Бүгін Алматыда, Қазақстанның Стратегиялық зерттеулер институтында назар аударарлық оқиға өтеді: Бигелді Ғабдуллиннің «Великое кочевье» («Ұлы көш») атты кітабының тұсаукесері болады. Әрине, қазір кітап та көп, тұсаукесер де көп. Әйтсе де, бұл тұсаукесерді назар аударарлық оқиғалар қатарында атаудың жөні бар. Мәселе Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 20 жылдығына арналған осы кітаптың авторы ел журналистикасының ең бір елең еткізерлік есімдерінің, жұртшылық қалам қарымын қадағалап жүретін авторлардың бірі екендігінде ғана емес. Мәселе Бигелді Ғабдуллиннің бұл еңбекте жаңа қырынан – тарихшы-қаламгер ретінде көрініп, сонау Керей мен Жәнібек заманынан бері тартып, ескі жол қалдырған Есім хан, қасқа жол қалдырған Қасым хан, айбынды Абылай, кеудесін кек кернеген Кенесары сынды ұлы тұлғалар туралы ой толғай келіп, кешегі кеңестік кезеңде осынау ұлы даланы басқарған басшылардың саяси бейнесін ашып көрсетуінде ғана емес. Мәселе автордың өзінің тәуелсіздіктің терең тамырларына бойлаған, бүгінгі биігімізді кемел толғаған осы кітапқа келу жолы да тайғақ кешулі болғандығында, кезінде оппозицияның қатары тұрмақ, алғы шебінде жүрген, тіпті шетелге қашып, мұхит асып, бірнеше жыл Америкада тұрған қаламгердің көзқарас эволюциясының күрделілігінде. Бұл тұрғыдан қарағанда қазір публицистік қуатын елдік мұраттарына бағыштап жүрген, Назарбаев билігінің даттаушысынан жақтаушысына айналған Бигелді Ғабдуллиннің өзіндік ой топшылауларының қадір-қасиеті арта түседі. Сондықтан біз бүгін «Ұлы көш» кітабының екі тараушасын оқырман назарына ұсынуды артық көрмей отырмыз.
Тарих тағылымы
Жасырмай айтайыншы: осы тарауды жазуға кірісіп кете алмай-ақ қойдым. Тараудың құлақ күйін көп іздедім. Үйдегі кітапханамның сөрелерін жағалай жүріп, осы жолы кімді серіктестікке шақырсам екен, жаныма керек сөздерді табуға, жеткізіп болмастай ойларды жеткізуге енді кім көмекке келер екен деп толғандым, өйткені мен әңгіме еткелі отырған адамның тұлғасы сондайлық күрделі, ол жайында бәрі де жазылып, бәрі де айтылып біткендей.
Қайта-қайта оқылған сүйікті кітаптарымның да, оқылуын тағатсыздана күтіп тұрған кітаптардың да түптерін қолыммен аялай сипалай отырып, мен әлде бір түйсікпен Антуан де Сент-Экзюперидің тап-таза даналық тұнып тұрған томына тоқтадым.
Баяғы әдетімше Кішкентай бекзадамен үн қатыса қалдым да, жүрегім атқақтай соға жөнелді, қайта-қайта қайталағаннан қадірі қашқандай көрінетін «Бәріміз бала шақтан басталғанбыз» дейтін сөз әу бастағы әріне ие болып шыға келді.
Кітап сөресінің жанына байланғандай күйде мен «Атажұртқа» үңіле түсіп, баяғы жас күнімдегідей бір сөйлемнен кейін бір сөйлемді санама сіңіре бердім: «Ешқандай кітап көмектеспейтін жағдайда жер біздің өзімізді өзіміз тануға септігін тигізеді. Өйткені, жер бізге қарсылық жасайды. Адам өзін кедергілермен күрес үстінде таниды. Бірақ бұл күрес үшін құрал қажет. Сүргі не соқа керек. Өз мөлтек алқабын өңдейтін шаруа аз-аздап жаратылыстан оның баз бір жұмбағын тартып алып, баршаға тән жалпы шындықты ашады. Сондай-ақ, ұшақ та әуе жолдарын салатын құрал, ол адамды мәңгі сауалдарға тәнті тұрғызады.
Тұңғыш рет түнгі ұшқанымды ешқашан да ұмытпаймын – бұл Аргентина үстінде болып еді. Көз түрткісіз түн басып, жазық үстінде шашылған сирек оттар ғана бейне бір жұлдыздар сияқты жылтылдайды. Бұл түнек теңізінде әрбір от адам рухының кереметін айғақтайды» (Аян Нысаналин аудармасы – Ред.).
Еліктіріп алып барады. Кім екенімді, қайда тұрғанымды ұмытқандаймын... Тереземнің сыртында ХХІ ғасыр тұрғаны да естен шығып кеткен. Кітапты тапсыратын уақыттың өтіп бара жатқаны да, редакторымның асықтырып, сылбырлығым үшін сынап, сыбап жатқаны да ұмыт қалған...
Сөйткенше, кенет, тағы да түйсікпен, белгісіз болжаммен мынаны түсіндім: жаңа ғана Экзюперидің басқа шығармасынан («Цитадель») үзінді оқыған екенмін, сол үзінді осы күндерде менің үстелімнің үстінен түспейтін кітаптың мән мәтініне өзгеше бір, шұғылалы әуен беріп тұрған үзіндісіндей баурап алған екен.
Өз болжамыма тиянақ табуға асығып, мен жаңағы кітапты қолыма тез алдым: «Нұрсұлтан Назарбаев. Қазақстан жолы». Алғысөзде, екінші азатжолдың өзінде әскери ұшқыш, эстет, дана тұлғаның тасқа қашалғандай сөздері келтірілген: «Үйдің мән-жайын білгісі келіп бұзған адам оның қабырғасын қалаған кірпіштерін, төбесін жапқан қыш тақталарын ғана көреді, ал бірақ олардың талай уақыт бойы басқа пана, жанға сая болған рақатын көре алмайды. Егер осының барлығын біртұтас етіп біріктірген сәулетшінің ойлаған ойы бір сәтте ғайып болса, жаңағы жалаң кірпіш пен қыш тақталардан қандай тағылым болмақ? Тас екеш тастың өзі де адамның жүрегі мен жан жылулығын керек етпей ме?». Әрі қарай кітап авторы былай жалғап әкетеді: «Жұрттың көбі, әсіресе аға ұрпақ жақсы үй салудың оңай емес екендігін біледі. Ал біздің ортақ үйіміз – Қазақстан сияқты жас мемлекетті құрып орнықтыру бұдан әлдеқайда қиын болды».
Өзім көргендей көз алдыма келе қалды: «Қазақстан жолының» авторы өзінің көлемді де шымыр кітабына бастау жасау, құлақ күй табу үшін мына мен сияқты кітап сөрелерінің алдында қинала сарсылған екен. Егер мен Экзюпери томына қолымды түйсікпен созсам, қалам ұстаған ағаның бұл қадамы өзектен өткерілген, мақсатты қадам екен. Бұлай болатынының тағы бір себебі, мен қазір жазғалы отырған адам бала күнінен аспанды аңсаған, ұшқыш болғысы келген, сол мақсатына қол жеткізу үшін бәрін де жасап баққан.
Оны тіпті ұшқыштар дайындайтын оқу орнына қабылдаған да, алайда ол Киевте болатын, алыстағы Киевке оны өзінің балалық, жастық дәурені өткен Шамалғанның ақсақалдары жібермей қойған, сен осы жерге, туған жеріңе керексің, деген оған. Жасы үлкендерді сыйлап өскендіктен ол аға буынның айтқанынан шыға алмаған. Әйтсе де, өз арманының күйреп-қирағанына қиналған жас жігіттің бойын кернеп кеткен сол бір бөлекше сезімдерді шамалау қиын емес.
Одан әрі қарай мен Рүстем Әбдірәшевтің сондайлық жан жылылығына толы «Балалық шағымның аспаны» фильмінің ауанына тағы бір сүңгіп шықсам деген тілегімнен бас тарта алмай қалдым да, қолым компьютерімнің жанында жатқан лазерлі дискіге қарай өзінен өзі созылды. «Алла-ай, біздің туған жеріміз қандай ғажап», деп ойладым мен фильм оқиғалары өріліп жүре берген дисплейден көзімді ала алмаған күйі.
Қазақ жерінің мұндайлық сұлулығы фильм операторының ғана еңбегі емес, әрине. Бұл сұлулықты, біздің тәңір тауларымызды – Іле Алатауын, оның баурайындағы адамның басын айналдырардай алқаптарды Жаратқан Иеміз жасаған. Бес жасар баланың құйттайынан білетін жартасқа шығып алып, құс ұшардай ту биіктен өзі туған Ұшқоңыр шатқалына көз тастайтыны, одан әрі қарай көгілдір мұнарға бөленген егістіктер мен жайылымдарға, көкжиекпен астасып кететін жолға қарайтыны қандай бақыт, – деп ойладым мен. – Соның бәрінің үстінде аспан, Отанымыздың асқақ аспаны. Ол енді осынау асқақ та таза аспанның жан нұрландырар шуағын өз жүрегіне құйып алып, ересек өмірдің үлкен де тынышсыз жолына аттанады.
Бұл фильмде естен шығуға айналған ескі суреттерді жадымызда жаңғыртып, мені ғана емес, бәрімізді де балалық шаққа қайта оралтқан көріністер тізбектеліп тұр. Жеті жасар Сұлтанның домбыраны алғаш ұстап, қолынан шығармай, қазақтың жанына өмір бойы серік болып өтетін құдіретті дыбыстарды соның шанағынан саууға әрекет етіп жатқан сәті жанарыма жас үйірді. Мен мынаған сенемін: Астанада, Ақорданың бір құпиялы қалтарысында жұмысы соншама қат-қабат иесінің тым құрығанда он-он бес минөт уақыт бөліп, құндағынан шығаруын, аңсарлы ішектерге қолын жайлап қана тигізуін күтіп домбыра тұр. Бұл сәттер оның өмірінің бақытты сәттері болады.
Бәріміз бала шақтан басталғанбыз. Ол өзін алдағы тағдыр қандай биіктерге көтерерін білмей тұрған кездің өзінде, жер жүзіне құс ұшар биіктен көз тастаған еді. Жастық шағының өзінде оның бойында көшбасшылық қасиет танылғаны фильмде шымыр да жұмыр жеткізілген. Көшбасшы болу – ауыр жүк. Индуизмде «көшбасшы кармасы» деген ұғым бар. Мені осы формуланың қолмен қашалғандай қалпы тәнті етеді.
Көшбасшы деген, қашандағыдай, саясаткер, ал саясат – кәсіп, әрбір кәсіп сияқты ол да талантты тұғыр етеді, бөлекше шеберлікті талап етеді. Алайда, саясаткер табиғаты бойынша көшбасшы болса, ол толықтай тарихи жауапкершілікті өз мойнына алмай, тосын шықса да, дұрыс шешім ұсынуға әзірлік танытпай тұра алмайды. Нағыз көшбасшыларды даралап көрсететін сипат та осы.
Көшбасшылар көптің қалпына сыймайды. Олар конвейермен құйылмайды. Олардың өздері сирек кездесетін, ұлт үшін өмірлік қажетті адамдар тобынан. Көшбасшылар деп біз «орташа сапалы», яғни көптің бірі бола алмайтын, көзге түспей қала алмайтын адамдарды айтамыз.
Бұл айтылғанның бәрі Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевқа толық қатысты, Елбасы – Ұлт көшбасшысы туралы заңнамаға түзету енгізілетін-енгізілмейтініне қарамастан. Нұрсұлтан Әбішұлымен осы тұста келіспеуге болмайды: «Ұлт көшбасшысы мәртебесін заңнамалық актілермен тиянақтаудың керегі жоқ». Көшбасшыларды тағайындамайды, көшбасшы болып қалыптасады.
Сонымен, Президент, Қазақстан Қарулы Күштерінің Жоғарғы Бас қолбасшысы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев елді өзі Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы лауазымын иеленген 1989 жылдан бері басқарып келеді. 1990 жылдың сәуірінде Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің сессиясында оны республика Президенті етіп сайлаған. 1991 жылдың желтоқсанында, 1999-дың қаңтарында, 2005-тің желтоқсанында және 2011 жылдың сәуірінде Назарбаев бүкілхалықтық сайлауларда жеңіп, Қазақстан Президенті болып сайланды.
Жалпақ жұртқа мәлім жайды қайталағым келмейді-ақ, алайда, кітаптың жалпы түпкі ойына бағына отырып, оның өмірбаянының жалпы сұлбасын айтып шығайын. 1940 жылдың 6 шілдесінде Алматы облысының Қаскелең ауданындағы Шамалған ауылында туған. Алты жасқа дейін Үшқоңыр шатқалындағы Шұбарат жайлауында өскен. Орта мектепті Қаскелеңде, сыныптастарымен интернатта оқып жүріп бітірген.
1958 жылы ол комсомолдық жолдамамен Қарағанды металлургия комбинатының құрылысына аттанады. Мұнда ол «Доменстрой» басқармасының жұмысшысы болады. Дәл сол жылы металлург мамандығын игеру үшін бір топ құрдастарымен бірге Украинадағы Днепродзержинск техникалық училищесіне түседі, арада бір жарым жыл өткенде Теміртауға қайтып оралады да, 1969 жылға дейін Қарағанды металлургия комбинатында құю мәшинесінің шойыншысы, домна пешінің көрікшісі, диспетчер, газшы, домна пешінің аға газшысы болып жұмыс істейді. Көрікші Назарбаев домна пешінің жанында түскен атақты сурет бар.
Иә, ол ұшқыш болған жоқ. Тағдыр жазбаған шығар. Әйтсе де, аспанға ұшу, әуеде қалықтау сезімі оған бала күннен тән еді, ол сезім өмір бойы өзінде сақталып та қалды. Оның әкесі ауылдағы ұста еді, баласы жанынан қалмайтын көмекшісі болатын. Орақ, айыр деген сияқты ауыл шаруасына қажет бұйымдарды олар өз қолымен жасайтын, сонан да Нұрсұлтан құрыштың қалай құйылатынын жас күнінен біліп өсті. Кейін келе-келе құрыштың қалай балқытылатынын да көрді.
Домнаның жанында көрікші болып тұрған адамның мінезі де, тегінде, беріктік сынағын аса жоғары температура режімінде өткізетін шығар. Тағдыр оған бұл орайда да ерте бастан көмектескен. Оның өзі Қазақстан Республикасы аталатын алып ауқымды мемлекеттің басында тұратынын және өзінің халқын, өзінің елін күрделі әлеуметтік күйзелістердің көрігінен алып шығуға тиісті болатынын алдын ала көріп-білген деуге де келеді.
Комсомол мүшесі, одан кейін жас коммунист, цех парторгы болған ол 1967 жылы Қарағанды металлургия комбинаты жанындағы зауыт-втуздың кешкі бөлімшесін бітіріп, инженер-металлург мамандығын алып шықты.
Одан кейін Қонаевпен тағдыр айқындайтындай кездесу болды. Димаш Ахметұлы Қарағандыға өзінің аса маңызды мемлекеттік шаруаларымен келген еді. Металлургия комбинатында ол жас инженер-металлургті байқап қалды. Оны назарға алды. Мұның өзі онсыз да болайын деп тұрған инженердің келешек өмір бағдарын да айқындап берді.
Назарбаев Жоғары партия мектебін сырттай оқып бітірді. Сол кездің өзінде оның, жоқ, мансапқорлық емес, тап көшбасшылық қасиеттері таныла бастайды. 1973 жылы ол комбинат парткомының хатшысы, 1977 жылы Қарағанды облыстық партия комитетінің хатшысы болды. 1979 жылдың желтоқсан айында Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің хатшысы қызметіне жоғарылатылды.
1984 жылдың наурызында Назарбаев Қазақ КСР Министрлер кеңесінің басшылығына келді. 1989 жылдың маусымында Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің бірінші хатшысы лауазымын иеленді. 1990 жылдың ақпан айынан бастап әрі Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Төрағасы болды, ал 1990 жылдың сәуірінде республика Парламентінің бір сессиясында Қазақ КСР-нің Президенті болып сайланды. Ақыр аяғында, 1991 жылдың 1 желтоқсанында Назарбаев Қазақстан Республикасы Президентінің алғашқы бүкілхалықтық сайлауында жеңіп шықты.
Осы қысқаша өмірбаяндық мағлұматты қорыта келіп, мен Президент Назарбаевтың егемен Қазақстан үшін жасаған аса маңызды жұмыстарының бірқатарын атап өтейін:
- ел тәуелсіздікке қол жеткізді;
- егемен Қазақстанның жаңа Конституциясы жасалды;
- барлық көршілес елдермен мемлекеттік шекаралар делимитацияланды (әрі халықаралық құқықпен заңдастырылды);
- ядролық полигон жабылды;
- ұлттық валюта енгізілді;
- қос палаталы Парламент құрылды;
- Қазақстан Республикасының Қарулы Күштері жасақталды;
- жаңа астана тұрғызылды...
Бұл арада орынды болатын жалғыз белгіні – көп нүктені қойып отырмын, өйткені Президент атқарған істің толық тізімін беріп шығу өте қиын-ақ.
Ал енді ең басты жайға ауысайын, мұны айтпасам менің кітабым толыққанды еңбек болмайды. Біздің еліміздің бүкіл тарихы – бүгінгі күнгі биікке жетудің асулары, ал Елбасы тұлғасы мен істерінің ауқымдылығы оның өз ізашарларының биігінен де биікке көтеріле алғандығына байланысты. Оның ішкі және сыртқы саясаты, ел Президенті ретіндегі дара қасиеттері өз ізашарларының Ұлы Далада Қазақстан Республикасы атты тәуелсіз мемлекет құру ісіндегі көп ғасырлық тәжірибесінің сығындысы болып табылады.
Жасампаз жылдар
Нұрсұлтан Әбішұлының «Қазақстан жолы» деген кітабын мен басынан аяғына дейін оқып шықтым. Иә, ол кәсіби жазушы емес, әйтсе де бұл кітап, автор қаласа да, қаламаса да, Герценнің «Оқиғалар мен ойлар» романындай болып шыққан. Кітапты оқып біткен кездегі «ойлар» әрқайсымызда әрқилы бола беретін шығар, ал біз бастан өткерген «оқиғалар» бәріміз, бүкіл қазақстандықтар үшін ортақ. Бар айырмасы, біз негізінен бәріміз дерлік болып жатқан оқиғаларды болмай қоймайтын жайдай, біздің билігіміз жүрмейтін нәрседей көріп, «ағыспен» жүзе бердік. Ал Назарбаев, мемлекет басында тұрып, алдымен өзін ойламай, елді, сіз бен бізді ойлады, жаңағы жайдың бәрін өзгертуге тырысты. Ел мүддесі үшін. Біздің әрқайсымыздың мүддеміз үшін.
Бұрынғының газетшілері іргелі мерейтойлардың қарсаңында «Үлкен жолдың белестері» деген тақырыппен айқайлатып берілетін айқара беттерді ұмыта қойған жоқ. Бүгінде мұны жымия отырып еске алуға болар, әйтсе де тақырып мәні жағынан дәл қойылатын. Тек ол кезде бәрі де байсалды түрде жасалатын, әзілдеуге орын жоқ еді.
Тіпті қазір де, «Қазақстан жолы» кітабын кәдімгі бестселлердей қайталай оқып, бір тараудан бір тарауға ауыса отырып, мен ол кітаптың құрылымын уақыт сынынан өткен «Үлкен жолдың белестері» деп айқындаған болар едім. Оның әрбір тарауын елдің және бүгінде де мемлекет штурвалын берік ұстап отырған Президенттің өміріндегі жасампаздық белестері деп қабылдай аламын.
«Тәуелсіздік стратегиясы» деп аталатын алғашқы тараудың өзі оқырманды өткен ғасырдың соңғы онжылдығында Қазақстан жолайрыққа түскен жаһандық проблемалардың толқынына сүңгітіп жібереді: «Егемен Қазақстанның дүниеге келуі қарсаңында болған кезеңнің ерекшелігі сол, оны аса ірі мемлекеттік құрылым – Кеңестік социалистік республикалар одағының жан тәсілім кезіндегі жағдайымен салыстыруға болатын еді. Мемлекеттік құрылым экономикалық және саяси дағдарыстардан ес-түссіз талмау күйде болды, сол уақытта бұл ауыр үрдіске қоғамдық ақыл-ой тарихтың қысқаша курсына боямасыз жіті көзбен қарады да, әлеуметтік сана осынау ауыр көріністен біржола сансырап қалды».
Әрі қарай былай дейді: «Аурудың» асқынғаны соншалықты, әлі күнге дейін бұрынғы КСРО-ның кейбір аймақтары осы ауыр жағдайдан шыға алмай, үрейге толы жаңалықтар мәліметтерінде планетаның «шиеленісті нүктесі» ретінде көрініс беруде. Міне, осыған байланысты менің есіме 2005 жылғы наурызда Грузия Президенті Михаил Саакашвилидің Қазақстанға алғаш ресми сапармен келуі барысында бірге өткізген баспасөз конференциясы түседі. Ол сонда журналистердің сұрақтарына жауап бере келіп, өз елінің тәуелсіздікпен өткен он бес жылын өлім халіндегі жан ағзасына дем сала бастаған жағдайымен салыстырған еді. ТМД-ның бірқатар елдерінің экономикасы шамамен осындай жағдайда». Сөйтеді де тосын, бірақ әбден заңды түйін жасайды: «Бұл дегеніңіз біздің олардан 11-12 жыл алда екенімізді білдіреді».
Әлеуметтік күйзеліс пен селқостықты, адамдардың психологиялық тұрғыдан шаршап-шалдығуын біз де бастан кешкен болатынбыз. КСРО-ның апатты түрде ыдырауына байланысты біздің алдымызға да экономикалық жүйені түбірінен өзгерту ғана емес, жалпы мемлекеттік құрылымды, оның негізгі ұстындарынан бастап, әрбір қазақстандықтың ойлау жүйесіне дейін өзгерту міндеті қойылған еді. Бізге өз даму жолымызды табу үшін өзіміздің неменеге ұмтылатынымызды айқындап алу қажет болды.
Сол кезде Президент «Қазақстанның егемен мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясын» жариялады. Алғашқы үшжылдық жалпымемлекеттік жоспарға сәйкес биліктің мемлекеттік институттарын құру, халықаралық аренада танылу, әртүрлі халықаралық ұйымдарға кіру қажет болды.
Иә, ол жан сақтау стратегиясы еді, әйтсе де дәл сол стратегия біздің кім екенімізді, таяу болашақта, алыс болашақта кім болатынымызды айқындап берді. Ол қазақстандық ұлттың өзін өзі айқындауының арқауына айналды.
Стратегия нарық экономикасын қалыптастыруды және адамның экономикалық тұрғыдан өзін өзі айқындауын жүзеге асыруға құқықтық шарттарды жасауды жария етті. Бұл арада Назарбаев серіктестерінің – сол кездегі вице-президент Ерік Асанбаев пен бір топ жас экономистердің: С.Ахановтың, Ө.Шөкеевтің, О.Жандосовтың, Г.Марченконың еңбегі елеулі. Олар осы құжаттың жобасын жасады, олардың алдына жоспарлы экономикадан нарықты экономикаға, тоталитаризмнен либералды саясатқа өту кезінде «ойлаудың тоқырауын» еңсеру талабы қойылды.
Тәуелсіздік стратегиясының келесі қадамы 1994 жылғы «Президент меморандумы» болды. Ол мемлекеттік биліктің жоғары буындарын, саяси партиялар мен қоғамдық бірлестіктерді қалыптасқан жағдайды дәл пайымдауға, сындарлы жұмыс істеуді бастауға шақырды. Мұның өзі ақша-несие және банк жүйелерінде түбегейлі реформалар жасауды, мемлекеттік аппаратты қысқарту, әкімшілік саланы оңтайландыру жөнінде бұрын-соңды болып көрмеген қадамдарға баруды көздейтін: біз 19 облыстан 14-ін, 230 ауданнан 169-ын қалдырдық.
Ақыр аяғында, 1997 жылы ұзақ мерзімді «Қазақстан-2030» Стратегиясы өмірге келді, ол құжат Президенттің халыққа жыл сайын Жолдау арнау дәстүрін бастап берді. Кейінгі жылдарда «Бәсекеге қабілетті ұлт үшін» және «Қазақстанның әлемнің бәсекеге барынша қабілетті елу елінің қатарына қосылу стратегиясы» елеулі құжаттарға айналды.
Бүгінде Қазақстан 1995 жылғы Конституциямен өмір сүруде. Оның елдің әлеуметтік өміріне әсері, ықпалды рөлі біз үшін өзіміз тыныстап жүрген ауадай табиғи жай. Ата Заңның негізінде жаңа заңнама қалыптасты, жаңартылған конституциялық құқық жасалды. Азаматтық құқық жеке меншік пен еркін кәсіпкерліктің қарым-қатынасын реттеп отырады.
Бәрі осылай, бәрі кәдуілгі және үйреншікті. Ал кітаптың «1995 жылғы Конституция» деген тарауын оқыдым да, бәрі қаншалықты оңайға түспегенін, Жоғарғы Кеңес заңсыз деп танылған күрделі тұста республиканың Негізгі Заңын жаңадан жасау жұмысын қолға алу үшін Президентке қаншалықты шыдамдылық, табандылық, даналық көрсету керек болғанын көріп таң қалдым.
Иә, Б.Мұхамеджанов, Н.Шәйкенов сияқты серіктестер, Ю.Басин, Ғ.Сапарғалиев, М.Сүлейменов сияқты көрнекті заңгерлер жанында болды. Олардың бәрінің үстінен Президенттің ерік-жігері, оның қырағы қадағалауы мен назары қарап тұрды. Екі апталық демалысты пайдаланып, ол, тәжірибесін ескеру үшін, жиырма елдің конституцияларын мұқият зерттеп, конспектілеп шықты.
Біздің Конституциямыздың барлық қағидалары қазақстандықтардың менталитетіне, қазақ халқының озық дәстүрлеріне және біз бағыт ұстаған болашаққа сәйкес болуға тиіс деген аса биік мақсат алға қойылды.
Президент шындықтың жүзіне тіке қарай алады және әр нәрсені өз атымен атаудан қаймықпайды. Иә, мұнай байлығы біздің экономикалық табысымыздың іргетасы болғаны рас. Иә, экономика қалыптасуының алғашқы белесінде біз энергия қуаттары мен металл экспортын пайдалануға мәжбүр болғанымыз рас. Дамудың келесі белесінде, өзіміздің экспорт ресурстарының әлеуетіне сүйене отырып, біз экономиканы жоғары технологиялар мен инновациялар негізінде құрамыз, қайта өңдеу мен шикізатты кәдеге жарату индустриясын өркендетеміз. Ал қазір ше...
Бүгінде әлемдік аренада біз шикізат ресурстарын экспортқа шығаруға бейімделген ел ретінде белгіліміз. Бұл жағдайдан атымен бас бұру алыстан ойламаушылық болар еді. Аллаға шүкір, әлем біздің осынымызға мүдделі, тек қолда бар ресурстарды елдің, халықтың игілігіне ақылмен жұмсай білуіміз керек. «Қара алтын» байлық па, бәленің басы ма деген баламалық сұрақтың жауабы осыған байланысты.
Таңғаларлық жай, алайда «Каспий үшін күрес және мұнай дүмпуі» деген тарауды қайталай оқи отырып, мен өзімнің ақыл-парасатым қуаты арта түскен компьютердей жұмыс істей бастағанын, ал жадымның аумағы бірнеше жүз гигабайтқа көбейгенін сезіндім. Кейбір мәтіндер осындай жағымды жақсылыққа қарай жақындатады.
Әйтсе де, әлсіздігімізді де мойындайын: менің бойымдағы тоғышарлық түгесіліп бітпеген екен. Әйтпесе, «Теңге – біздің тәуелсіздік нышанымыз» деген тарауға соншама шыдамсыздықпен ұмтылатынымды басқаша қалай түсіндіруге болады? Тақырыптың айшықтылығы анық, алайда біз рубль аймағынан шығудың, рубльді теңгеге айырбастаудың, жаңа валютаға үйренудің, оған байланысты қуаныштар мен қауіптенудің қалай өткенін білеміз ғой. Қампайды ма, қағылды ма деп қалтамызды жанталаса сипалаған кездеріміз есімізде. Сол қалтаға аяқ астынан түсе қалған нәрсенің салмағы қанша?
Мен кітаптың теңге туралы тарауын Агата Кристи мен Жорж Сименонның тартымды романындай оқыдым. Менің көз алдымда ынтықтық кернеуі жағынан Шекспир драмаларына немесе Пушкиннің «Борис Годуновына» тең келетіндей оқиғалар көлденеңдеп өтіп жатты. Маған тым асыра айтып отырсың деген айып тағылуы мүмкін. Әйтсе де, бізбен бірге өмір сүріп жатқан азаматтарымыздың көпшілігі сол қаржы реформасының көрігінен өтті, тек өздерін өздері сақтап қалу үшін пешенесіне жазылған сол толғаныс-күйзелістерді ұмытуға тырыса білді.
Президент оны ұмыта алмайды. Сөйтіп, біздің көз алдымызда нағыз детективке лайықты айла-шарғылар өтіп жатады. Онда құпия тыңшылар да, сатқындық та, бекзаттық та, болмай қоймайтындай көрінген апатты күту де, сюжет құраудың ағылшындық рецептіне жақын келетін «happy end» те бар. Бұған осы іске теңгенің дүниеге келуінің басында жүрген Дәулет Сембаев пен сол кезде премьер-министр қызметін атқарған Сергей Терещенконың қатысуы да септесті, ұлттық валютаны енгізуге байланысты қиындықтардың үлкен салмағы соның иығына түскен болатын.
Әйтсе де, осының бәрінің үстінен сол сюжетті, сол интриганы қолдан жасауға мәжбүр болған, басын бәйгеге тігіп, тәуекелге басып, бар жауапкершілікті өз мойнына алған адамның қуатты тұлғасы өзінен өзі зорайып көрініп тұрады. Ол адам сын сағатта сыр алдырмады. Бәріне төтеп берді де, жеңіп шықты.
Сол бір тағдыршешті сынақтар қазіргі Қазақстанның ұлттық валютаға, дербес қаржы жүйесіне жетер жолында алдан шықпай қоймайтын еді дегенді біз қазір ғана түсініп отырмыз. Оларсыз ел нағыз егемен ел бола алмас еді.
Жекешелендірудің тарих таразысына тартылған кезі... Қазақстандық болашақ ұрпақ қоры... Жер мәселесінің эволюциясы... Осы проблемалардың барлығының шешімін өзінің иығына артып алу үшін адамның бойында қандайлық қуатты энергетика болуға тиісті десеңізші...
Уинстон Черчилль Екінші дүниежүзілік соғыстың басында өз халқына арнау сөзінде шамамен мынаны айтқан: сіздерге жеңіл жеңісті уәде ете алмаймын, сіздер ұтылыстың уытын жұтып, барлық қиындықты еңсеруге тиістісіздер... Бәлкім, оның өз сөздері сәл басқаша шығар, дегенмен мәні сол. Оны айтқан адам да жауапкершіліктің бүкіл салмағын өз мойнына салған еді.
Тағы да менің бойымда тоғышар бас көтеріп келеді. Заңдық күші бар «Қазақстан Республикасының астанасы туралы» Жарлық шыққан күн есімде. Сол күні мен Көктөбеге көтерілген едім, осы жаңалықты сол жерде транзистордан естідім. Қаланың жалпы суретіне, көкжиекпен астасып жатқан алыс қиырларға қарадым.
Мен бұл жерден алыста дүниеге келгенмін, алайда Алматыда өмір сүрген жылдарымда осы қала менің жаныма жақын болып кетті. Астананы Ақмолаға ауыстыруға қарсы болдым дей қоймаспын, олай емес. Әйтсе де, осы кез дәл мұндай кеуделі жобаларды жүзеге асыратын кез бе? Одан да көкейкесті, одан да маңызды проблемалар бар ғой. Содан кейін ойлағаным – бұл жерден астананы алып кетеді, Алматы қаусап-күйреп, жөнделмеген-жиналмаған күй қала береді, тозығы жеткен провинциялық шет аймаққа айналады.
Талайлар осылай ойлады. Бәлкім, жұрттың бәрі дерлік осылай ойлаған шығар. Осылай ойламаған жалғыз адам заң күші бар Жарлыққа қол қойған адам болуы да мүмкін. Бүгін мен Жарлыққа қол қойған адамнан басқалардың бәрінің ойы қате болып шыққанына қуаныштымын. Мені оның ерік-жігері, рух күші тағы да таң қалдырады. Жүрек жұтқан ерлігі қайран қалдырады.
Бигелді ҒАБДУЛЛИН.
Бексейіт ТҮЛКИЕВ. «Ұлы көш» картинасынан.