Өткен жылдың басында осы бағытта Мемлекет басшысының ұсынысымен Ата Заңға маңызды өзгерістер енгізілген болатын. Президент адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау мүддесінде күшіне енген заңды немесе өзге де құқықтық актіні Конституцияға сәйкестігіне сай қарау туралы Конституциялық Кеңеске өтініш жолдау құқығына ие болды. Сонымен қатар 2017 жылы Конституциялық Кеңеске соттардың жүгіну тәртібі жеңілдетіліп, өтініштерге сот төрағалары қол қою туралы талап алынып тасталды. Ондағы мақсат – бұл мүмкіншілікті әрбір судьяға беру, өйткені құқықтық актінің осал тұстары тәжірибеде оны қолдану барысында анық байқалады және егер олар адам құқықтарына нұқсан келтіретін болса, соттар Конституциялық Кеңестің алдында сол актіні конституциялық емес деп тану туралы мәселені көтеруге міндетті.
Соңғы бір ай ішінде Мемлекет басшысы адам құқықтары саласында бірқатар заңнамалық актілерге қол қойды. Олардың тұжырымдамасын анықтауда Конституциялық Кеңестің де үлесі бар. Айталық, жақында Қылмыстық процестік кодекске өзгерістер енгізіліп, соттың санкциясынсыз ұстау мерзімі 72 сағаттан 48 сағатқа (кәмелетке толмағандар үшін 24 сағатқа) дейін қысқартылды. Бұл оң шешімнің мүмкін екендігін Конституциялық Кеңес 2012 жылы өзінің нормативтік қаулысында білдірген болатын. Бірнеше жыл бұрын конституциялық бақылау органы көтерген қылмыстық процесте жәбірленушілерге зиянды өтеу жөніндегі ұсыныс тиісті қор туралы заңның қабылдануына себепші болды. Осындай мысалдар көп. Бұдан әрі де Конституциялық Кеңес құқық қорғау жүйесіндегі реформаларға атсалысады. Ол туралы биылғы 10 қаңтарда өткен Кеңестің Жолдауды талқылауға арналған арнайы жиналысында айтылып, нақты тапсырмалар берілді.
Сонымен қатар Елбасы заңның үстемдігі және жемқорлықпен күрес мәселелеріне ерекше назар аударды. Бұл салалар үнемі ауқымды іс-шараларды талап етеді. Осы орайда, ұлттық жетістіктермен қатар, озық халықаралық тәжірибеге сүйенген жөн. Былтырғы жылы қыркүйек айында құқық үстемдігі мәселелері Вильнюс қаласында өткен Конституциялық сот төрелігінің бүкіләлемдік конференциясының 4-ші Конгресінде жан-жақты талқыланды. Жүзден астам мемлекет және беделді халықаралық ұйымдар қатысқан бұл отырыста әлемдік құқықтық кеңістікте құқық үстемдігі принципі демократиялық даму жолына түскен елдердің саяси-құқықтық жүйесі дамуының стратегиялық бағыттарын айқындайтын конституциялық құндылық екені тағы да тілге тиек етілді. Бұл саясатты іске асыруда Еуропа Кеңесі Құқық арқылы демократия үшін комиссиясының (Венециялық комиссияның) 2011 жылы мақұлданған құқық үстемдігі туралы арнайы баяндамасының рөлі ерекше. Онда бұл жалпы мойындалған принциптің алты құрамдас бөлігі көрсетілген: заңдылық, соның ішінде ашық есеп беретін және демократиялық заңнама қабылдау процесі; құқықтық анықтық (айқындылық); рақымсыздыққа, озбырлыққа тыйым салу; тәуелсіз және әділ сот төрелігіне қол жеткізу; адам құқықтарын сақтау; кемсітуге жол бермеу және баршаның заң алдындағы теңдігі.
Бақыт НҰРМҰХАНОВ,
Конституциялық Кеңестің аппарат басшысы
