Қазақ поэзиясына тың жаңалықтар алып келіп, мазмұн, форма жағынан қайта түлетіп жаңғыртқан, сөйтіп әдебиетіміздің өсіп-өркендеуіне мол үлес қосқан кезінде әртүрлі себептермен өзіне лайық бағасын ала алмады. Кейін қайтыс болған соң да, керек десеңіз, күні бүгінге дейін оған жасаған ісіне тұрарлық жөнді құрмет көрсетілген жоқ. Сөздің шындығына көшсек, ақын Тоқаш Бердияровтың есімі қазақ поэзиясының ақтаңгерлері Мұқағали Мақатаев, Төлеген Айбергенов, Қадыр Мырзалиев, Жұмекен Нәжімеденов, Өтежан Нұрғалиев секілді ақындармен қатар тұруы тиіс еді. Тіпті ол осы аты аталғаны бар, аталмағаны бар, өткен ғасырдың 1950-1970 жылдар кезеңіндегі барлық қазақ ақындарының ту ұстаушы ұстазы сияқты болатын.
Шығармашылыққа шын берілген мәшһүр қаламгерлердің қай-қайсысы да күтпеген жерден басталып, күтпеген жерден аяқталатын «қызық» мінездің иесі болғаны бүгінде ешкімге құпия емес. Олар бір қарасаң – дана, енді бір қарасаң – бала сияқты. Таланттарына қарай табиғаттары да түрлі-түрлі бір қызық.
Биыл өмірден өткеніне отыз жыл болатын, көзінің тірісінде-ақ «Тентек Тоқаш» атанып, өлең өлкесінде өзіндік олжа салған қазақ әдебиетінің классигі Тоқаш Бердияров туралы да осы пікірлерді айтуға әбден болар еді. Сонау қазан ернеуінен қарауыл қаратқан қиын заманда дүниеге келіп, қыңыр тағдырдың тауқыметін бір кісідей тартқан, бар мен жоқтың, әділдік пен әділетсіздіктің, жақсылық пен сатқындықтың қадірін жұдырықтай кезінен бастап жүрек сүзгісінен өткізіп ақындыққа келген ол әр туындысын өмірдің өзінен ойып алды. Өз басынан кешкендерді ғана өлеңге айналдырды, соны қағазға түсірді. Жазғандарына артық бояу қосып, жасанды суреттер мен образдарға бой алдырған жоқ. Сондықтан болар, Бердияров қаламынан туған «Шалқы, теңіз», «Бейбітшілік көшесі», «Оқ пен гүл», «Бозторғай», «Ескі паровоз», «Сөнбейтін оттар», «Күндер, күндер, күндерім», «Шынар» секілді өлең-поэмалары мен «Жастық кешуі», «Солдат сыры», «Фарида» секілді повесть-әңгімелері әр оқырманның жүрегінде алтын сиямен жазылған қолтаңба болып қалды.
Қалай дегенде, Тоқаш – тағдыры тәтті ақындардың қатарына жатпайды. Тоқаш өмірі – өкісігі көп өкінішті өмір. Ол бала кезінен-ақ мынау жалған дүниенің кермек дәмін көп татты. Тағдырдың жазуымен Ташкенттегі балалар үйіне түсіп, сонда тәрбиеленді. Он жетіге толар-толмаста соғысқа аттанды, толарсақтан қан кешті. Жеңісті фашизмнің ұясы Рейхстаг түбінде қарсы алған жауынгерді бірден елге қайтаруға үкімет асықпады, Балтық әскери-теңіз флотында қызметін жалғастыруға қалдырды. Сөйтіп ол сүңгуір қайықта әскери борышын өтеуге мәжбүр болды. Осылайша талай тауқыметті бастан кешірген теңізші алып-ұшып 1949 жылы елге оралғанда оны алдынан құрақ ұшып ешкімнің де қарсы алмағаны анық. Алматыда кім көрінгеннің босағасын жағалап, күн көрісі аса келіспеді. Тіпті соғыстан қайтқан солдатта жататын жер де болмады. Алматының скверлері мен вокзалдарында қонып күн кешті. Ақынның:
Паспортымда аты жоқ,
Проспект, көшеңнің.
О, Алматы, сонда да
Үйімдейсің шешемнің, –
деп өлең жазатыны осы кез. Ол алдымен суретші болуды армандап, Алматы көркемсурет училищесіне оқуға түсті. Бірақ, оны аяқтамай тастап кетті. Өйткені ол біржола ақындық жолға бет бұрған еді. Алайда тағдыр тауқыметі оны бұл жақта да өкшелегенін қоймады. Ә дегеннен-ақ алғашқы кітабы сын садағына ілікті. Талайды көрген Тоқаң оған мойымайды. Титтей кезінен-ақ жылағанды жұбатуға, панасызға қамқор болуға, әділетсіздіктен таяқ жегендерді арашалауға жаратылған ақын ақыры айтатынын айтып тынды. Сол үшін біреулерге жақпаған кезі көп болды. Өзгеге болысам деп жүріп, өзі де қиянаттың қамытын көп киді. Мұның бәрі жоғарыда біз көрсеткен еңбектерінде жақсы көрініс тапқан. Кейін жалақорлардың жаласынан Жазушылар одағынан шығарылды. Шамасы, ақын жолының мұншама ауыр болуына, сірә, оның бір қалыпқа сыймайтын әнтек мінезі кінәлі болса керек. Осынау келеңсіз оқиға оның әдебиеттегі бөлек орнына теріс әсерін тигізсе керек, дейді әдебиет зерттеушілері. Мүмкін. Дегенмен, бәлеқорлардың бұл әрекеті де Тоқаңды сындыра алған жоқ. Одан кейін де ақын көптеген туындыларын өмірге әкелді.
Кезінде оны барлық үлкен-кіші «Көке!» деді, біздің жол бастаушымыз, ту ұстаушымыз, ұстазымыз деп қадір тұтты. Көз көргендердің айтуынша, ол адам баласына жамандық ойламаған, қолынан келсе көмек қолын созуға, жақсылық жасауға ұмтылып тұратын жан еді, дейді. Мысалы, оның жеке қаражатына туған ауылы Ұшқынға (Сарыағаш өңірі) асфальт жол төсеттіріп бергенін естен шығаруға бола ма? Жарықтық, өзінің жарық көрген бір кітабының қаламақысын түгел сол жолды салуға жұмсапты... Міне, Тоқаң осындай мәрт болатын, шын ақын еді! Тоқаң бойындағы осы мәрттік қасиет бүгінгі кейбір байшікештерде жетпей жатқаны өкінішті.
Бір қарағанда мінезі қыңырлау көрінгенмен, ол соңғы демі біткенше әділеттің туын көтеріп ғұмыр кешті. Өз әріптестерінің де, соңынан ілескен шәкірттерінің де сондай болуын, елдің қамын жейтін ер, ұлттың намысын қайрайтын ақын болуын көкседі. Ол өзі ғұмыр кешкен заманға және оның билеушілеріне аса риза болған жоқ. Оларды «интервенттер» деп жақтырмады. Сол үшін де әлдебіреулер ақынды күстаналаған шығар, кім білсін?!.
Шүкіршілік, соңғы кезде қазақ руханиятына ерекше еңбек сіңірген қалам қайраткерлерінің есімін мәңгі есте қалдыру мақсатында елімізде көптеген игі шаралар қолға алынып жатыр. Мысалы, Қарағандыдан Қасым Аманжоловқа, Оралдан Қадыр Мырзалиевке, Атыраудан Жұмекен Нәжімеденовке, Алматыдан Тұманбай Молдағалиевке, Ақтөбеден Өтежан Нұрғалиевке арналған еңселі ескерткіштер бой көтерді. Мұзбалақ ақын Мұқағали Мақатаевтың қоладан құйылған ескерткіші оңтүстік астанамызда Желтоқсан мен Мақатаев көшелерінің қиылысында менмұндалап тұрғанына он жылдан асты. Ендеше, көптеген тегеурінді таланттарды тәрбиелеген ұстаз-ақын Тоқаш Бердияровқа мұндай құрметтің бұйырмауы қалай? Ақынның өзі өмір бойы алақанына салып, өлеңдерінде тербетіп өткен оңтүстік өңірі неге үнсіз? Әлде, шымкенттіктерге ақын керек емес пе? Тым болмаса, Алматы қаласындағы ақын тұрған үйге (Т.Жароков көшесі, 199-үй, 20-пәтер) мемориалдық тақтаның орнатылмауы өздерін Тоқаңның ізбасары санап жүрген көпшілікке артылған үлкен сын.
Бар ғұмырын өлеңге арнап, қазақ әдебиетіне қомақты үлес қосқан, шын мәнінде өзі де халық ақынына айналып үлгерген ақынның әзіз есімін өз тұғырына қондыратын уақыт жеткені анық. Олай болса, жіберген келеңсіздіктің орнын толтырып, ұлт үшін ерен еңбек сіңірген дарабоз ақын Тоқаш Бердияровтың есімін ескергеніміз жөн-ау!..
Болат ШАРАХЫМБАЙ
