Жобаны жұртшылыққа таныстырған Қазақстан халқы Ассамблеясы Төрағасының орынбасары Л.Прокопенко бұл жобаның «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында, қазақ мәдениетін, тарихын, философиясын, сондай-ақ қазақ халқының құндылықтарын насихаттауға бағытталғанын атап көрсетті. Тарихқа шолу жасай отырып, қазақ халқының ұлттық құндылықтарына айналған қайырымдылық, кеңдік, қонақжайлылық, сенім мен достық сияқты қасиеттерді дәріптеу арқылы жастардың бойына елге деген сүйіспеншілікті дарыту екеніне назар аудартты.
Бұдан кейін сөз алған шешендер де жобаның басты мақсаты – ұлттық құндылықтарымыз негізінде халық бірлігін одан әрі нығайту және елдегі тұрақтылықты сақтау мәселесіне ден қойып, тіпті жобаның тұсауын кескен облыстық ардагерлер кеңесінің төрағасы Ғосман Төлеғұл берген батада да сол ой айшықталды:
Қызмет етіп халқыңа.
Үйретіп, дәстүр-салтыңа.
«Қазақтану», өмір сүр,
Сыйлы болып жалпыға!
«Қазақтану» жобасының бір ерекшелігі – ол лекторийге қатысатын ғалымдар мен жазушылар, қоғам қайраткерлері, этносаралық қатынас саласының сарапшылары, медиаторлар облыс орталығынан қайтпай, өңірдегі шағын қалаларға, елді мекендерге, білім ордаларына, кәсіпорындар мен мекемелерге барып, жоба мақсатын түсіндіретіні.
Бұл мақсат Ақмола облысында «Қазақстанның қасиетті географиясы», «Жидебайдың жұлдызды даласы», «Шығыстың рухани керуені», «Қазақ тілінің ұлттық корпусы», «Ақмола облысының тарихи топонимикасы», «Рухани жаңғыру шеңберіндегі Қазақтану мәселесі», «Қазақстантану және қазақтану: ұғымдардың арақатынасы», т.б. тақырыптар бойынша сөйленген сөздерде тереңінен қамтылды. Бір қуанарлығы – халықтың жоба мақсатын түсініп, қабылдағаны, шешендер сөзіне өз өмірлерінен мысал қосып, ақпаратты байыта түскендері. Яғни, бұл – халық арасынан осы бағытты дәріптейтін еріктілер пулын жасақтау мүмкіндігінің көрсеткіші.
* * *
Жобаның ат басын тірейтін келесі өңірі Қызылорда облысы екендігін естігенде «қазақылықтың қаймағы тұнған жердің халқына «Қазақтану» бойынша не үйретесіздер?» деушілер де табылды.
Бұл жерде жоба атауына үстірт қараушылықты байқауға болады. «Қазақтанудың» бір ерекшелігі – оның үйрете жүріп, үйренетін форматында. Яғни, қазақтың тарихы мен дәстүрлерін, гуманитарлық және адамгершілік қағидаттарын дәріптей отырып, ұшқыр заман ағымының салдарынан ұмытылып бара жатқан сол қадір-қасиеттерімізді жаһанданған жастарға үйрету. Кеңес дәуірінде туған өзіміз де кітаптан оқып қана білетін салт-дәстүрлерімізді тірілтіп, көріп, үйрену, оның философиясын түсіну. Бұл туралы «Айқын» газетінің бас редакторы Н.Жүсіп: «Қазақтану» деген сөзді тереңіне бойлап оқысақ, екі мағына шығады, бірі «қазақты тану», екіншісі – өзіміздің қазақтануымыз», – деп жақсы айтты.
Биыл екі ғасырлық тарихи межесіне шыққан Қызылорданың соңғы жылдары ерекше көркейіп, түлегені бірден байқалады. Мұны Ассамблея Төрағасының орынбасары Л.Прокопенко өз сөзінде атап көрсетіп, өлкеде Қазақстанның үшінші жаңғыруы, «Рухани жаңғыру» бағдарламасы және Президенттің Бес әлеуметтік бастамасын іске асыруда үлгі болып отырған істерді санамалап өтті. Олардың ішінде «Ұлы Дала елі» тарихи-танымдық экспедициясы, «Рухани жаңғыру» бағдарламасын іске асыру мақсатында өткізілетін Қайырымгерлер мен меценаттардың форумы да бар.
Студенттер сарайында өткен жалпы отырыс алдында қазақтың көне бұйымдары мен олардың жаңғыртылған түрлері, қолөнер шеберлерінің, зергерлердің бұйымдары қойылған көрме жұрт назарын ерекше аудартты. Ал ғалымдар мен жазушылар Құлбек Ергөбек, Мырзагелді Кемел, Сәби Аңсат, Нұртөре Жүсіп, Берік Әбдіғалиұлының Сыр елі халқына, әсіресе жастарға арнаған мағыналы, терең ойлы сөздерін аудитория ұйып тыңдағанда, бұл жақта «сөздің жетім» емес екеніне көз жеткіздік.
Осы сапар барысында бір тобымызға Қорқыт ата мемориалдық-архитектуралық кешенін көру бұйырды. Құпиясы мол тұлғаға арналған кешеннің салыну ерекшелігі, авторлары Б.Ыбыраев, С.Исатаевтың қиялының ұшқырлығы таңғалдырады. Ойыма өзім жақында ғана жариялаған ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы дүниеге келген үйдің жүдеу-жадау жайы оралды. Былтыр Ақтөбе облысының Ойыл ауданында болып, Шығанақ Берсиев атамыздың кесенесін көргенде де көңілім алай-дүлей болған. Асқақтаған ескерткішке, оның абаттандырылған алқабына қарап тұрып, «Топырағында туған ұлыларын ұлықтауда өңір басшылары Қырымбек Көшербаевтан үлгі алуы керек қой!» деп ойлағаным рас.
Қызылорда облыстық ассамблеясы 41 іс-шара («Қазақстанның 100 жаңа есімі» жобасы бойынша – 3; «Туған жер» – 22; «Қазақстанның қасиетті жерлері» – 8; «Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық» – 5; «Латын әліпбиіне көшу» – 3) өткізген екен. Қатарымызға қосылған Сәби Аңсат, Айтжан Оразбақов, Сәулет Сахиев сияқты зерттеуші ғалымдардың әлеуеттері олардың «Қазақтану» жобасын да табыспен жүргізе алатынына сенім ұялатты.
* * *
Қостанай жақ туралы айтылса, оның елді асырап отырған егіні мен адамдарының орыс тілді екендігі қатар айтылады және солай екені рас.
«Көп қорқытады, терең батырады» деген сөз тегіннен айтылмаған. Тың игеру, бірнеше қаласының «Бүкілодақтық комсомол құрылысы», «Жастар қаласы» деп жариялануы облысқа одақтың түкпір-түкпірінен өзге ұлт өкілдерінің ағылып келіп, орнығуына жол ашты. Кеңестік дәуірде мұндағы қазақ халқының саны мүлде азайып кетуіне себепші болған да солар.
Тәуелсіздік жылдары жағдай өте баяу да болса, түзеле бастады. Дегенмен, пайыздық тұрғыдан алғанда тұрғындарының ширегіне әзер жетіп отырған, ең әсем көшесі Лениннің атымен аталған қалалар әлі де бар. Оларды түзетуге санасы жаңғырмай, сол баяғы кеңестік, «аға халықтық» психологияны ұстаушы топтар кедергі келтіруде. Сондықтан «Қазақтану» тап осындай жерлерге керек жоба.
Қазақстан халқы Ассамблеясы Төрағасының орынбасары Виталий Ионо Тварионас бастап Қостанайға келген топтағы қоғам қайраткерлерінің, ғалымдар мен этносаралық қатынастар бойынша сарапшылардың мақсаты соған сәйкес-ті. Ол – «Қазақтану» жобасы аясында Қазақстан этностарына қазақ халқының салт-дәстүрлері, мәдениеті, әдебиеті, философиясы туралы терең ақпарат беру, оларды жалпыұлттық бірлік пен қоғамдық келісімнің қазақстандық үлгісін қалыптастырудың, оның қызмет етуінің және одан әрі жетілдірудің біріктіруші негіздерінің бірі ретінде маңызын түсіндіру. Және олар осы мақсатты іске асыру үшін еліміздің түкпір-түкпірінен шақырылды.
Ілияс Омаров атындағы қазақ театрында басталған республикалық лекторийде облыс әкімінің орынбасары Марат Жүндібаев өңірде «Рухани жаңғыру» бағдарламасын іске асыру бойынша жасалып жатқан игі қадамдардан хабардар етті. Жасыратыны жоқ, түрлі этностық топтардың өкілдеріне қазақ халқының тарихы, дәстүрлері, мәдениеті, әдебиеті мен өнері, тілі мен діні, философиясы мен тұрмыс-салтын тануына бағытталған жұмыстардың ауқымы қуантты.
Топтарға бөлініп жұмыс істеген кезде әкім орынбасарының сөздеріне дәлелдер алдымыздан шығып отырды. Жергілікті факторлар ғалымдарға жаңа ой салып, іскер, кәсіпкер адамдарға идея айтқызып, шығармашыл адамдарға шабыт сыйлады. Ғалымдар: астаналық Ж.Артықбаев «Қазақтану» бойынша ата-бабалар дәуірінен келген дәстүрлерге сүйенетін оқу-әдістемелік құрал дайындау керектігін ұсынса, павлодарлық С.Бастеміровтің мемлекет тарихындағы жеті ата құбылысына байланысты танымдық әңгімелері ешкімді бейжай қалдырмады. Қызылжардан келген К.Смайылова әлемдік сын-қатерлерге біздегідей этносаралық бірлігі мықты ел ғана төтеп беретінін қадап айтты. Шығысқазақстандық Г.Пуссеп пен жезқазғандық Д.Чумакова сан ұлтқа пана болған қазақ халқына жыр жолдарын арнады.
Рудный мен Лисаков қалаларына, Қарабалық ауданына барған топ мүшелері аудиторияның зиялы әңгімеге сусап қалғандығын байқап, дәрістеріне бар ғылыми-сарапшылық әлеуеттерін салды. Қатысушылардың белсенділіктерінен, сұрақтарды көп қоюынан тыңдаушылардың жаңа жобаға деген қызығушылығы, ал ассамблеяның жергілікті ұйымдары іс-шараларға мұқият дайындалғаны байқалды.
«Қазақтану» жобасы шеңберінде өткен Аналар кеңесінің кеңейтілген отырысында облыстық Аналар кеңесінің төрайымы Шушаник Вагановна Саркисян «өмірде жеткен әр жетістігім қазақ халқының қолдауының арқасында» деп ағынан жарылса, қоғамдық кеңестің төрайымы, облыстық ассамблея мүшесі Александра Суслова сөзін «64 жасымның 62 жылы қазақ жерінде өтті. Мен бұл далаға тамырымды тереңге жіберген жанмын» деп бастады. Әрі қарай орыс тілінде Доспамбет пен Қазтуғанның жырларын оқи отырып, осы заманға иіп әкеп айтқан ойларын отырғандар ұйып тыңдады.
Этносаралық татулық пен бірліктің құндылығын өз тәжірибесі арқылы баяндап, қоғам санасына әсер етіп жүрген мұндай жандарды облыстан «Қазақтану» жобасын дәріптейтін пулға тартуға болар еді. Олар Қостанайды қазақтандыру ісіне ғана емес, тұтастай алғанда, Мемлекет басшысының Стратегиялық бағдарламаларын іске асырудағы Ассамблеяның рөлін көпшілікке жеткізуге, «Рухани жаңғыру» бағдарламасының бағыттарын түсіндіруге лайықты үлес қосары сөзсіз.
Камал ӘЛПЕЙІСОВА,
жазушы, филология ғылымдарының кандидат
