Бұл күндері елімізде тағдырлары тоғысқан, өмірлері жарасқан, армандары асыл, еңбектері егіз, бір-біріне көлеңке түсірмей, жұптары жазылмай, кейінгі ұрпақ өнеге алатындай ұлағатты өмір сүрген, Қазақстанның білім беру ісі мен ауыл шаруашылығы ғылымының білгір де білікті ұйымдастырушылары әрі шамшырағы, тіршіліктану саласында айтып жүретіндей жарқын із қалдырған қазақтың тұңғыш ғалым қызы, академик Нәйлә Базанова мен халқымыздың тағы бір ардақты да аяулы перзенті Фазыл Мұхамедғалиевтің 100 жылдық мерейтойлары кеңінен аталып өту үстінде.
Таяуда ғана Қазақ ұлттық аграрлық университетінде ерекше тағылым аларлық, тәрбиелік мәні терең, тәжірибелік маңызы бөлекше оқиға болып өтті. Ол тәуелсіздігіміздің 20 жылдығы қарсаңына орайластырылып, Қазақ физиологиялық қоғамының кезекті VII съезінің шақырылуы десек, еліміздің жарқын болашағын қамтамасыз етуде білім мен ғылымның атқаратын рөлі ерекше екені өзімізге белгілі.
Қолданбалы ғылымның дамуы мен өндірістік сұранысты қамтамасыз ету әлеуеті іргелі ғылымның, соның ішінде физиология мен биоморфологияның даму деңгейіне байланысты екені дәлелдеуді қажет етпейтін шындық. Халықаралық деңгейде өткен бұл съезде іргелі ғылымның болашақта шұғылдануға тиісті проблемалары көтерілді. Съездің «Қазіргі физиология: клеткалы – молекулярлықтан интегративтікке дейін – денсаулық пен ұзақ өмір сүрудің негіздері» деп аталуы соның айқын белгісі.
Бұл жиынға ерекше мән беретін жәйт – аталмыш съездің тек Қазақстанға ғана емес, алыс және жақын шет елдерге аттары мәшһүр екі ғұлама – Нәйла Базанова мен Фазыл Мұхамедғалиевтің туғанына 100 жыл толу мерейтойларымен байланыстырылып өткізілуінде болса керек. Аттары аңызға айналып кеткен қос ғұлама Қазақстанда биология ғылымының дамуына қомақты үлес қосқан тұғырлары биік, ірі тұлғалар. Осы құрылтайға алыс және жақын шет елдердің – Ресей, Украина, Татарстан, Қырғызстан, Израиль ғалымдарының қатысуы соған дәлел боларлық. Бұл тұста жиынға қатысқан ресейлік ғалымдардың географиясының кең болғанын (Мәскеу, Санкт-Петербург, Новосібір, Том, Челябі, Одесса, Сыктывкар, Ростов) айырықша атап өтеміз. Сондықтан мұндай жиынның тәрбиелік маңызы өте зор. Ол ең алдымен сананы саралауға, өрені өсіруге, өнегені өрбітуге, өшкенді жаңғыртуға, ойды оятуға түрткі болмақ.
Бүкіл елімізге, тіпті төрткүл әлемге танымал ғалым, физиолог, Қазақстанда жануарлар физиологиясы ғылымының негізін салушы, Мұхтар Әуезов ардақтаған Нәйлә Оразғұлқызы Базанова өмірде өшпес із қалдырған, асқар шыңмен иық қағыстырар дарабоз жан. Қазақта «жақсыдан шарапат» деген ұлағатты сөз бар. Академик Нәйлә Оразғұлқызының ғылымға біржолата бет бұруына сонау 1934 жылы физиолог, биохимик, фармакологтардың бүкілодақтық V құрылтайына қатысуы үлкен ықпалын тигізген. Осы жиында Базанова еліміздің көрнекті ғалымдары Л.А.Орбели, А.А.Ухтомский, И.С.Бериташвили, Л.С.Штерн, Л.А. Анохиндермен танысып, олардың ғылыми баяндамаларын тыңдаған, ақыл-кеңестерін алған. Өзінің табиғи зеректігі мен қажырлы еңбегінің арқасында Нәйлә Базанова есімі осынау ғалымдар қатарына қосылды, жұлдызы солармен тең жарқырады.
Нәйлә Базанова 1936 жылы биология ғылымдарының кандидаты дәрежесін алды. Осы арада ерекше айта кететін бір жәйт, ғалым – тек Қазақ елінің ғана емес, бүкіл Орта Азияда әйелдер арасынан шыққан тұңғыш ғылым кандидаты, тұңғыш профессор, тұңғыш академик еді. Оның ғылыми еңбектері тек өз республикамыздың шеңберінде ғана емес, бұрынғы Одақ көлемінде де жоғары бағаға ие болды. Алғашқы 10 жылдан аса зерттеуінің нәтижесінде ол 1945 жылы «Онтогенездік даму барысында кейбір ауылшаруашылық малдарының қан айналым және тыныс алу процестерінің реттелу тетіктерінің қалыптасуы» деген тақырыпта докторлық диссертация қорғаған. Бұл тақырып сол кездегі физиология ғылымының дамуына айтарлықтай қозғау салған еді. Олай дейтініміз, жануарлар физиологиясы ол тұста Қазақстан жағдайында әлі зерттеле қоймаған, құпиясы терең ашылмаған ғылым саласының бірі болатын. 1946 жылы ғалымға профессор атағы беріліп, сол жылы құрылған Қазақ Ұлттық Ғылым академиясына бір ауыздан корреспондент-мүшелігіне, ал 1951 жылы толық мүшесі – академик болып сайланды. Талмай талпынып, биік деңгейге жету тек төзімі мол, ойы терең, өресі кең адамның жетер жетістігі екенін айғақтап берді.
Нәйлә Базанова 1948 жылдан 1951 жылға дейін Эксперименталдық биология институтының директоры, 1951-1962 жылдар аралығында Ұлттық ғылым академиясының биология және медицина ғылымдар бөлімінің академик – хатшысы қызметін атқарған. Өзі жеке шауып, дара шыққанмен, енді ізін басар дарынды жастарға ерекше қамқоршы бола білді. Табиғат сыйлаған осы зор қасиет, текті де дарқан жанның әр ісінен көрініс тауып жатты. Сөйтіп, тұла бойындағы тұнба қасиеттер мен дарындылық Нәйлә Оразғұлқызын ғылымның шебер ұйымдастырушысы санатына алып шықты.
Ол осылайша ғылыми және ұйымдастырушылық қызметін жемісті ұштастыра жүріп, педагогтік жұмысты да абыройлы орындап, ұстаздық қызметтің де барлық сатысынан өтті. Нәйлә Оразғұлқызының өміріне қарап отырсаң, өзгелердің сүйемелдеуімен, сүйреуімен емес, адал еңбекпен, талмай ізденумен мақсатына жеткенін көресің. Алматы зоотехникалық-малдәрігерлік институтында оның жануарлар физиологиясы пәнінен студент-жастарға дәріс оқу шеберлігін көргендер бүгінде аңыз етіп айтады. Оның әр дәрісі өте тартымды, ерекше мазмұнды өтуімен шәкірттері мен ізбасарларының есінде қалған. Ол кісі туралы әңгімеге құлақ түрсеңіз: «Ашық дауысты, нұрлы жүзді, дәріс оқу мәнері мен шеберлігі өте жоғары, тыңдаушыны еріксіз баурап алатын, еркінен шығармайтын табиғи дарын иесі еді», деген сүйіспеншілікті естисің.
Нәйлә Базанова – шебер тәлімгер, жастар тәрбиесіне зор жауапкершілікпен қараған, адамды тани да, бағалай да білген ұстаз. Нәкеңнің шарапаты тиіп, кейіннен аттары республикамызға танымал ғалым-ұстаздар, көптеген оқымыстылар шыққанын біз мақтанышпен айтамыз. Бүгінгі таңда академик Базанова бастаған ғылыми көшті оның ізбасарлары Казис Тәшенов, Хабдрахман Дүйсембин, Төлеутай Несіпбаев, Ерболат Мақашев және тағы басқалар абыроймен жалғастыруда.
Нәйлә Оразғұлқызы 1966 жылдан өмірінің соңына дейін ҰҒА Адам және жануарлар физиологиясы институтының директоры және И.П. Павлов атындағы Бүкілодақтық физиологтар қоғамы Қазақ бөлімшесінің төрайымы қызметтерін атқарды. Осы қызметінде жүріп, ол физиология институтының жаңа ғимаратын тұрғызды, ғылыми лабораторияларды озық үлгідегі жаңа құрал-жабдықтармен қамтамасыз етіп, жабдықтады. Бұл зерттеудің әдістемелік дәрежесін, ғылыми-теориялық деңгейін жоғары сатыға көтерді. Осының нәтижесінде Қазақстанда физиология ғылымы қарыштап дамыды десек, артық айтқандық емес. Бұрынғы Одақ шеңберіндегі республика ғалымдарымен де, шетелдік әріптестермен де (Венгрия, Чехословакия, Польша, Ресей, т.б.) бірлесе жұмыс жүргізуі соның дәлелі.
Академик артына 160-тан астам ауқымды ғылыми еңбектер қалдырды. Оның ішінде көлемді 3 монографиясы – орыс тілінде Мәскеуде 3 мәрте басылып шықты. Студенттер қауымына арналған «Ауыл шаруашылық малдары физиологиясы» атты оқулығы тағы бар.
Нәйлә Базанова мен шәкірттерінің ғылыми-зеттеулерінің негізгі бағыты – күйіс қайыратын мал түліктерінің жасы, өнімділігі және қоректену жағдайына қарай азық қорыту жүйелерінің физиологиялық ерекшеліктерін анықтау. Демек, әу бастан ғалым практикалық маңызы зор тың тақырыпты таңдай білген. Оның кандидаттық диссертациясының тақырыбы «Күйіс малының мес қарнындағы бактериялық процестер» деп аталуы көп жайларды аңғартады. Кейіннен бұл бағытта көптеген физиологиялық заңдылықтар ашылып, ғылыми құндылығы жоғары тұжырымдар жасалды. Сауын малының азық қорыту ағзалары мен сүт бездерінің қызметтері арасында тығыз байланыс болатыны ғылыми дәлелденіп, орталық жүйке жүйесінің ас қорыту бездері қызметін реттеуге қатысты жолдары айқындалды. Қалқанша және жыныс бездерінің ас қорыту жүйесі мен сүт бездерінің қызметтерін реттеудегі рөлі анықталды.
Академиктің ғылыми еңбектерінің биік шыңы ретінде күйіс қайыратын малдың ас қорыту жолының алдыңғы бөлімдерінің кілегейлі қабығында қоректік заттарды қорытудың мембраналық тетігінің орын алатынын анықтаған зерттеулер екенін ерекше айтып өткен жөн. Ғалымның бұл бағыттағы зерттеулері әлемдік физиология жетістіктеріне қосқан қомақты үлесі болып табылады. Ғалымның басшылығымен үй жануарларының ас қорыту процесіндегі бұрын беймәлім құбылыстың мәні ғана ашылып қоймай, оны қамтамасыз ететін физиологиялық тетіктердің де құпия сыры ашылды. Күйіс малының ас қорыту ағзаларының биоморфологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, ғалымның жетекшілігімен оның шәкірті Казис Тәшенов орыстың ұлы физиологы И.П.Павловтың көбек (фистула) қою тәсілдемесінің жаңа жетілдірілген түрлерін ұсынды.
Академик өзінің табиғи талантымен танылған ғұлама ғалым ғана емес, белгілі қоғам қайраткері де еді. Ол КСРО Жоғарғы Кеңесіне қатарынан 4 рет депутат болып сайланды. Жоғарғы Кеңестің бесінші шақырылуында Одақ кеңесі төрағасының орынбасары міндетін атқарды. Оның үстіне Нәйлә Базанова 1949 жылдан бастап, Бейбітшілік қорғаудың кеңестік комитеті президиумының мүшесі, республикамызда құрылған сол қоғам комитетінің төрайымы қызметін қатар алып жүрді. Бұған қоса ғұлама ғалым И.М.Сеченов атындағы Бүкілодақтық «Физиология» және «Физиология ғылымының жетістіктері» журналдарының алқа мүшесі болды. Осы міндеттердің барлығына да Нәйлә Оразғұлқызы зор жауапкершілік тұрғысынан қарады. Бейбітшілік қорғаудың дүниежүзілік комитетінің төрағасы Эжени Коттон, Кеңестік бейбітшілік қорғау комитетінің төрайымдары Н.Попова, В.Терешковамен сұхбаттасқан, араласқан кездерін ғалым-ұстаз түрлі отырыстарда тартымды әңгімелерге арқау етіп сыр шертіп отыратын еді, дейді көз көргендер.
Нәйлә Базанова өмірі – мен қызметі кейінгі ұрпаққа үлгі болатындай парасаттың, өнегенің алтын қазығы. Осындай қыруар жұмыстарды атқара жүріп, ғалым-ұстаз 10 ғылым докторын, 25 ғылым кандидатын даярлап шығарды. Республикамызда физиология саласында өз мектебін қалыптастырды. Оның шәкірттері биология, физиология және медицина саласындағы ондаған ғылыми-зерттеу институттары мен жоғары оқу орындарында қызмет істейді. Олардың ішінде академиктер К.Тәшенов, З.Қожабеков, М.Тойшыбеков, Қ.Дүйсенбин сынды республикаға, ТМД елдеріне танымал ғалымдар бар. Бұл күнде Нәйлә Оразғұлқызы мектебін, ғылыми мұраларын әрі қарай дамытушы, жалғастырушы боп жүрген шәкірттері жеткілікті.
Нәйлә Оразғұлқызының өмір жолы мен еңбек табыстары өзі білім кәусарынан сусындаған аграрлық университет ұжымы мен студент жастары үшін үлкен өнеге, зор мақтаныш. Сондықтан да ғалым есімі университетте құрметпен, ыстық ілтипатпен аталады. Қоғамдық жұмыстарға белсенді қатынасқан, үздік оқыған студенттерге академик Н.Базанова, академик Ф.Мұхамедғалиев атындағы арнаулы стипендия тағайындау үрдісі жылдан-жылға жалғасып келеді. Өзі негізін қалап, өркендеткен кафедраға ғалымның атын беру де ғұламаға көрсеткен құрмет белгісі, тәрбиелік маңызы бар орталық болып табылады. Осы кафедраның тұсаукесер салтанаты ұстаздың туғанына 90 жыл толуымен байланысты өткізілген болатын. Одан бері игілікті ізденістің небір табысты белестерін артқа тастадық.
Нәкең өмірде қарапайым, сезімтал, мейірбанды адам болған. Ол ері, сүйген жары, академик Фазыл Мұхамедғалиұлымен сыйластықта ғұмыр кешкен. Нағыз ерлі-зайыптылардың жарасымын танытқан. Олар жарыса өскен бәйтеректер сияқты өмір сүрді, бірге есейді, бірге кемелденді, марқайса бірге марқайды. Тіпті жандары да бір жерде жай тапқан. Нәйлә Оразғұлқызы елімізде жануарлар физилогиясының қалыптасып, дамуына зор ықпал етсе, биология ғылымдарының докторы, профессор, Қазақ ҰҒА және ВАСХНИЛ академигі Фазыл Мұхамедғалиев – Қазақстанда биоморфологияның, морфогенетиканың негізін қалаған ғалым.
Нәйлә Базанованың басшылығымен республикамызда мембраналық ас қорыту механизмінің малдарға да тән құбылыс екені дәлелденсе, Фазыл Мұхамадғалиев – елімізде биотехнологиялық зерттеулердің негізін қалап, шарананы (эмбрионды) аударып қондыру технологиясын қалыптастырып, дамытқан ғалым.
Нәйлә Базанова Ұлттық Ғылым академиясының қалыптасып, нығаюына үлес қосып, биология саласының академик хатшысы, Экспериментальды биология, адам және жануарлар физиологиясы институттарының директоры болып қызмет атқарса, Фазыл Мұхамедғалиев – Алматы зоотехникалық – мал дәрігерлік институтының, Экспериментальды биология институтының директоры қызметін атқарып, ВАСХНИЛ-дің Шығыс бөлімшесінің негізін қалап, оның тұңғыш президенті болып сайланған. Нәйлә Базанова мен Фазыл Мұхамедғалиев ғылымның қос шыңындай қатар өсіп, бір-біріне көлеңке түсірмей, шуақ шашып, ғылым кеңістігінде қырандай қатар қалықтаған, ізденуден жалықпаған қоғам және мемлекет қайраткерлері.
Саралап келгенде, Нәйлә Базанова мен Фазыл Мұхамедғалиевтің көрсетіп кеткен үлгісі, жас ұрпаққа қалдырған мұрасы – ұшан-теңіз. Ғалымдардың ізбасарлары мен шәкірттерінің олардың өмірінен үлгі тұтар жақтары мол. Ұлы ғалымдар қалдырған мұраны егемен еліміздің, ұлттық деңгейдегі университеттің мұратына жарату бүгінгі ұрпақтың қасиетті борышының бірі. Аруақтарына бас иіп, жатқан жерлерің жайлы, ұрпақтарың бақытты, елің тыныш, еңселі болсын, аса құрметті Нәке, қадірлі Фазеке деген тілектеміз.
Ол кісілердің арман-мақсаттарын қазір ізбасарлары жалғастырып келеді. Соның кейбір тұстарына тоқтала кетсем, қазақ ғылымның сабақтастығына көз жетер еді.
Иә, ғылым жолына түсіп, білім қуған ұрпақтың басты міндетінің бірі – алдыңғы буын ғұламаларының осы күнге дейін өзектілігін жоғалтпаған ғылыми бағыттарын заман талабына сай өрістету, олардың мұраларын жаңғырта отырып, игілікті нәтижелерге қол жеткізу. Бұл тұрғыдан университет ғалымдарының ауыз толтырып айтатын жетістіктері жеткілікті. Бүгінгі күні Қазақ ұлттық аграрлық университеті білім мен ғылымды, аграрлық саланы инновациялық жолмен дамытудың беделді орталығына айналып, ауыл шаруашылығының бәсекелестікке төзімділік қабілетін көтеруде айтарлықтай үлесін қосуда.
Тілектес ЕСПОЛОВ, Қазақ ұлттық аграрлық университетінің ректоры, ҰҒА академигі. АЛМАТЫ.
Суреттерде: Ф. Мұхамедғалиев (жоғарыда) және Н.Базанова (төменде) жұмыс үстінде.
Таяуда ғана Қазақ ұлттық аграрлық университетінде ерекше тағылым аларлық, тәрбиелік мәні терең, тәжірибелік маңызы бөлекше оқиға болып өтті. Ол тәуелсіздігіміздің 20 жылдығы қарсаңына орайластырылып, Қазақ физиологиялық қоғамының кезекті VII съезінің шақырылуы десек, еліміздің жарқын болашағын қамтамасыз етуде білім мен ғылымның атқаратын рөлі ерекше екені өзімізге белгілі.
Қолданбалы ғылымның дамуы мен өндірістік сұранысты қамтамасыз ету әлеуеті іргелі ғылымның, соның ішінде физиология мен биоморфологияның даму деңгейіне байланысты екені дәлелдеуді қажет етпейтін шындық. Халықаралық деңгейде өткен бұл съезде іргелі ғылымның болашақта шұғылдануға тиісті проблемалары көтерілді. Съездің «Қазіргі физиология: клеткалы – молекулярлықтан интегративтікке дейін – денсаулық пен ұзақ өмір сүрудің негіздері» деп аталуы соның айқын белгісі.
Бұл жиынға ерекше мән беретін жәйт – аталмыш съездің тек Қазақстанға ғана емес, алыс және жақын шет елдерге аттары мәшһүр екі ғұлама – Нәйла Базанова мен Фазыл Мұхамедғалиевтің туғанына 100 жыл толу мерейтойларымен байланыстырылып өткізілуінде болса керек. Аттары аңызға айналып кеткен қос ғұлама Қазақстанда биология ғылымының дамуына қомақты үлес қосқан тұғырлары биік, ірі тұлғалар. Осы құрылтайға алыс және жақын шет елдердің – Ресей, Украина, Татарстан, Қырғызстан, Израиль ғалымдарының қатысуы соған дәлел боларлық. Бұл тұста жиынға қатысқан ресейлік ғалымдардың географиясының кең болғанын (Мәскеу, Санкт-Петербург, Новосібір, Том, Челябі, Одесса, Сыктывкар, Ростов) айырықша атап өтеміз. Сондықтан мұндай жиынның тәрбиелік маңызы өте зор. Ол ең алдымен сананы саралауға, өрені өсіруге, өнегені өрбітуге, өшкенді жаңғыртуға, ойды оятуға түрткі болмақ.
Бүкіл елімізге, тіпті төрткүл әлемге танымал ғалым, физиолог, Қазақстанда жануарлар физиологиясы ғылымының негізін салушы, Мұхтар Әуезов ардақтаған Нәйлә Оразғұлқызы Базанова өмірде өшпес із қалдырған, асқар шыңмен иық қағыстырар дарабоз жан. Қазақта «жақсыдан шарапат» деген ұлағатты сөз бар. Академик Нәйлә Оразғұлқызының ғылымға біржолата бет бұруына сонау 1934 жылы физиолог, биохимик, фармакологтардың бүкілодақтық V құрылтайына қатысуы үлкен ықпалын тигізген. Осы жиында Базанова еліміздің көрнекті ғалымдары Л.А.Орбели, А.А.Ухтомский, И.С.Бериташвили, Л.С.Штерн, Л.А. Анохиндермен танысып, олардың ғылыми баяндамаларын тыңдаған, ақыл-кеңестерін алған. Өзінің табиғи зеректігі мен қажырлы еңбегінің арқасында Нәйлә Базанова есімі осынау ғалымдар қатарына қосылды, жұлдызы солармен тең жарқырады.
Нәйлә Базанова 1936 жылы биология ғылымдарының кандидаты дәрежесін алды. Осы арада ерекше айта кететін бір жәйт, ғалым – тек Қазақ елінің ғана емес, бүкіл Орта Азияда әйелдер арасынан шыққан тұңғыш ғылым кандидаты, тұңғыш профессор, тұңғыш академик еді. Оның ғылыми еңбектері тек өз республикамыздың шеңберінде ғана емес, бұрынғы Одақ көлемінде де жоғары бағаға ие болды. Алғашқы 10 жылдан аса зерттеуінің нәтижесінде ол 1945 жылы «Онтогенездік даму барысында кейбір ауылшаруашылық малдарының қан айналым және тыныс алу процестерінің реттелу тетіктерінің қалыптасуы» деген тақырыпта докторлық диссертация қорғаған. Бұл тақырып сол кездегі физиология ғылымының дамуына айтарлықтай қозғау салған еді. Олай дейтініміз, жануарлар физиологиясы ол тұста Қазақстан жағдайында әлі зерттеле қоймаған, құпиясы терең ашылмаған ғылым саласының бірі болатын. 1946 жылы ғалымға профессор атағы беріліп, сол жылы құрылған Қазақ Ұлттық Ғылым академиясына бір ауыздан корреспондент-мүшелігіне, ал 1951 жылы толық мүшесі – академик болып сайланды. Талмай талпынып, биік деңгейге жету тек төзімі мол, ойы терең, өресі кең адамның жетер жетістігі екенін айғақтап берді.
Нәйлә Базанова 1948 жылдан 1951 жылға дейін Эксперименталдық биология институтының директоры, 1951-1962 жылдар аралығында Ұлттық ғылым академиясының биология және медицина ғылымдар бөлімінің академик – хатшысы қызметін атқарған. Өзі жеке шауып, дара шыққанмен, енді ізін басар дарынды жастарға ерекше қамқоршы бола білді. Табиғат сыйлаған осы зор қасиет, текті де дарқан жанның әр ісінен көрініс тауып жатты. Сөйтіп, тұла бойындағы тұнба қасиеттер мен дарындылық Нәйлә Оразғұлқызын ғылымның шебер ұйымдастырушысы санатына алып шықты.
Ол осылайша ғылыми және ұйымдастырушылық қызметін жемісті ұштастыра жүріп, педагогтік жұмысты да абыройлы орындап, ұстаздық қызметтің де барлық сатысынан өтті. Нәйлә Оразғұлқызының өміріне қарап отырсаң, өзгелердің сүйемелдеуімен, сүйреуімен емес, адал еңбекпен, талмай ізденумен мақсатына жеткенін көресің. Алматы зоотехникалық-малдәрігерлік институтында оның жануарлар физиологиясы пәнінен студент-жастарға дәріс оқу шеберлігін көргендер бүгінде аңыз етіп айтады. Оның әр дәрісі өте тартымды, ерекше мазмұнды өтуімен шәкірттері мен ізбасарларының есінде қалған. Ол кісі туралы әңгімеге құлақ түрсеңіз: «Ашық дауысты, нұрлы жүзді, дәріс оқу мәнері мен шеберлігі өте жоғары, тыңдаушыны еріксіз баурап алатын, еркінен шығармайтын табиғи дарын иесі еді», деген сүйіспеншілікті естисің.
Нәйлә Базанова – шебер тәлімгер, жастар тәрбиесіне зор жауапкершілікпен қараған, адамды тани да, бағалай да білген ұстаз. Нәкеңнің шарапаты тиіп, кейіннен аттары республикамызға танымал ғалым-ұстаздар, көптеген оқымыстылар шыққанын біз мақтанышпен айтамыз. Бүгінгі таңда академик Базанова бастаған ғылыми көшті оның ізбасарлары Казис Тәшенов, Хабдрахман Дүйсембин, Төлеутай Несіпбаев, Ерболат Мақашев және тағы басқалар абыроймен жалғастыруда.
Нәйлә Оразғұлқызы 1966 жылдан өмірінің соңына дейін ҰҒА Адам және жануарлар физиологиясы институтының директоры және И.П. Павлов атындағы Бүкілодақтық физиологтар қоғамы Қазақ бөлімшесінің төрайымы қызметтерін атқарды. Осы қызметінде жүріп, ол физиология институтының жаңа ғимаратын тұрғызды, ғылыми лабораторияларды озық үлгідегі жаңа құрал-жабдықтармен қамтамасыз етіп, жабдықтады. Бұл зерттеудің әдістемелік дәрежесін, ғылыми-теориялық деңгейін жоғары сатыға көтерді. Осының нәтижесінде Қазақстанда физиология ғылымы қарыштап дамыды десек, артық айтқандық емес. Бұрынғы Одақ шеңберіндегі республика ғалымдарымен де, шетелдік әріптестермен де (Венгрия, Чехословакия, Польша, Ресей, т.б.) бірлесе жұмыс жүргізуі соның дәлелі.
Академик артына 160-тан астам ауқымды ғылыми еңбектер қалдырды. Оның ішінде көлемді 3 монографиясы – орыс тілінде Мәскеуде 3 мәрте басылып шықты. Студенттер қауымына арналған «Ауыл шаруашылық малдары физиологиясы» атты оқулығы тағы бар.
Нәйлә Базанова мен шәкірттерінің ғылыми-зеттеулерінің негізгі бағыты – күйіс қайыратын мал түліктерінің жасы, өнімділігі және қоректену жағдайына қарай азық қорыту жүйелерінің физиологиялық ерекшеліктерін анықтау. Демек, әу бастан ғалым практикалық маңызы зор тың тақырыпты таңдай білген. Оның кандидаттық диссертациясының тақырыбы «Күйіс малының мес қарнындағы бактериялық процестер» деп аталуы көп жайларды аңғартады. Кейіннен бұл бағытта көптеген физиологиялық заңдылықтар ашылып, ғылыми құндылығы жоғары тұжырымдар жасалды. Сауын малының азық қорыту ағзалары мен сүт бездерінің қызметтері арасында тығыз байланыс болатыны ғылыми дәлелденіп, орталық жүйке жүйесінің ас қорыту бездері қызметін реттеуге қатысты жолдары айқындалды. Қалқанша және жыныс бездерінің ас қорыту жүйесі мен сүт бездерінің қызметтерін реттеудегі рөлі анықталды.
Академиктің ғылыми еңбектерінің биік шыңы ретінде күйіс қайыратын малдың ас қорыту жолының алдыңғы бөлімдерінің кілегейлі қабығында қоректік заттарды қорытудың мембраналық тетігінің орын алатынын анықтаған зерттеулер екенін ерекше айтып өткен жөн. Ғалымның бұл бағыттағы зерттеулері әлемдік физиология жетістіктеріне қосқан қомақты үлесі болып табылады. Ғалымның басшылығымен үй жануарларының ас қорыту процесіндегі бұрын беймәлім құбылыстың мәні ғана ашылып қоймай, оны қамтамасыз ететін физиологиялық тетіктердің де құпия сыры ашылды. Күйіс малының ас қорыту ағзаларының биоморфологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, ғалымның жетекшілігімен оның шәкірті Казис Тәшенов орыстың ұлы физиологы И.П.Павловтың көбек (фистула) қою тәсілдемесінің жаңа жетілдірілген түрлерін ұсынды.
Академик өзінің табиғи талантымен танылған ғұлама ғалым ғана емес, белгілі қоғам қайраткері де еді. Ол КСРО Жоғарғы Кеңесіне қатарынан 4 рет депутат болып сайланды. Жоғарғы Кеңестің бесінші шақырылуында Одақ кеңесі төрағасының орынбасары міндетін атқарды. Оның үстіне Нәйлә Базанова 1949 жылдан бастап, Бейбітшілік қорғаудың кеңестік комитеті президиумының мүшесі, республикамызда құрылған сол қоғам комитетінің төрайымы қызметін қатар алып жүрді. Бұған қоса ғұлама ғалым И.М.Сеченов атындағы Бүкілодақтық «Физиология» және «Физиология ғылымының жетістіктері» журналдарының алқа мүшесі болды. Осы міндеттердің барлығына да Нәйлә Оразғұлқызы зор жауапкершілік тұрғысынан қарады. Бейбітшілік қорғаудың дүниежүзілік комитетінің төрағасы Эжени Коттон, Кеңестік бейбітшілік қорғау комитетінің төрайымдары Н.Попова, В.Терешковамен сұхбаттасқан, араласқан кездерін ғалым-ұстаз түрлі отырыстарда тартымды әңгімелерге арқау етіп сыр шертіп отыратын еді, дейді көз көргендер.
Нәйлә Базанова өмірі – мен қызметі кейінгі ұрпаққа үлгі болатындай парасаттың, өнегенің алтын қазығы. Осындай қыруар жұмыстарды атқара жүріп, ғалым-ұстаз 10 ғылым докторын, 25 ғылым кандидатын даярлап шығарды. Республикамызда физиология саласында өз мектебін қалыптастырды. Оның шәкірттері биология, физиология және медицина саласындағы ондаған ғылыми-зерттеу институттары мен жоғары оқу орындарында қызмет істейді. Олардың ішінде академиктер К.Тәшенов, З.Қожабеков, М.Тойшыбеков, Қ.Дүйсенбин сынды республикаға, ТМД елдеріне танымал ғалымдар бар. Бұл күнде Нәйлә Оразғұлқызы мектебін, ғылыми мұраларын әрі қарай дамытушы, жалғастырушы боп жүрген шәкірттері жеткілікті.
Нәйлә Оразғұлқызының өмір жолы мен еңбек табыстары өзі білім кәусарынан сусындаған аграрлық университет ұжымы мен студент жастары үшін үлкен өнеге, зор мақтаныш. Сондықтан да ғалым есімі университетте құрметпен, ыстық ілтипатпен аталады. Қоғамдық жұмыстарға белсенді қатынасқан, үздік оқыған студенттерге академик Н.Базанова, академик Ф.Мұхамедғалиев атындағы арнаулы стипендия тағайындау үрдісі жылдан-жылға жалғасып келеді. Өзі негізін қалап, өркендеткен кафедраға ғалымның атын беру де ғұламаға көрсеткен құрмет белгісі, тәрбиелік маңызы бар орталық болып табылады. Осы кафедраның тұсаукесер салтанаты ұстаздың туғанына 90 жыл толуымен байланысты өткізілген болатын. Одан бері игілікті ізденістің небір табысты белестерін артқа тастадық.
Нәкең өмірде қарапайым, сезімтал, мейірбанды адам болған. Ол ері, сүйген жары, академик Фазыл Мұхамедғалиұлымен сыйластықта ғұмыр кешкен. Нағыз ерлі-зайыптылардың жарасымын танытқан. Олар жарыса өскен бәйтеректер сияқты өмір сүрді, бірге есейді, бірге кемелденді, марқайса бірге марқайды. Тіпті жандары да бір жерде жай тапқан. Нәйлә Оразғұлқызы елімізде жануарлар физилогиясының қалыптасып, дамуына зор ықпал етсе, биология ғылымдарының докторы, профессор, Қазақ ҰҒА және ВАСХНИЛ академигі Фазыл Мұхамедғалиев – Қазақстанда биоморфологияның, морфогенетиканың негізін қалаған ғалым.
Нәйлә Базанованың басшылығымен республикамызда мембраналық ас қорыту механизмінің малдарға да тән құбылыс екені дәлелденсе, Фазыл Мұхамадғалиев – елімізде биотехнологиялық зерттеулердің негізін қалап, шарананы (эмбрионды) аударып қондыру технологиясын қалыптастырып, дамытқан ғалым.
Нәйлә Базанова Ұлттық Ғылым академиясының қалыптасып, нығаюына үлес қосып, биология саласының академик хатшысы, Экспериментальды биология, адам және жануарлар физиологиясы институттарының директоры болып қызмет атқарса, Фазыл Мұхамедғалиев – Алматы зоотехникалық – мал дәрігерлік институтының, Экспериментальды биология институтының директоры қызметін атқарып, ВАСХНИЛ-дің Шығыс бөлімшесінің негізін қалап, оның тұңғыш президенті болып сайланған. Нәйлә Базанова мен Фазыл Мұхамедғалиев ғылымның қос шыңындай қатар өсіп, бір-біріне көлеңке түсірмей, шуақ шашып, ғылым кеңістігінде қырандай қатар қалықтаған, ізденуден жалықпаған қоғам және мемлекет қайраткерлері.
Саралап келгенде, Нәйлә Базанова мен Фазыл Мұхамедғалиевтің көрсетіп кеткен үлгісі, жас ұрпаққа қалдырған мұрасы – ұшан-теңіз. Ғалымдардың ізбасарлары мен шәкірттерінің олардың өмірінен үлгі тұтар жақтары мол. Ұлы ғалымдар қалдырған мұраны егемен еліміздің, ұлттық деңгейдегі университеттің мұратына жарату бүгінгі ұрпақтың қасиетті борышының бірі. Аруақтарына бас иіп, жатқан жерлерің жайлы, ұрпақтарың бақытты, елің тыныш, еңселі болсын, аса құрметті Нәке, қадірлі Фазеке деген тілектеміз.
Ол кісілердің арман-мақсаттарын қазір ізбасарлары жалғастырып келеді. Соның кейбір тұстарына тоқтала кетсем, қазақ ғылымның сабақтастығына көз жетер еді.
Иә, ғылым жолына түсіп, білім қуған ұрпақтың басты міндетінің бірі – алдыңғы буын ғұламаларының осы күнге дейін өзектілігін жоғалтпаған ғылыми бағыттарын заман талабына сай өрістету, олардың мұраларын жаңғырта отырып, игілікті нәтижелерге қол жеткізу. Бұл тұрғыдан университет ғалымдарының ауыз толтырып айтатын жетістіктері жеткілікті. Бүгінгі күні Қазақ ұлттық аграрлық университеті білім мен ғылымды, аграрлық саланы инновациялық жолмен дамытудың беделді орталығына айналып, ауыл шаруашылығының бәсекелестікке төзімділік қабілетін көтеруде айтарлықтай үлесін қосуда.
Тілектес ЕСПОЛОВ, Қазақ ұлттық аграрлық университетінің ректоры, ҰҒА академигі. АЛМАТЫ.
Суреттерде: Ф. Мұхамедғалиев (жоғарыда) және Н.Базанова (төменде) жұмыс үстінде.
