Алтынның сынығы

Сенбі, 10 қараша 2012 7:06

Қазіргі таңда жекелеген ғылым салалары интеграциялану нәтижесінде өзара ықпалдаса келіп, ортақ мәселелердің түйінін шешуде оң нәтижелерге қол жеткізуде. Оны тоғыспалы ғылым салаларынан да айқын аңғаруға болады. Осындай лингвостатистика мәселелерін ғы­лыми тұрғыдан зерделеуде лингвистика мен математика салаларын жете меңгерген, осы салалардың ғылыми-теориялық тұжы­рымдарымен жан-жақ­ты қаруланған, тегі мен болмысы бөлек жа­ра­тылған, ерекше сипаттағы ғалым – филология ғылымдарының докторы, профессор Асқар Құ­дайбергенұлы Жұбанов зерттеулерінің маңызы зор екенін айтуға тиіспіз.

Сенбі, 10 қараша 2012 7:06

Қазіргі таңда жекелеген ғылым салалары интеграциялану нәтижесінде өзара ықпалдаса келіп, ортақ мәселелердің түйінін шешуде оң нәтижелерге қол жеткізуде. Оны тоғыспалы ғылым салаларынан да айқын аңғаруға болады. Осындай лингвостатистика мәселелерін ғы­лыми тұрғыдан зерделеуде лингвистика мен математика салаларын жете меңгерген, осы салалардың ғылыми-теориялық тұжы­рымдарымен жан-жақ­ты қаруланған, тегі мен болмысы бөлек жа­ра­тылған, ерекше сипаттағы ғалым – филология ғылымдарының докторы, профессор Асқар Құ­дайбергенұлы Жұбанов зерттеулерінің маңызы зор екенін айтуға тиіспіз. Асқар Құдай­бер­ген­ұлын қолданбалы тіл білімінің математикалық лингвистика, компьютерлік лингвистика, ста­тис­тикалық лингвистика, т.б. осы тәрізді ғылым са­лаларының бас маманы десек, артық айтқандық болмайды.

Ғалым Асқар Жұбановтың арқаулық білімі лингвистика ілімінің тілдік көрсеткіштерін сан­дық және сапалық жағынан сипаттап, талдап, дәйектеуге мүмкіндік береді. Ол математикалық амал-тәсілдерді кеңінен қолдана отырып, тіл жүйесін нақты математикалық деректермен тү­сін­діре біледі. Жалпы, ғалым Асқар Жұба­нов­тың өмірдеректеріне көз жүгіртсек, оның өмір­лік мектеп көрген күрделі тағдыр иесі екенін аңғарамыз. Асқар Жұбанов – көрнекті қай­рат­кер, тіл білімінің негізін салушы тұңғыш профессор Құдайберген Жұбановтың ұлы, асылдың тұяғы, алтынның сынығы. 1937 жылы «халық жауы» деген жалған айыппен әкесін ұстап әкет­кен кезде ол жаңа туған сәби еді.
Әкесін ұстап әкеткен күні жөргекте қалған сәби Асқар өмір бойы әке алақанын аңсап, әке мейірімін іздеп өсті. Анасының, аға-апаларының әке туралы айтқан әңгімелері арқылы ғана ол әке бейнесін елестете алды. Уақыт өте келе кең дүние есігін ашқызған, өзін жаратқан әкеге деген баланың сағынышы енді әкенің бүкіл болмысына деген махаббатқа ұласты. Оқу оқып, білім тоқыған, ғылым іздеген перзенттің әкеге деген махаббаты оның атқарған ісіне, ғұмырын арнаған кәсібіне, зерттеу еңбектеріне ауысты. Перзенттік сағыныштан туған сезім, көп оқудан туған жан-жақты ізденіс әке мамандығы – қазақ тіл біліміне – ден қойғызды. Қазақ тіл біліміне бет бұра отырып жас зерттеуші «осы мәселе жөнінде әкем не ойлады екен, не ой түйді екен» деген сұрақтардың жауабын іздеуден жалық­па­ды. Бұл ой ізденгіш жасқа әке рухы қарап тұр­ғандай күш бітіріп, оны жаңа белестерге жете­леді. Тіл білімін зерттеу арқылы Асқар Құдай­бер­генұлы әке рухымен табысқандай, өз сағы­нышын басқандай күй кешті.
Жас ғалымды тілдің ішкі иірімдері, алуан түрлі тұрақты тіркестер мен мақал-мәтелдер, олар­дағы ой-толғамдар барған сайын қызық­тырып, жаңа бір әлемге бастады. Ғалым ана тілін жаңа қырынан зерттеп-тану арқылы әке рухын да асқақтатып, өзі де тың белеске көтерілді.
Қазақ тілінің сөз байлығын, сөздік құрамның формасы мен мазмұнын статистикалық жағынан зерттеуге ден қойған ғалым М.Әуезовтің «Абай жолы» романындағы тілдік бірліктердің статис­тикасын және олардың ықтималдықтар тео­рия­сының қандай заңдылықтарына бағынатын­ды­ғын зерттеп, 1971 жылы «ЭЕМ көмегімен қазақ мәтінін статистика-лингвистикалық зерттеу» атты кандидаттық диссертациясын қорғады. Дис­сертациялық еңбек қазақ лингвистикасында қа­зақ мәтінін формалды әдіспен зерттеу мәселесін тұңғыш рет сөз еткен жұмыс болды. Бұл ғы­лы­ми еңбек заман талабына сай ғылымды жаңа бағытта дамытуға ықпал еткен елеулі табыс болып саналады. Одан кейін профессор Асқар Жұбанов А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында қызмет етіп, қазақ тілі бойынша статистикалық зерттеулерді ЭЕМ көмегімен жүргізетін топтың ғылыми жетекшісі болады.
Ғалым зерттеу барысында математикаға да, тіл біліміне де үйлес ұғымдарды анықтады. Осындай кең тараған ұғымның бірі – алгоритм туралы мәселе. Ғылымда алгоритм ұғымы электронды есептеу машиналарынан бірнеше ғасыр бұрын пайда болып, өмірде кеңінен қолданылып келе жатқандығы мәлім. Ғалымдар алгоритм электронды есептеу машиналарына ғана қатыс­ты емес, гуманитарлық ғылымдар үшін де қа­жетті математикалық категория деп есептейді. Ғалымның: «Тіл білімінің қолданбалы бағыты оның теориясын дамытып, тереңдете түсуде ерекше маңызды. Бұл теориялар ең алдымен дискретті математиканың бастауында пайда болып, есептеуіш мәшинелерді қолдануда, ком­пью­терлік бағдарлама жазуда кең қолданыс тапты. Оның жекелеген ерекшеліктері табиғи тіл деректерін өңдеуде де нәтижелі болуда», – деген пікірі алгоритмдік жүйенің лингвис­ти­калық түсініктемесін береді.
Ғалым тілді математикалық амалдар арқылы зерттеу барысында лингвостатистика ғылымы­ның теориялық және практикалық мәселелеріне тереңдеп бара білді. Тілшінің лингвос­татис­ти­ка­ның теориялық мәселелеріне байланысты пі­кірін қазақ сөзінің саны мен сапасын анықтауға, сақтауға арналған ғылыми тұжырым деп түсі­нуге болады.
Математикалық тәсілдерді қолданып тілдік қолданыста санамалау, қайталау арқылы сөз­дер­дің актив және пассив қызметін, тіркесу ерек­шелігін т.б. анықтауға болады.
Ғалымның пікірінше, «Статистикалық линг­вистика, негізінен, математикалық статистика әдістемесіне сүйенеді. Зерттеу барысында ондай әдістемені қолдану қатынас құралы ре­тін­дегі «тілді» белгілі бір жүйе деп қарастырудан туындайды. Шынында да, «тіл» дегеніміз ақиқат болмыста өмір сүретін көп өлшемді және белгілі бір ішкі заңдылықтардың негізінде топталған (реттелген) табиғи құ­былыс деуге болады. Ал тілдік жүйе мате­ма­тикалық статистика заңдылықтарына бағыну үшін ондағы бірліктер тобы қайталанып отыратын және кездейсоқтық сипатта болатын тілдік элементтерден тұруы қажет. Бұл жерде айта кететін жайт, тіл қызметі кезінде (яғни тілдік қарым-қатынас кезінде) дыбыстар, сөздер, сөз тіркестері, сөйлемдер және одан да үлкен бөліктер қайталанбайтын си­пат­та болса, адамдар арасындағы тілдік қа­ты­нас бұзылып, ақпарат таратушы мен қа­был­даушы арасында түсінбестік пайда болған болар еді. Сондықтан да тілдік бірліктердің қайталануы олардың тілімізге тән болуынан, олардың қол­данылу сипатына жиі, сирек деген ұғымдардың да тән екендігінен туындайды».
Ғалым Асқар Жұбанов ұстазы профессор Қ.Б.Бектаевтың ғылыми жолын жалғастыра отырып математикалық лингвистиканың тео­рия­лық және практикалық жағынан дамуына ай­тарлықтай үлес қосып келеді. Ол өз зерт­теу­лерінде К.Б.Бектаевтың теориялық концепцияларын тың ізденістермен байытып, ғылыми тұр­ғыдан сабақтастырып отыр. Соның нәтижесінде М.Әуезовтің шығармалар жинағы ЭЕМ жадына енгізіліп, 1995 жылы «М.Әуезовтің 20 томдық шығармалар текстерінің жиілік сөздіктері» жа­рық көрді. Осындай еңбектердің негізінде қа­зақ­тың ұлы жазушыларының тілі, стилі айқын­дала бастады. Ғалым «Абай тілі сөздігінде» Абайдың сөз байлығы 6 мыңдай дара сөзден, 1 мыңнан аса сөз тіркестерінен тұратынын көр­се­тіп, екі томдық «Қазақ тілінің түсіндірме сөз­ді­гінде» 18135 сөз, 3371 фразеологиялық тіркес қамтылғанын, 10 томдық академиялық түсін­дір­ме сөздікте 67 мыңдай атау сөз, 24 мыңнан аса фразеологиялық тіркес қамтылғандығын алғаш рет ғылыми түрде дәйектеді.
Қолданбалы тіл біліміне қатысты жан-жақты ізденіс барысында Асқар Жұбанов 2002 жылы «Қазақ мәтіні мазмұнын формалаудың негізгі ұстанымдары» тақырыбында докторлық диссертация қорғады.
Ғалым Асқар Жұбанов көп жылдар бойы қазақтың тіл байлығы болып табылатын «кар­тотекалық қорды» компьютер жадына енгізіп (50 млн-дай), оны автоматтандыру шарасына айырықша мән беріп келеді. Ол қазақ тілінің автоматтандырылған мәтіндік корпусы арқылы көптеген лингвистикалық мәселелерді шешуге және қажеттілікке қарай оны бірнеше мәрте пайдалануға болатындығына ерекше назар аударады. Қазіргі таңда ғалым қазақ тілінің мәдени құндылығы ретінде танылған Абай Құнан­баев­тың, Мұхтар Әуезовтің, Әбіш Кекілбаевтың, Мұқағали Мақатаевтың, Мұхтар Мағауинның жә­не т.б. толық шығармалар жинақтарындағы мә­тіндерге грамматикалық кодтар қойып, код­тардың омонимдік қатарларын, табу мен омоним сөзформаларының лингвистикалық топтамаларын жасау арқылы қазақ тілінің корпустық лингвистикасының қалыптасуына атсалысуда. Қазіргі кезде қазақ тілінің компьютерлік базасында қазақ тілінің картотекалық қоры, «Абай тілінің сөздігі», 1 томдық «Қазақ тілінің сөз­дігі», 15 томдық «Қазақ әдеби тілінің сөздігі» толық қамтылған. Ғалым бұл жұмыстарды әрі қарай жалғастырып, қазақ тілінің лексикалық байлығын бүкіләлемдік «интернет» жүйесіне қосуды мақсат тұтады.
Бүгінгі таңда лексикографиялық алуан түрлі сөздіктер түзуде лингвостатистика ғылымының қызметі сөздік жасаушылар мен сөзді ұтқыр қолданушылар үшін игілікті іс екендігі айтпаса да түсінікті.
Асқар Жұбанов лексикография саласы бойынша компьютерлік қор жасау, қазақ мәтіндері корпустарының компьютерлік базасын құрас­тыру жұмыстарына басшылық жасайды. Ғалым қазақ тіліндегі әртүрлі мәтіндердің құрамдық сипатын, олардың заңдылықтарын, негізгі және көмекші тілдік элементтерін айыра отырып, ком­пьютерлік лингвистиканың практикалық жә­не теориялық мәселелерін жүйеге түсіреді. Профессор Асқар Жұбанов өзінің «Қолданбалы лингвистика: формалды модельдер» еңбегінде қазақ мәтін бірліктерінің таңбалық сипатын, аб­зацтардың мазмұнға қатысты ерекшеліктері мен қызметін анықтай отырып, тілдің синтаксистік және семантикалық, статистикалық модельдерін құрастыру жолдарын ұсынады. Сонымен бірге қолданбалы лингвистиканың жаңа тармақтары, жасанды интеллект, машиналық аударма, ақ­парат іздестіру жүйелері, қазақ тілінің ком­пью­тер­лік қоры сияқты мәселелерге қатысты ұғым­дар мен терминдерді ғылыми айналымға енгі­зуді көздейді.
Бүгінгі күні Қазақстанда қазақ тілінің жүйелілік формаларына қатысты инновациялық үрдіс кең қанат жаюда. Осындай инновациялық салада қазақ тілін жаңа әдіс-тәсілдермен зерттеп, аянбай еңбек етіп келе жатқан лингвист әрі математик, қазақ тілінің ұлттық корпусының негізін құрушы – профессор Асқар Құдай­бер­ген­ұлы Жұбанов – 4 монографияның, 3 оқу құ­ралының, сондай-ақ 200-ге жуық ғылыми ең­бектің авторы.
Жаңа технологияларды, жаһандық ақ­па­рат тораптарын ғылым саласына енгізуде батыл қадам жасап жүрген ғалым Асқар Жұ­бановтың: «Компьютерлік қор жасаудың негізгі мақсаты – зерттеуші-тілшінің жұмыс орнын то­лығымен автоматтандыру. Осының арқа­сын­да зерттеушінің уақытын барынша үнем­деу, яғни қажетті тілдік ақпаратты іздеу жұмысы мен тілдік бірліктерді реттеу және т.б. іс-әрекеттерді жеңілденетіні сөзсіз. Сонымен бірге тілдік процестерді автоматтандыру мәселесі тоқырап қалмай, үнемі жетілдіру жағынан өзінің жалғасын тауып тұруы қа­жет. Егер ана тілімізге күн сайын жаңа сөз­дер, жаңа қолданыстар мен жаңа термин­дердің еніп отыратынын ескерсек, мұндай зерт­теу – күн тәртібінен түспейтін әрі ұтым­ды, әрі заман сұранысына сай зерттеу деп білеміз» деген пікірі зерттеушінің ғылыми ұста­нымын айғақтайды.
Бұл ұстаным төркінінде өткен ғасырдың өзек өртер өкініш-наласымен қатар, өмірге деген орасан құштарлық жатқанын аңғаруға болады. Әке рухы мен ғибратына деген адалдықтан, сағыныштан басталған қастерлі ана тілінің бай қазынасын зерттеу жолы ғалымды абырой мен еңбектің биігіне көтерумен келеді. Жаратылысынан дақпырт пен даңғазаны ұната бермейтін жанның ұлттық лингвистиканың түрен түспеген тың беттерін игеруі, сөз жоқ, орасан еңбек пен жан-жақты ізденістің нәтижесі.

Фаузия ОРАЗБАЕВА, 
педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстанның еңбек 
сіңірген қайраткері.