«Қазақстан географиясы» пәні оқытылмай ма?

Осы орайда оқушыларымызға тәуелсіз Қазақстанның дүние жүзінің саяси картасындағы орны мен экономикасы туралы мақтанышпен оқытатын 8-сыныптағы «Қазақстанның фи­зикалық географиясы», ал 9-сы­ныпта оқытылатын «Қазақ­стан­ның экономикалық және әлеу­меттік географиясы» келесі 2018-2019 оқу жылынан бастап жеке пән ретінде оқытылмайды деп жоспарланғаны бізді тол­ғандырып отыр. Жаһандағы бар­лық елдер тәуелсіз екенін көр­сету үшін өз мемлекеттерінің гео­графиясын жеке пән ретінде оқытады. Бұрынғы КСРО құра­мы­нан  бөлініп шығып,  егемен ел болған республикалардың барлығы өз елдерінің географиясын жеке пән ретінде екі оқу жылында оқытып келеді. Алыстағы шетелдерден мысал келтірсек, жері  Қазақстанның бір ауылдық әкім­шілік ауданының ау­ма­ғындай болатын Израиль мем­лекеті өз елінің география­сын екі бөліп, бір жыл бойы «Израиль­дің физикалық геогра­фиясы» (табиғатын), екін­ші жылы «Израиль­дің эко­но­микалық жә­не әлеуметтік геогра­фиясы» деп оқы­тады.

1991 жылы тәуелсіздік алған уақыт­тан кейін сол кездегі ҚазКСР Білім мини­стрлігінің ар­найы тапсырмасы бой­ын­­ша жа­ңа 136 сағаттық оқу бағдар­ла­ма­­сы құрастырылып, 2 рет географиядан республикалық атаулы мектептің ре­с­пуб­ликалық ғылыми-тәжірибелік се­ми­нар­ла­рында талқыланып, география пәні мұғалімдерінен қолдау тау­ып, оны Білім министрлігі бекітіп, бар­лық типтегі мектептерге таратылған «Қазақстан Республикасының геогра­фия­сы» курсының бағдарламасы осы уақытқа дейін оқытылып келді. «Қазақстан Рес­пуб­ликасы жалпы орта білім берудің мем­ле­кеттік жалпыға міндетті стан­­дарттары» (МЖМБС, 2002 жыл) жинағының «Гео­гра­фия оқу пәнінің базалық бі­лім маз­мұнында» (164-бет) Қазақ­с­тан геогра­фиясы пәні 8-9 сыныптар­да оқы­­­тылатыны тайға таңба бас­қан­­дай жа­зылып тұр. Ал Білім жә­не ғы­лым ми­нис­тр­лігінің 2010 жыл­ғы 9 шіл­­де­дегі №367 бұйр­ы­ғымен бе­кі­ген «Қазақстан Рес­пуб­ли­касы мем­лекеттік жал­­пыға мін­­детті стан­дар­тында» жалпы «Жа­ра­тылыстану» ғылымдары» деп топ­тас­тырылған. Оған география, биология, фи­зика, хи­мия пәндері енгізілген. Ал «Гео­­графия» деп жалпы атпен жазылып, оның ішінде «Қазақ­стан Республикасының гео­графия­сы» деген пәннің аты то­лық жазылмай түсіп қалған. Ал тарих пәнінен барлық курс­ты «Адам және қоғам» деп топ­тас­тырғанымен, «Қазақстан та­рихы» же­ке пән ретінде жазы­лып тұр.

Алматы қаласындағы №12 қазақ гим­назиясында 2017 жылы 2-3 ақпанда Білім және ғылым министрлігінің бас­­қаруымен Ы.Алтынсарин атын­дағы Ұлт­тық білім академиясы мен «Назарбаев зият­керлік мек­­теп­тері» ДББҰ бірлесіп құ­­­рас­­­­­­­тыр­ған жаңартылған маз­мұ­н­­­дағы «география» пәні  бой­ын­­­ша негізгі орта бі­лім беру дең­­гейінің 7, 8, 9-сыныптарына ар­­налған оқу бағдарламасы экс­перттік талдаудан өткен болатын. Экс­пер­ттік талқылаудың  жетекшісі және мү­ше­лері сын пікірлері, соның ішінде «Қазақ­стан географиясының» жеке пән ре­ті­нде жаңа мазмұнды бағ­дарламада қа­рас­­т­ырыл­ма­ға­ны үлкен кемшілік және сая­си қа­телік екені сол кездегі Білім жә­не ғы­лым вице-министрі Э.Суханбердиеваға айт­ылған, ал ол эксперттік комиссия қалай ше­­шім қабылдаса солай болады деген еді. Бірақ іс жүзінде  олай болмай тұр.

­Жаңартылған мазмұнды бағ­дар­ламада Қазақстан геогра­фия­сын жеке оқытпай, жалпы география пәніне бірнеше та­қы­рып­ берумен ғана шектелген. Се­бебі бағдарламаны құ­рас­­тырған автор­лар мек­­тепте са­бақ бермеген, оқу­­шыларды ұлт­­­­жанды, туған жерді қа­дір­­лей­тін азамат ретінде тәрбиелеуде  «Қазақстан­ның физ­и­калық географиясы» мен «Қа­зақ­­­стан­­­ның экономикалық жә­не әлеу­мет­тік гео­графиясы» пән­дерінің ма­ңызы зор еке­нін тү­сін­бей, мысал ретінде берген. Бағ­дар­ламаны құрастырған автор­лар педа­гогикадағы жылдар бойы қалыптасқан гео­графиялық білім беру жүйесін сақтамаған. Білім және ғылым ми­нистрлігі ұсынып отырған бағ­дарламада 7-сыныпта тек «Қазақстанның топырағы» үшін (39 бет) 1 сағат берілген. Бұл – оқушыларға Қазақстанның географиялық орны, жер бедері, геологиялық құрылымы, климаты тақырыптарынан соң оқытылатын тақырып. Қазіргі уақытта Қазақстанның топы­ра­­ғы тақырыбын 4 сағат көл­е­мінде оқытып жүрміз. Ал 8-сыныпта экономикалық география зерттейтін тақырыптар бе­ріл­се (52-53-беттер), 9-сынып бағ­дарламасында «Қазақ­стан­ның физикалық географиясы» курсының тақырыптары бе­рілген (57-58-59-беттер). Қазақстанның географиялық ор­ны деген тақырыпты 11-сыныпта оқу жылының со­ңы­нда беріп, география ғылым­да­рында қалыптасқан ғылыми жүйе бұзылған. Бұл ұсыныс жа­ңалық емес, кезінде ке­ңе­с­тік тоталитарлық оқу бағ­дар­ла­масында одақтас респуб­ли­ка­ларды, Қазақстанды да жеке мем­лекет ретінде қарастырмау үшін осындай әдісті қол­данған бо­латын. Сондықтан экс­перт­­тік комиссия мүшелері  тәжі­ри­белі ұс­­таздар мен ғалымдар болғандықтан, жі­бе­­рілген қа­телікті көрсетіп, келешекте тү­зе­тіледі деген үмітте. Қазақ­стан Респуб­ли­касы егемен ел бол­ғаннан кейін әр мем­ле­кет­тің егемендігінің символдық оқу пәні ре­тінде 8-сыныпта «Қазақ­станның физи­ка­лық геогра­фиясы» курсынан  Қазақ­станның географиялық ор­ны, та­би­ғат жағдайы, зерттелу тарихы, жер бе­дері, климаты, ішкі суы, топырағы, табиғат кешендері, табиғат зоналары, ірі физикалық-географиялық
ау­дандары және табиғатты қор­ғау тақырыптары геогр­а­фия­­лық тұрғыдан нақты іргелі бі­лім беру талаптарына сай оқы­тылып, ал 9-сыныпта «Қазақ­стан­­ның экономикалық және әлеу­меттік географиясы» курсында республикамыздың шека­расы, дүние жүзінің саяси кар­тасындағы Қазақстанның алатын саяси-географиялық орны, мемлекеттік құрылымы, халқы және табиғат ресурстары, оны шаруашылыққа тиімді игеру жағдайлары мен  экономикалық аудандары оқытылып жатқаны айтылып, эксперттік комиссия осы пәндерді орнында қалдыру туралы шешім шығарған болатын. Осы ойымызды айтып Білім және ғылым министрі Е.Сағадиев мырзаның атына 2017 жылы 10 шілдеде хат жолдаған едік, оған 2017 жылы 14 тамызда «№ФЛ-КЕ-992-1/11-2» деп тір­кел­ген хатта қазіргі кезде 8-сыныпта оқытылып жатқан «Қазақстанның физикалық географиясы» мен 9-сыныпта «Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы» пәндері ешуақытта жеке пән ретінде  оқытылмаған деген жау­ап алдық. Яғни министрлік қыз­меткерлері жалпы орта білім бе­ретін мектептерде қандай пән­дері оқытылып жатқанынан  бейхабар болып шықты. Сонда білім саласындағы өзгерістерге кім жауап береді? Жаңарту деген  бұрынан қалыптасқан дәс­түр­лі білім беру жүйесінің тамы­рына балта шабу емес, қайта жақсы жағын алып әрі қарай дамыту емес пе?!

Білім және ғы­­­лым министрі Е.Саға­ди­ев мырза­ның 1997 жылдан бе­рі бес рет өңделіп, соң­­ғы рет министрдің 2016 жылғы 8 қаң­тар­­дағы №13 бұй­ры­ғының 1-қосым­ша­сында қай­та бекі­ті­ліп, мектептерде қол­даныс­та жүрген оқу­лық­ты бі­ле тұра «Қазақ­стан­ның физи­­калық геогра­фия­сы» және «Қазақ­станның эко­номикалық жә­­не әлеуметтік географиясы» атты оқу пән­­дері бол­ған емес» деп жауап бергені тіп­ті түсініксіз. Біз «Жаңа маз­мұн­­да­­ғы бағдарламаны» жазған ав­тор­­­лар­ға, ми­нистрліктен келген жауапты қыз­мет­керлерге қа­теліктерді көрсете отырып, ойы­мызды жазбаша түрде бер­дік. БАҚ құралдары арқылы пікі­рі­мізді ашық айтып, жария еттік.

Қазақстанның 2018 жыл­ғы қаңтар айынан бастап БҰҰ Қауіпсіздік Ке­ңе­сіне төрағалық етуі халық­ара­лық деңгейде кеңінен танылғанының бір белгісі. Елбасының «Болашаққа бағ­дар: рухани жаңғыру» ма­қа­ласында ұсынылған «Туған жер» бағдарламасы мен «Қазақ­стан­ның киелі орын­дарының гео­графиясы» анық­та­лып, оған Қазақстанның таби­ғи лан­д­шафт объектілері, ар­хе­оло­гия­лық және архитек­ту­ра­лық ескерткіштер, ардақ тұ­та­­тын қастерлі нысандар мен та­рихи тұлғалар және саяси оқи­ғалармен байланысты киелі орындары енгені барша елді бір серпілтіп тастады. Қазақстан географиясы пәнінде оқытып жүрген «Ерекше қорғалатын табиғи мұра ескерткіштері» санаты бойынша тізімге Ұлытау­дағы Ақмешіт Әулие биігі, «Хан Тәңірі» шыңы, Алтай­да­ғы Мұзтау шыңы, Шарын шат­қалы, Қазығұрт тауы, Жам­бақы тауындағы және Абай ауда­нын­дағы Қоңыр әулие үңгірі, Отпан тау тарихи-мәдени кеше­ні, Бектау ата тауы және үңгі­рі, Жылаған-ата үңгірі енгі­зіл­гені қазақстандықтардың кө­ңі­лінен шығып, қолдау тауып жатқан кез­де, Қазақ елінің географиясын жеке пән ре­тінде оқытпау келешек ұрпақ алдында орны толмайтын, ал жастарға білім беруде жіберілген үлкен кемшілік болады деп есептейміз.

9-сынып­тан кейін көптеген оқушылар жеке ма­мандық беретін кәсіптік-техникалық кол­ледждерде оқиды. Сондық­тан әр оқу­шы туған елі мен жері туралы толық мә­ліметті алуы маңызды. Сондықтан «Жаңар­тыл­ған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасының» құрамына 8-сыныпта «Қазақ­стан­­ның физикалық гео­­графия­сын», 9-сыныпта «Қазақстанның эко­номикалық жә­не әлеуметтік географиясы» пән­дерін қал­ды­ру­ды сұраймыз. Мақ­сатымыз – осы пәндерді оқы­ту арқылы  жас­тар­дың Қазақ елі мен жері туралы қоғамдық-саяси түсінігі мен көзқарасын жаңаша қалып­тас­тыру.

Ұлжалғас ЕСНАЗАРОВА,
Білім беру ісінің үздігі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, географиядан республикалық атаулы мектеп жетекшісі