Патша суретшінің қалауын орындайды. Алтын күймеге сұлу әйелді отырғызып, оны өртейді. Суретшінің қиялындағыдай көрініс өмірде болады. Бірақ... Күймедегі сұлу әйел суретшінің сарайда қызметте жүрген өз қызы еді. Адамның отқа оранып жатқанын көргісі келген ниетіне ашуланған патша оны осылай жазаламақ болды. Суретші әлгі көріністі айнытпай түсіреді. Сурет аяқталған соң, ол асылып өледі. Фабулаға қатысты түрлі сұрақ туындайды. Оның өнер үшін құрбандыққа барғаны соншалықты, өртеніп жатқан өз қызы болса да, қарап тұрып, суретін аяқтап болған соң ғана азап кешті деп топшылауға немесе керісінше қызын өртеп жатса да, суретін аяқтауды құп көрген қандай жауыз еді деп жазғыруға да болады. Әңгіме ғана болса да, оның әлемдік классикаға айналуының құпиясы осында жатыр. Әр оқырман кейіпкер психологизмін өз деңгейінде түсініп, оны өз мүмкіндігінше ақтап немесе жазғырып отырады. Біз үшін маңыздысы бұл емес. Бізге керегі суретшінің: «Мен көзбен көрмегенді еш уақытта бейнелей алмаймын. Ал бейнелей қалсам, көңілімдегідей болып шықпайтыны сөзсіз», деген ұстанымы болатын.
Әдебиеттегі жүзеге асып жататын процестер көзбен көріп, түйсікпен тұшынудан пайда болады. Шытырман оқиғалы детективтің дамып, өз оқырманын табуы үшін қаламгер сол оқиғалардың бел ортасында жүргені және із кесушілік оқиғалардың әділ түрде жүзеге асырылып жатуын көргені өте маңызды.
Біз қаламгерлердің филология немесе журналистика факультетін тәмамдап барып әдебиетке келу үрдісіне әбден көз үйретіп алғанбыз. Детективті оқиғалар ортасында жүретін адамдардың қалам ұстауы – бізге сондай тосын. Неге дейсіз бе? Бұл қазақ тілінің қолданыс аясының тар екендігін, шынайы өмірдегі криминалдық оқиғаларды ашатын мамандардың көркем әдеби тілге деген қабілеті мен қызығушылығының жоқ екендігін білдіреді. Енді қазақ тілі мен әдебиеті мамандығын немесе журналистика факультетін бітірген, криминалдық оқиғаларды көрмеген қаламгер қалайша шебер түрде детектив жанрында қалам тербей алады? Дәл сол сияқты ғылыми қиялы еркін, роботтардың сан түрін өндіріп жатқан елдің көркем фантастикалық әдебиеті дамиды. Мысалға келтірген жағдайларды өмірде көзімен көрмеген, адамдардың ол жайында қызу талқылап жатқанына куә болмаған қаламгер өздігінен фантастика мен детектив жанрын жасап шыға алмайды. Расымен де біз ғылыми өнімдер туралы талқыға бара бермейміз. Есесіне біз ғұмыр кешіп жатқан кеңістікте Менделеев кестесіндегі элементтер мен мұнай туралы талқы жүріп жатады. Содан соң, әншілердің өмірі мен тіршілігі хақындағы қызығушылықтар мен сөзталастарға уақыт шығындалады.
Адам өмірі Күн жұлдызының Жерге түсіретін жарығымен өлшенеді. Дұрысын айтқанда, біз солай өлшеп әдеттеніп алғанбыз. Жер үнемі қозғалыста болғандықтан бізге жарық ылғи да түсіп тұрмайды. Уақыт деген ұғымды осы жарықтың үнемі түсіп тұрмайтын құбылысы туындатқан. Қысқасы, саналы ғұмырдың санаулы уақытқа тәуелденіп қалатыны осыдан ғой. Ендеше онсыз да санаулы сәттерден тұратын уақытты өнер, ғылым, оқиға жасауға емес, арзан әңгімелерге жұмсап әлекпіз. Галактикалық өлшеммен қарасақ, бізге мәлім де беймәлім алапат әлем бар екенін бағамдаймыз. Бірақ біз өз бағамызды білеміз бе? Тіршілік үнемі қозғалыста. Ғаламда қозғалысын тоқтатқандар шіриді, ыдырайды, яғни көзге көрінетін, көрінбейтін бөгделердің жемтігіне айналады деген сөз. Енді осы заңдылықты қазақтың өміріне мысал ретінде алып келіңізші. Қазақта даму бар ма? Өнерде, білім мен ғылымда қозғалыс бар ма? Әдетте өнердегі жетістіктер мен жетімдікті өнерпаздар қауымының иығына жүк етіп артуға арланбаймыз. Әдебиеттің қандайда бір жанры кенже қалып жатса, қаламгерлердің қауқарсыздығы, білікті журналистер эфирге шықпай жатса, бет-әлпетінің ұсқынсыздығы деп топшылай салатын анализаторлар әрқайсымыздың ішімізде өмір сүріп жатыр. Өнер – біз өмір сүріп жатқан кезеңнің айнасы.
Айнұр ТӨЛЕУ,
әдебиеттанушы
