«...Есті ел қандай атауда болса да тарихи орындарын, отырған иеліктерін қаз-қалпында сақтайды. Біз болсақ тұрақсызбыз» деп жазыпты газетімізде жарияланған бір мақалаға үн қатқан Мағрипа Шөжеғұлқызы атты оқырман. Алдыңғы буын ақсақалдарымыз айтатын сөз еді. Ер-азаматтар айтатын сөз еді. Олардан қайыр болмаған соң, шыдамы таусылып өзім-ақ айтып берейінші деген болуы керек. Орынды пікір. Ашық айтылған. Шындықты айту үшін қай заманда да ештеңеден қаймықпай қасқайып тұрып айтуға тура келген. Бұрындары, әрине. Кешегі кеңестік кезде, демократияның жоқ кезінде біздің көптеген азаматтарымыз шырылдаған шындықты талай-талай айтты. Соның салдарынан қызметтерінен айырылғандар да болды. Сонда да айта берді. Өз бастарының пайдасы үшін емес, елі үшін айтты. Кейінгі кездері де айтушылар болды Шерағаң сияқты. Бірақ Шерағаң жалғыз еді. Үні «шықпады»...
Жоқ... Біз әлі де айтып жатырмыз. Тіпті бұрынғыдан әлдеқайда көп айтатын болдық. Бар айырмашылығы қазіргі айтқандарымызда мән-мағына жоқ. Су татиды. Әншейін мақтаншылық. Одан қалды астамшылық. Одан қалды мықтыларға жағыну. Жарамсақтану. Көлгірсу. Білгішсіну. Жаппай солай. Сондықтан да көпшілік жұрт күледі. Кейде Абай ХІХ ғасырдағы өлеңдерін ХХІ ғасырда өмір сүретін қазақтарға арнаған жоқ па екен деп ойлаймын. Құдайдың құдіретімен «Бойы бұлғаң, сөзі жылмаңнан» бастап бүкіл өлеңдері бүгінгі біз туралы.
Ал, шенеуніктер ше? Олардың да ауыздарына дамыл жоқ. Соған қарағанда қолдары бос, уақыттары көп. Қаптаған жиналыс. Жағалай уәде. Біз ананы әйтіп жатырмыз, мынаны бүйтіп жатырмыз деп бастайды. Содан соң ананы әйтетін боламыз, мынаны бүйтетін боламыз деп аяқтайды. Қашан?.. Ел табысын еселейтін істерді де енді ғана қолға алып жатқан сияқтымыз. Мәселен, ауыл шаруашылығын дамыту керек екендігі ғасырлар бойы мал бағудан өзге ештеңе бітірмеген қазақтың есіне жаңа ғана түсті.
Жалпы, ананы алай қылу керек еді, мынаны былай қылу керек еді деген сияқты білгіштік біздің бәрімізге ортақ қасиет. Ұсыныс, пікір айтудан ешқашан кенде болған емеспіз. Бірақ, ол жұмыстарды кім істейді? Сол жағы түсініксіздеу.
Қолдарында азды-көпті билігі, азын-аулақ қаржысы болып, ара-тұра болса да уәделерін орындап тұрғандықтан ба екен, әйтеуір бұрынғы шенеуніктердің едәуір беделі болушы еді. Халық та біршама сыйлайтын. Бүгінде ол жоқ. Шенеунік туралы әңгіме қозғалса, біраз ағайын кірпідей жиырылады. Әй, қойшы соларды, қара бастарының қамын күйттеуден артылмайтын адам кімге қайыр қылушы еді дейді. Еліңді, жеріңді ойлап жатқан олар жоқ деп тыжырынады. Бұл әрине, жақсы емес. Халық мемлекеттік қызметшілерге сенуі тиіс. Тек сонда ғана адамдар адал еңбек етуге тырысады. Болашағына үмітпен қарайды. Өзіміз жиі қайталайтын патриотизмің де осындайдан пайда болады. Біз болсақ іспен дәлелденетін патриотизмнің өзін сөзге айналдырып алдық.
Сөз бар жерде, іс жоқ дейтін қағидаға илансақ, біздің көп сөзділігіміздің өзі үлкен күмән туғызады. «Сөз – сабан, іс – дән» депті бұрынғы өткен ата-бабаларымыз. Ол аз десең, «Сөз бергенге ерме, бөз бергенге ер: сөз бейнет болар, бөз көйлек болар» дейтін мәтел тағы бар. Осындайдан ғой біз өзі не істеп, не тындырып жүрміз деп ойлайтының.
Неліктен сөзге сонша үйірміз? Өйткені «ауызбен орақ ору» оңай. Ал, біз қашанда оңайына қарай жүгіріп дағдыланғанбыз. Жоғарыда өзіміз мысал келтірген мақалада жапондар туралы айтылады. Естіген құлақта жазық жоқ, сол жапондарыңыз көшеде кездесіп қалған танысымен тоқтап тұрып амандасудың өзіне уақытым кетіп қалады деп уайымдап, оң қолымен кеудесін басып, жымиып, басын изеп қана өте шығатын көрінеді. Ал, біз ше?.. «Ота ала келген әйелдің отыз ауыз сөзі бар» дегенді айтқан кімдер еді...
Жақында бір танысыммен кездейсоқ ұшырасып қалып, жарты сағаттан астам тұрып әңгімелестік. Артынан үйге келген соң жаңағы кісімен не туралы сөйлескенімді есіме түсіре алсамшы. Сөйтсе, ананы-мынаны айтып, қысыр әңгімемен уақытты босқа өткізіппіз.
Сағаттарға созылатын ақындар айтысы мен қазақтың тойлары ше? Шыққан ақшаны қойшы. «Ақша дегенің қағаз емес пе» дейді оны айтсаң тағы. Бәрінен бұрын уақытты айтсаңшы, зая кеткен. Өркениетті елдерде белгілі бір кәсіппен айналысу үшін уақыт жеткізе алмай қиналады екен. Біз болсақ уақытты өткізе алмай қиналамыз. Осыдан кейін қазақты ғажап емес деп көр!
Біреулердің қазақты тағы жамандапты ғой деп ренжитінін білем. Енді қайтейін. Айтып қалған ауыз.
Тілде буын жоқ...
Сейфолла ШАЙЫНҒАЗЫ,
«Егемен Қазақстан»
