Азаматтық қоғам: межелер мен міндеттер

Кеше еліміздегі белсенді азаматтардың басын қосқан V Азаматтық форум өз жұмысын бастады «Көрме» орталығындағы V Азаматтық форумның жұмысын еліміздегі 500-ден астам ҮЕҰ-лардың және 14 облыс пен Астана, Алматы қалаларындағы бір­лес­тіктердің басын біріктірген Қазақстанның Азаматтық алья­н­сы­ның үйлестіру кеңесінің төр­айымы, Парламент Мәжілісінің депутаты Айгүл Соловьева аш­ып: «Азаматтық форум идеоло­гия­сы Мемлекет басшысының тәуелсіздік әрбір қазақстандық үшін ең қымбат байлық деген сөздерінен туындайды. Бүгінгі форум демократиялық қоғам құ­руға атсалысқан ҮЕҰ-лар үшін өзіндік мерейтой болып сана­ла­ды. Алайда, қоғамды дамытуды өрістету векторын белгілеуге белсенді қатысушылар ретінде біздің алдымызда бұдан да көп жұ­мыстар тұр. Азаматтық форум маңызды мәселелерді талқылауға және сіздердің өңірлік конференцияларда қабылдаған ұсыныс­та­ры­ңызды ұлттық деңгейге шы­ғаруға мүмкіндік береді. Яғни, V Азаматтық форум үшінші сектор үшін өте маңызды екенін айта келіп, алдымызда үлкен міндеттер тұрғанын есімізден шығармауға тиіспіз», деген сөзімен бастады. «Азаматтық қоғамның дамуы 2011 жылы өзінің маңызды ке­зе­ңінде тұр деп айта аламыз. Өйт­кені, біздің азаматтық қоғамымыз жақсы сапалық көрсеткіштерге жетті. Біз өз жұмысымызды жаңа даму деңгейіне шығардық деуімізге толық негіз бар. Осы жерде шешен ҮЕҰ-лардың мемлекетпен, жеке меншікпен тығыз жұ­мыс істеуін айтып, осы форум тарихи форум болады деген сенімін жеткізді. «Біз бұл форумды Тәу­елсіздіктің 20 жылдығы қар­са­ңында өткізіп отырмыз. Елбасы I Азаматтық форумға өзі басшы­лық ете келе, ҮЕҰ-лармен биз­нес­тің, биліктің өзара әрекеттесе жұмыс атқаруына шақырды. Сондықтан бұл бағыттағы жұ­мыстарымызды одан әрі жүйелі түрде жалғастыруымыз керек», деді А. Соловьева. Ал Мәдениет вице-министрі Ғазез Телебаев Қазақстанның 20 жыл ішінде түрлі салаларда көп­теген жетістіктерге қол жеткізгені, соның бір көрінісі – азаматтық қоғамның қалыптасуы екендігін тілге тиек етті. Ол: «Бізде негізгі құ­рамы ҮЕҰ-лар болып табы­латын кемелденген азаматтық қоғам қалыптасты деп сенімді айта аламыз», дей келе, азамат­тық қоғам дамуының маңызды кезеңдеріне тоқталып өтті. «1991 жылдан бастап, егемендік алған­нан кейін «Қоғамдық бірлестіктер туралы» Заң қолданысқа енгізілді. Сол жылдар ішінде отан­дық және шетелдік сарапшы­лардың бағалауы бойынша ҮЕҰ-лардың саны 500-ге тарта болса, олардың басым көпшілігі негізінен құқық қорғау бағытындағы ҮЕҰ-лар еді. Елімізде ҮЕҰ-лар­лың саны 2000 жылдардан бастап өсті. Бұл жылдары олардың қа­тары 3500-ге жетті. Көп жағдайда олардың қатарының артуына қо­ғамдық бірлестіктерді тіркеу үшін тиімді құқықтық жағдай­лардың болуымен халықаралық қорлар мен ұйымдар тарапынан қаржы­лық қолдау көмектескені рас. 2001 жылы «Коммерциялық емес ұйымдар туралы» және «Заң­ды тұлғаларды мемлекеттік тіркеуде алым мөлшерін бекіту туралы» Үкімет қаулысының қа­былдануы жастар ұйымдарының тіркелуін біраз жеңілдетті. Соны­мен қатар, коммерциялық емес ұйымдар үшін салық және басқа да бюджетке міндетті төлемдер туралы Салық кодексінде салық­тар бойынша жеңілдіктер қарас­тырылды. 2002 жылдан бастап, ҮЕҰ-ларды мемлекеттік қолдау­дың тұжырымдамасы қабыл­данды. 2002 жылы ҮЕҰ-ларды мемлекеттік қолдаудың 2003-2005 жылдарға арналған бағдар­ламасы қабылданған болатын, ал оны іске асыру үшін 42 млн. теңге жұмсалды. Мұндай бағдар­ламалар барлық өңірлерде қабылданды. Бұл жылдар азаматтық сектор жұмысының өрістеуіндегі маңыз­ды кезең болды. Сол жылы, яғни 2003 жылы қазан айында I Аза­маттық форум өткізілді. Осы­лайша, ҮЕҰ-ларды мемлекеттің белсенді қолдауының кезеңі бас­талып, оның ішінде мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс шеңберінде нақты қаржылық қолдау көрсетуі басталды. 2005 жылдың сәуі­рін­де ҮЕҰ-лардың әлеуметтік ма­ңыз­ды мәселелерді шешуге қа­ты­суының құқықтық негізін қала­ған «Мемлекеттік әлеуметтік тап­сырыс туралы» Заң күшіне енген болатын. Бүгінде мемлекет пен ҮЕҰ өзара іс-қимылы жаңа дең­гейге көтерілді. Министрліктер мен облыс әкімдіктері және Астана, Алматы қалаларының әкім­діктері жанынан консультативті кеңесші органдар құрылды. 2005 жылы өткен II Азамат­тық форум жаңа бастамаларды көтерді. ҮЕҰ-лардың басын біріктіретін және мемлекеттің сенімді серіктесі болатын Қазақ­станның Азаматтық альянсы құ­рылды. Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев: «Біз үкіметтік емес ұйымдардың қызметтерін қаржы­ландыруды арттыруға ниеттіміз. Келесі онжылдықтың басында кезең-кезеңімен оны 1 млрд. тең­геден астам деңгейге жеткіземіз», деп атап өткен болатын. Біз бұл межеге 2010 жылы жеттік. Осы­лайша, мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс үшінші сектордың да­муы үшін қолайлы жағдай қа­лып­тастыруға барынша жетелейтін, ҮЕҰ-ларды қолдайтын басты тетікке айналды. 2006 жылы шілдеде Елбасы Жарлығымен Қазақ­стан Республикасында «Азамат­тық қоғамды дамытудың 2006-2011 жылдарға арналған екінші тұжырымдамасы» қабылданды. Бұл азаматтық қоғам институт­та­ры дамуының басым бағыттарын айқындаған басты құжат бо­ла­тын. 2007 жылдың қазанында өт­кізілген Азаматтық форумның ай­рықша белгісі – әлеуметтік блок­тағы министрліктер мен әкімдіктердің ҮЕҰ-лармен өзара іс қимылды дамыту жұмыстары туралы есептері тыңдалуында еді. Биыл да осы үрдіс жалғасын табады. Мемлекеттік әлеуметтік тап­сы­рыс туралы заңнаманың іске асырылуы кезеңінде үшінші сек­торды мемлекеттің қаржылық қолдауы айтарлықтай деңгейге жетті. 2010 жылы Мәдениет министрлігі тарапынан бұл қаржы 1 млрд.- тан астам теңгені құрады. Нәтижесінде, бүгінгі Қазақстан­ның үкіметтік емес секторы пост­кеңестік кеңістіктегі қарқынды дамып келе жатқан азаматтық қоғам институттарының бірі ретінде өз орнын айқындап үлгерді. Бұдан кейін Ғ. Телебаев осы форумнан кейінгі алда тұрған мін­деттерімізге тоқталып, Үкі­мет­тің қарауында тұрған бірнеше заңға назар аударды. Осыдан кейін форум жұмысы «ҮЕҰ-лардағы салық салу», «Әлеу­меттік модернизацияның ақ­параттық-коммуникациялық жүйелерін енгізу, ақпаратқа қол­же­тімділік», «Қоғамдық мониторинг тетіктері», «Мүмкіндігі шек­теулі азаматтар құқықтарының сақталуы», «Экстремизмнің ал­дын алуға ҮЕҰ-лардың қатысуы және рөлі», «Медиация», «ҮЕҰ қызметінің әдеп кодексі» тақы­рып­тарындағы секцияларында жалғасты. Мәселен, медиация туралы сек­цияда «Халықаралық құқық қорғау орталығы қоғамдық бір­лес­тігінің директоры Жәнділда Жақыпов тараптар арасындағы дауды шешу үшін үшінші бейтарап тұлғаның жәрдемдесуімен жүзеге асырылатын бітімгершілік турасында әңгімеледі. Оның ай­туынша, халқымыздың қанында бар, кесімді сөз айтып, билерге ба­ғынып, қандай дауды да бір ауыз сөзбен орнына қойған ха­лықтың ұрпағы үшін медиация жүйесінің өмірге келуі өте ма­ңызды. Заң бойынша медиация дау­ды реттеу рәсімін толығымен бақылап, сонымен қатар, қабыл­данған шешімнің шарттарын өз­ара келісе отыра анықтайтын икем­ді де құпия үдеріс. Дауды шешу барысында тараптарды тең­дестірумен бірге, құқық бұ­зу­шылықтың салдарынан орын ал­ған зиянды толығымен өтеу, ор­нын толтыру сияқты бітімгершілер атқаратын жұмыс шетелдерде бұрыннан бар. Мысалы, Австралияда сот арқылы дауды шешуді балама деп танып, медиация арқылы дауды шешуді негізгі жол деп санаса, халықаралық ұйым­дар медиация институтын енгізіп, Дүниежүзілік интеллектуал­дық меншік ұйымы (ДИМҰ) өз саласындағы дауларды тиімді шешу үшін осындай орталық аш­қан. Ал қоғамдық мониторинг тетіктері секциясында Қазақ­стан­ның Азаматтық альянсының «Қо­ғамдық мониторинг» жобасының сарапшысы Құралай Байбатыро­ва ұйымның жобасы мен бағ­дарламасы шеңберінде атқарыл­ған жұмыстарды жоспармен са­лыс­тыру негізінде үздіксіз бақы­лаудағы мониторинг рөлінің ма­ңы­зын атап өтіп, ал дұрыс ат­қарылған мониторинг жүйесі жо­баны іске асырушыларға жоспардан тыс пайда болған мәсе­ле­лерді дер кезінде шешуге мүм­кіндік береді, дей келе, Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың: «Әр өңiрдегi әрбiр индустриялық жоба жергiлiктi билiктiң ғана емес, сонымен бiрге, жұртшылықтың да айрықша бақылауына алынуы керек. Бұл жұмыс таяудағы он­жылдықта бүкiл елiмiздiң жал­пыұлттық мiндетiне айналуы тиiс», деген Қазақстан халқына Жолдауындағы сөз рөліне тоқ­тал­ды. Секция жұмысына қатыс­қан делегаттар да әлеуметтік зерт­теулерге қарапайым халық­тың қатысуының маңызын айта келе, осындай жобаларға қатыс­қы­сы келетін азаматтарға қолдау көрсету қажеттігін атап өтті. Форум жұмысына шетелдік ұйымдардың өкілдері мен сарап­шылары да қатысып отырды. Арасында «Карнеги» қорының бас сарапшысы Марта Олкотты да көзіміз шалып, микрофон тостық. – Мен Қазақстандағы азамат­тық қоғам дамуынан үлкен өз­ге­ріс көремін. Егер осыдан 25 жыл бұрынғы алғашқы ҮЕҰ-ларды еске алатын болсақ, онда қазіргі жағдаймен мүлде салыстыра алмайсыз. Қазіргі үшінші сектор – нығайған сектор. Олардың жұмыс атқаруының заңдық негізі қаланған. Және олардың ел дамуында өзіндік атқаратын рөлі де бар. Егер ҮЕҰ-лардың бас­тау­ында олардың жұмысына қажетті заңдардың өмірге келуіне билік араласып барып жүзеге асса, қа­зір ҮЕҰ-лар өздері бастама көте­ріп, қолға алатындай күшке ай­налған. Тағы бір айта кететін мә­селе, осы жылдар ішінде ҮЕҰ-лар айналысатын салалардың мо­лаюы. Бұл шынында да қуант­ар­лық жәйт», деді Марта Олкотт. V Азаматтық форумның түс­тен кейінгі жұмысына Премьер-Министрдің бірінші орынбасары Өмірзақ Шөкеев қатысты. Ел Тәуелсіздігінің 20 жылдығы қар­саңында өткізіліп отырған шарамен жиналғандарды құттықтаған Өмірзақ Естайұлы: «20 жыл ішінде Қазақстанда билік пен ҮЕҰ-лардың ынтымақтастығының ең тиімді тетіктері қалыптасты. Бү­гінгі таңда елімізде барлық қо­ғам­дық күштер арасында өзара консенсусы орнағаны аян, ол баршаңызға мәлім ақиқат. Соны­мен бірге, жүйелі түрде демо­кратиялық реформалар да жүргізіліп отыр. Өздеріңіз білесіздер, Қазақстан халықаралық де­мократиялық институттармен бел­сенді түрде қарым-қатынас ор­натып келеді. Осындай игі қа­дамдар арқылы біздің қоғам әлем­ге әйгілі болып отыр», деді. Осы жылдар ішінде мемлекет тарапынан ҮЕҰ-ларға қолдау көр­сетіліп келгенін айтқан Ө.Шөкеев Азаматтық альянстың құ­рылуы, тұжырымдамалар дай­ын­далып, әрбір форумның өткі­зілуі елімізде азаматтық қоғам дамуының жаңа бір белесін ашып отырғанын атап көрсетті. «Әлеуметтік мемлекеттік тапсы­рыс туралы» Заңды жетілдіру жалғасуда, сонымен қатар, мемлекеттік органдардың ҮЕҰ-лар­мен ынтымақтастығын дамыту жөнінде бірқатар шаралар өт­кі­зілді. Жалпы айтқанда, үшінші сектор біздің қоғамымыздың алға жылжуында үлкен рөл атқарып отыр. Біз сіздермен ынтымақ­тас­тығымызды әлі де тереңдете келе, үлкен жетістіктерге қол жеткіземіз деп ойлаймын, деді Пре­мьер-Министрдің бірінші орын­басары. «Бүгінгі форумға әлеуметтік сала министрлері қатысып отыр. Бүгін біз Азаматтық қоғамды да­мыту тұжырымдамасы бойынша атқарылған жұмыстарды тыңдай­тын боламыз», деген Өмірзақ Шөкеев сөз сөйлеу үшін мінберге Азаматтық альянстың Үйлестіру кеңесінің төрайымы Айгүл Соловьеваны шақырды. «Бүгінгі форум республика­лық маңызы бар алаң, осындағы айтылған ойлар еліміздегі қоғам­дық институттардың дамуына өз үлесін қосады. Және ақылдаса отырып, келешектегі даму перс­пек­тиваларын да анықтайтын бо­ламыз», деген ол тұжырым­да­ма­лық мәні бар бірнеше мәселеге тоқталды. Бұдан кейін сөз тізгінін Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі Гүлшара Әбдіқалықова алды. «Өткізіліп жатқан әрбір шара, әрбір жұмыс тәуелсіздік шежіресіне жазылып жатыр. Тәуелсіздік барлық қазақ­стан­дық­тар үшін киелі құндылық деп алдағы келе жатқан ұлы мереке туралы ел Президенті, Ұлт көш­басшысы Нұрсұлтан Назарбаев бекер айтпаған болар. Бүгінде Қазақстанда азаматтық қоғам қалыптасты деген ойды ешкім жоққа шығара алмайды. Біздің министрлік басқа мемлекеттік органдар сияқты қоғамдық институттармен ынтымақтасты­ғын жалғастыруда. Осы орайда, 2000 жылы ҮЕҰ-лар туралы бірінші тапсырма болған кезде әріптестік туралы заң жобасын әзірледі. ТМД елдерінің ара­сын­да бірінші нормативтік құқықтық акт болып танылды және оның кейбір көрінісі еліміздің Еңбек кодексінде қарастырылды. Біздің осы саладағы жұ­мы­сы­мыздың бір бөлігі – бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі жө­нін­дегі конкурс өткізу. Ол биыл төр­тінші мәрте өткізіледі. Сіздер білесіздер, әлеуметтік жобаларды іске асыру жөнінде меморан­дум­дарға қол қойылды. Жалпы ал­ған­да, біздің саладағы атқарыл­ған көптеген жұмыстар ҮЕҰ-лар мен кәсіподақтардың арала­суын­сыз өз мәнінде орындалмас еді. Біздің бағытымыздың ендігі бір ауқымды бөлігі аз қамтылған отбасылармен және мүгедек жандармен жұмыс. Мүгедектердің құ­қықтарын қорғау жөнінде ха­лықаралық конвенцияға қосыл­дық. Осы жұмыстарды алға жыл­жыту үшін үлкен жоспар әзір­ле­дік. Оған үшінші сектор белсенді үлесін қосты. Қазақстан Мүге­дек­ әйелдер одағының төр­айы­мы Шырақ Мұхамед сынды азаматшалар белсенді араласты. «Мемлекеттік әлеуметтік тапсы­рыс туралы» Заң әзірленген кезде үкіметтік емес 11 ұйым бар күш-жігерін салды. Осылайша, біз ТМД шеңберінде алғашқы бо­лып, заң қабылдадық. Ал негізінен мұндай заң қарыштап да­мыған елдерде ғана бар, – деді министр. Қоршаған ортаны қорғау министрі Нұрғали Әшім бүгінгі таңда барлық елдерде азаматтық қоғамның экологиялық мәсе­лелерді шешуде белсенді, толық атсалысу үшін институттық және саяси заңнамалық алғышарттар жасалғанын атап көрсетсе, Ауыл шаруашылығы министрі Асыл­жан Мамытбеков ҮЕҰ секто­ры­ның өміріміздегі сан алуан мәсе­лелерді шешудегі, оның ішінде ауыл шаруашылығы мәселесін оң­тайландырудағы рөліне тоқ­талды. Мәдениет министрлігінің жау­ап­ты хатшысы Жанна Құр­манғалиева: «Бүгін біз маңызды үлкен шараға қатысып отырмыз деп ойлаймыз, деп бастай келе, ша­раның маңыздылығына тоқ­талды. Шараның аты – аза­мат­тық форум. Қазақта азамат деген қастерлі ұғым бар. Азаматтық тек қана төлқұжатпен айқын­далмай­ды. Азаматтық – өзінің ісімен, өзінің жүрегімен, Отанға жасаған қызметімен өлшенетін ұғым. 20 жылдың ішінде ҮЕҰ-лар азамат­тықтың мектебіндей қалыптасты. Біздің министрлік ҮЕҰ-лардың үйлестірушісі қыз­метін атқарады. Өйткені, мемлекет пен үшінші сектор ара­сын­дағы жұмысты қалыптастыру қажет», деді. Байланыс және ақпарат министрі Асқар Жұмағалиев «ҮЕҰ- лар жұмысының маңыздылығын айтпай кету мүмкін емес. Біздер, яғни меморгандар кез келген құжатты әзірлеген кезде міндетті түрде мемлекеттік емес ұйым­дар­дың қорытындылары мен сарап­тамаларын аламыз. Осындай екі­жақты байланыстардың маңыз­ды­лығы бөлекше. Себебі, меморгандармен ҮЕҰ-лар тығыз байла­ныс­та жұмыс атқаруы тиіс. Өйт­кені, қабылданған әрбір құжат мемлекеттің, оның халқының игілігіне қызмет етеді. Мәселен, біз­дің салалық заңнамаларымызды әзірлеу кезінде ҮЕҰ-лардан көп­те­ген ұсыныстар түсті. Бола­шақ­та да біз ҮЕҰ-лардың ой-пікір­леріне ден қойып, оларды назарда ұстайтын боламыз», деді А.Жұмағалиев. Денсаулық сақтау министр­лі­гінің жауапты хатшысы Серікбол Мусинов өз сөзінде ҮЕҰ-лардың жұмысына ризашылығын білдірді және сала бойынша атқа­ры­лып жатқан оң үдерістер туралы әңгімеледі. Білім және ғылым вице-министрі Махметғали Сарыбеков форум жұмысын жоғары бағалады. Форум жұмысы бүгін одан әрі жалғасады. Анар ТӨЛЕУХАНҚЫЗЫ, Ләйла ЕДІЛҚЫЗЫ, Суреттерді түсірген Орынбай БАЛМҰРАТ.