ арна­йы өкілі Стефан де Мистура келіссөздің «пайдалы және нә­тижелі» болғанын мойындаса, ШЫҰ Бас хатшысы Р.Алимов «Қазақстанның Сирия бойынша аса күрделі кездесуді табыс­ты өткізуі ең жоғары бағаға лай­ық» деп мәлім­деді. Қытай келіссөзден бұрын саяси рет­теуге бағытталған күш-жігерлерді қол­дай­тынын мәлімдеген еді. Түркияның Сырт­қы істер мини­с­трі М.Чавушоғлу Астана кез­де­суі қарсыласушы тараптар ара­сында сенімді нығайтудағы маңызын атап өтті. 
15-16 ақпан күндеріне бел­гіленген Астана келіс­сөздерінде оқ ату режімін тоқтатуды қам­та­масыз ету үшін оперативті топ құру ережесін қабылдау, сая­си қадамдар бойынша сенім ша­­раларын нығайту мәселелері қаралды. Бұл келіссөзге араб елі – Иорданияның қосылып, қатысушылар құрамының кеңеюі айтулы оқиға болды. Кездесуден кейін Иордания Сыртқы істер министрлігі «Оңтүстік майдан» тобын қоса алғанда, жаппай соғыс қимылдарын тоқтату жөнінде Астана келіссөздеріне қолдау білдірді. 2-ші және 3-ші Астана келіссөздеріне Стефан де Мистура қатыспағанына қарамастан, БҰҰ өз сарапшыларын жіберіп, келіссөздер қор­ы­тындыларына қолдау көр­сетті. Жалпы, ақпанда өткен ке­ліс­сөздер бұрын Астанада қа­былданған шешімдерді пы­сық­тап, жетілдіруге мүмкіндік бер­ді. 23 ақпанда Женевада өткен Сирия келіссөздерінде БҰҰ өкілі Сириядағы оқ атуды тоқтату Астана үрдісінің басты жетістігі екенін мәлімдеді. 
14-15 наурызда Астанада өт­кен 3-ші келіссөзде алғаш рет АҚШ Мемлекеттік департаменті Таяу Шығыс бөлімінің Сирия бойынша кураторы М.Максуэл қатысты. Наурыз соңында АҚШ-тың Сириядағы мақсаты Б.Асадты биліктен кетіру емес, ДАИШ террорлық ұйымымен күресу екенін мәлімдеді. Алайда, сәуірдің басында Идлиб өңірінде химиялық қару қолданылуы себепті АҚШ қарулы күштері Хомс айма­ғындағы «Шайрат» әуе базасын зымыранмен атқы­лады. Бұл күтпеген оқиға өз кезегінде Астана келіссөздерінің даму келешегіне байланысты алаңдаушылықты арттырды. Аталған оқиғадан кейін мамыр айының басында Сириядағы саяси реттеу мен оқ атуды тоқтату режімін қамтамасыз ету шараларында айтарлықтай ілгерілеу болмағанын автор ашық жазды. Кітапта оған оппозицияның ала-құлалығы мен халықаралық қолдаушылардың ұстанымдары себеп болғаны айтылған. Осы кезеңде Елбасы да барлық қатысушы тараптардың мүдде­ле­рі ескерілмейінше Сирия мәселесінің шешілуінің мүм­кін еместігін терең түсінді. 
Осындай күрделі жағдайда 3-5 мамырда Астанада өткен 4-ші келіссөздерге БҰҰ арна­йы өкілі С.Д.Мистура, АҚШ Мемлекеттік хатшысының Таяу Шығыс істері жөніндегі кө­мек­шісі Стюарт Джонс және Сирияның қарулы оппозициясы өкілдерінің қатысуы келіссөздердің өзектілігін айғақ­тады. Нәтижесінде Сирия­да­ғы күрделі төрт өңірде шие­ле­ніс­ті азайту (деэскалация) ай­мақтарын құру туралы мемо­ран­думға қол қойылды. Бұл идеяға БҰҰ Бас хатшысы, Сауд Арабиясы Сыртқы істер министрі қолдау білдірсе, АҚШ та­рапы зорлық-зомбылықты азай­ту және саяси реттеуге қа­тысты үміт білдірді. Германия да бұл келісім саяси реттеуді жан­­­дандыратынын мәлімдеді. БҰҰ өкі­лі жағдайдың «дұрыс бағытта ілгерілеп келетінін» айтты. 
Сонымен 2017 жылдың қаңтар, ақпан, наурыз және мамыр айларында Астана келіс­сөз­дерінің кедергісіз өтіп, Астананың «Азияның Жене­васына» балануы ілгерілеу­ші­ліктің нышаны болды. Сирия мәселесін әскери емес, саяси бейбіт жолмен реттеудің бүкіл үрдісіне маңызды серпін беріп, қозғау салған жаһандық оқиғаға айналды. Бұған дейін 2012, 2014 және 2016 жылдарда өткізілген Женева бейбіт келіссөздерінің жалғасуына Астана үрдісі ықпал етті. 2017 жылдың ақпан, наурыз және мамыр айларында Женевада үш рет келіссөз өтті. Алдағы 4-5 шілде күндеріне жос­парланған 5-ші Астана келіс­сөздерінен кейін келесі Женева келіс­сөздері өтпек. Осы ретте автордың Астана процесі Женева алаңын «өлі нүктеден» қоз­ғалтты деген пікірі өте орынды айтылған. 
Осылайша, аталған кітап Елбасының Сирия жөніндегі ха­лықаралық бітім­герлік қыз­меті негізінде еліміздің бей­біт­шілікті қамтамасыз ету және өзара сенімділікті нығайту жө­нін­дегі сыртқы саяси ұстанымын тұжырымдаған. Кітапта Астана ке­ліссөздерінің жалпыға белгісіз кейбір қырлары қамтылған. Ең­бек­те саяси оқиғаларды сараптау­мен қатар, Сирия келіссөздеріне қатысты маңызды құжаттар мә­ті­ні қосымша ретінде берілген. Ел­басы іргесін қалыптастырған мем­лекетіміздің сыртқы саясатында бұл кітаптың өзіндік орнының боларына сеніміміз зор. Кітаптың өзектілігі мен мазмұны халықаралық қаты­нас­тар жөніндегі мамандар, шығыстанушылар мен сая­сат­танушылардың кәсіби қызы­ғу­шылығын туғызары анық.   

Жанат МОМЫНҚҰЛОВ,
Халықаралық Түркі академиясының сарапшысы,
философия ғылымдарының кандидаты, шығыстанушы