Міндет орындалады инфляцияның табиғатын білсең, оған қарсы тұруға болады

Елдегі баға тұрақтылығын қамтамасыз ету Ұлттық Банктің негізгі мақсаты болып табылады. Инфляцияны төмен деңгейде ұстап тұру үшін Ұлттық Банк инфляциялық үдерістердің табиғатын айқындау жөнінде зерттеулер жүргізеді. Төменде берілген талдау оқырмандардың инфляцияның қалыптасуы, оның қандай негізгі себептері бар және олар инфляцияға қалай әсер етеді деген сияқты сұрақтарына жауап береді деп ойлаймын. Сыртқы ая және  ішкі факторлар Ел ішіндегі инфляциялық үдерістер ішкі, сол сияқты сыртқы сипаттағы себептер­дің ықпалына ұшырайды. Соған байланыс­ты инфляцияның факторларын ішкі және сыртқы нарықтарға тиесілі болуына қарай топтауға болады. Мәселен, мұнайдың, метал­дардың, бидайдың әлемдік бағасы, сондай-ақ әлемдік инфляция сыртқы фак­торларға жатады. Ішкі факторларға мемлекеттік бюджеттің еңбекақыға жұмсалатын шығыстары, жеке тұлғаларға трансферттер, жұмыс күшіне жұмсалатын үлес шы­ғы­ны (немесе тауар нарығының бәсекелестік деңгейі), сондай-ақ жеке фактор – инфляцияның пәрменділігі жатады. Қазақстанның әлемдік экономикалық үдерістерге белсенді қатысатынын ескерсек, әлемдік тауар және қаржы нарықта­рындағы ахуал елдің макроэкономикалық дамуына айтарлықтай әсер етеді. Сондық­тан да Қазақстандағы инфляция мұнайдың, метал­дардың, бидайдың әлемдік бағала­рының өзгеруінен болатын әсерлерге айтар­лықтай тәуелді, себебі, республика осы тауар түрлерінің экспортері болып табылады. Пәрменділік… Күрделі әлеуметтік-экономикалық үде­ріс ретінде инфляцияның пәрменділік қа­сие­ті бар. Басқа сөзбен айтқанда, өткен кезеңнің инфляциясы ағымдағы кезеңнің инфляциясына әсер етеді. Көптеген үдеріс­тер инфляция пәрменділігінің себептері, ал халықтың ішкі, сол сияқты сыртқы себеп­тердің әсерінен туындауы мүмкін инфля­циялық күтулері және тұ­тыну тауарлары бағаларының маусым­дық өзгерістері негізгі себептер болып табылады. Мысалы, жыл сайын қаңтар-наурызда және қазан-желтоқсанда инф­ля­циялық үдерістер күшейеді, ал жазғы уақыт кезеңінде олар төмендейді. Бұл өндірістегі нарыққа маусымдық азық-тү­лікті: көкөністерді, жемістерді, сүтті жә­не басқа да азық-түлікті ұсынудағы өз­ге­рістермен байланысты. Инфляция пәрменділігінің Қазақстан­дағы бәсекелестік ортаның деңгейімен де байланысты болатындығын атап өткен жөн. Инфляцияның көтерілуіне экономика­дағы жиынтық ұсыныстың өсу қарқыны­нан асып түсетін сұраныстың ұлғаюы ықпал етеді. Бұл мемлекеттік бюджеттен жалақыға жұмсалатын шығыстардың, сондай-ақ жеке тұлғаларға бюджеттен берілетін трансферттердің: зейнетақының, оқу­шыларға берілетін шәкіртақының, түрлі санаттағы азаматтарға берілетін жәрдем­ақы­лардың ұлғаюымен байланысты болуы мүмкін. Соңғы жылдары бюджет саласын­дағы қызметкерлерге және мемлекеттік қызметшілерге, жалақы, сондай-ақ зейнет­ақылар, шәкіртақылар үнемі өсуде. 2011 жылғы 1 қаңтардан бастап зейнетақылар, шәкіртақылар мен жәрдемақылар 30%-ға, 2011 жылғы 1 шілдеден бастап бюджет саласындағы қызметкерлердің жалақысы 30%-ға көтерілді. Осының бәрі белгілі бір дәрежеде инфляциялық күтулерге әсерін тигізеді, халықтың сатып алу қабілетін арттырады, экономикадағы жиынтық сұра­ныс­тың өсуіне ықпал етіп, нәтижесінде, елдегі бағаның қалыптасуына әсер етеді. Және бәсекелестік заңдары бойынша Қазақстан нарығының бәсекелестік ортасы елдегі инфляцияның маңызды фак­тор­ларының бірі болып табылады. На­рықта тауарлар мен қызметтерді жеткізушілер көп болған сайын, бәсекелестік ортаның да соншалықты жоғары, бағаның негізсіз өсуі үшін себептердің де соғұрлым аз болатындығы белгілі. Байыпты бәсеке­лестік тауар сапасының жақсаруына ықпал етіп, белгілі бір деңгейде бағаның тө­мен­деуіне әкеп соғады. Тұтыну бағалары ин­дексінің (ТБИ) құрылымында азық-түлік тауарларының үлесі Қазақстанда айтар­лық­тай жоғары (35% астам). Тиісінше, инфляция азық-түлік тауарлары бағасының өзгерістеріне өте сезімтал күйде қалып отыр. Сонымен қатар елдің бөлшек сауда нарығында пайда табу мақсатында халық тұтынатын тауарлар бағасын өз бетінше көтеретін көптеген делдалдар жұмыс істейді және мұндай ахуал олардың ба­ға­сының негізсіз көтерілуіне ықпал ете алады. Сондықтан нарықта дұрыс әрі тиімді сауда, нарыққа еркін кіру, тұтыну­шыларға тасымалдау және жеткізу, сон­дай-ақ жалпы алғанда өндіру қалыптас­пайын­ша инфляцияны қолайлы деңгейде ұстап тұру қиынға соғады. Сондай-ақ, Қа­зақ­станның ауыл шаруашылығы бағы­тында даму үшін мүмкіндіктерінің жеткіліктілігін ескерсек, ішкі нарықта ауыл шаруашы­лығы өнімінің өндірісін да­мы­туға аса көңіл бөлу қажет. Трендтердің синусоидтары… Осылайша, инфляцияны талдау негізінде инфляция факторларының негізгі топта­рының ықпал ету дәрежесі (пайыздармен) алынды (суретті қараңыз). Факторлардың сыртқы және ішкі топтарымен қатар инф­ляцияның пәрменділігі жеке қарасты­рылды. Суретте берілген инфляция талдауы 2007-2010 жылдарды қамтиды. Талдау нәтижесі қарастырылып отырған бүкіл кезең ішінде инфляцияның құра­мындағы неғұрлым үлкен үлес инфляцияның пәр­менділігіне тиесілі екенін көрсетіп отыр. 2007 және 2010 жылдары сыртқы фак­тор­лардың инфляцияға ықпал етуі ба­рынша күшті болды, ал 2008 және 2009 жылдары осы факторлар инф­ляциялық үдерістердің бәсеңдеуіне себепші болды. Өзгеше айтқанда, шикізат пен актив­тер­дің әлемдік бағаларының өсуі аясындағы әлемдік қаржылық-экономикалық дағда­рыс алдында инфляция көп дәрежеде сырт­қы факторлар есебінен қалыптас­тырылды. Осындай құбылыс 2010 жылы да байқалды. Ішкі факторлар 2008 жылы инфляцияға айтарлықтай әсер етті, ал 2009 жылы осындай әсер ету айтар­лық­тай күшейді. … Және әсер ету тетіктері Жаһандану үдерісі, мемлекеттердің ықпалдасуы, әлемдік қаржы және қор, тауар және шикізат нарықтарының жұ­мысы жекелеген елдердің экономикасына айтар­лықтай әсер етеді. Талдау көрсетіп отыр­ғандай, қазіргі кезде, сыртқы на­рықтың ішкі үдерістерге ықпал ету әсері күшейіп отыр. Сонымен қатар, ин­фля­циялық үде­ріс­тердің қалыптасуына сон­дай-ақ бірқатар түбегейлі ішкі проблемалар және, ең алдымен, Қазақстан на­рығындағы бәсеке­лестік деңгейінің жетіспеуі себепші болды. Аталған факторлар бірге және сол сияқты жеке алғанда инфляция қарқынының өрістеуі қаупін туғызады, бұл инфляцияны тежеу үшін экономикада құрылымдық қайта құруды талап етеді. Инфляцияны басқару, оны қалыпты шекте ұстап тұру, болжанған және есептелген салдарлары бар инфляцияға қарсы жүйелік саясатты жүргізу үшін оның мә­нін, механизмдерін және осы механизмдерді іске қосатын факторларды жақсы білу қажет. Өзінің сипатына, қарқынына, пайда болуына қарай инфляциялық үде­рістер әртүрлі болады. Олар тек белгілі бір саясаттың тікелей нәтижесі ретінде қарастырылмайды, себебі, бағалардың өсуі экономикадағы терең үдерістердің шарасыз нәтижелері, жиынтық сұраныс пен ұсыныс, жинақтау мен тұтыну ара­сын­дағы теңгерімсіздіктің өсуінің объек­тивті салдары және т.с болып табылады. Осы проблеманы шешу Үкімет, жергілікті атқарушы органдар және Ұлттық Банк қабылдаған іс-қимылдардың үйле­сім­ділігінен және келісімділігінен тұра­ды. Ұлттық Банк өз тарапынан «Ақша-кредит саясатының негізгі бағыттарына» сәйкес баға тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін барлық қажетті шараларды қолданатын болады. * * * Осы зерттеудің нәтижелерімен Ұлт­тық Банктің «Экономикалық шолу» ресми басылымының жақын арада шығатын шығарылымдарынан неғұрлым жан-жақты таныса аласыздар. -------------------------- RSS Инфляцияның шығу тегіне қарамас­тан. Нарықтағы баға тұрақтылығын ұс­тап тұру үшін Үкімет пен Ұлттық Банкте құралдардың жеткілікті жиынтығы бо­луы тиіс. TW Инфляцияға арналған тізгін. Дәурен ШАЯХМЕТ, ҚР ҰБ Зерттеу және статистика департаментінің сарапшысы.