Білімпаз. Қаһарман. Қайраткер

Сенбі, 12 қаңтар 2013 7:28

«Міне, 1973 – Жаңа жыл да келді. Халқымыздың ертеден келе жатқан дәстүрі бойынша әр үйде Жаңа жылды қарсы алу кеші өткізіледі ғой. Сол кеште ағайын-туыс, дос, жора-жолдастар бас қосады, Жаңа жылға арналған тілектер айтылады. Жаңа жылдан әр алуан жақсылық, қуаныш пен шаттық, мықты денсаулық тілейміз және «соның бәрін бере гөр» дейміз. Осындай тілекпен 1973 – Жаңа жылды да қарсы алдық», деп жазыпты Мәлік Ғабдуллин 1973 жылдың 1 қаңтары күні өзінің күнделігіне. Қаһарман-ғалым ертеңінде түстен кейін академияға келіп, әріптестеріне ұзақ ғұмыр, жақсылық тілеген. Кешке таман есіл ер қапияда дүниеден озды. 

Сенбі, 12 қаңтар 2013 7:28

«Міне, 1973 – Жаңа жыл да келді. Халқымыздың ертеден келе жатқан дәстүрі бойынша әр үйде Жаңа жылды қарсы алу кеші өткізіледі ғой. Сол кеште ағайын-туыс, дос, жора-жолдастар бас қосады, Жаңа жылға арналған тілектер айтылады. Жаңа жылдан әр алуан жақсылық, қуаныш пен шаттық, мықты денсаулық тілейміз және «соның бәрін бере гөр» дейміз. Осындай тілекпен 1973 – Жаңа жылды да қарсы алдық», деп жазыпты Мәлік Ғабдуллин 1973 жылдың 1 қаңтары күні өзінің күнделігіне. Қаһарман-ғалым ертеңінде түстен кейін академияға келіп, әріптестеріне ұзақ ғұмыр, жақсылық тілеген. Кешке таман есіл ер қапияда дүниеден озды. 

Иә, содан бері 40 жыл өтсе де бәрі кешегідей. Ер ісі жасампаз, рухы мәңгі тірі.

Мәлік Ғабдуллин – Кеңес Одағының Батыры, КСРО Педагогика ғылымдары академиясының академигі, Қазақ КСР-іне еңбек сіңірген ғылым қайраткері, филология ғылымдарының докторы, профессор, халық әдебиетінің білгірі, жазушы, әске­ри мемуарист, оқымысты-педагог. 1924-1929 жылдары № 13 ауылдағы бастауыш мектепте, 1929-1931 жылдары Көкшетау қаласындағы жеті жылдық қазақ мекте­бінде оқыған. 1935 жылы ҚазПИ-дің тіл және әдебиет факультетін бітірген.

Мәлік Ғабдуллин 1935 жылы 20 жасында (шындығында, 1916 жылы туған) Қазақтың Абай атындағы мемлекеттік пе­дагогикалық институтын тәмамдағанда әйгілі филолог Құдайберген Жұбанов «Он үш жас күш» деген мақаласында бір шоғыр айрықша талантты жастардың ішінде Мәлік Ғабдуллинді «біздің мәдени жұрт­шылығымыз біліп те қалған» деп атап, олар «көптің күткеніндей жеміс берер», «алған білімдерін іске асыра алар», «үміт­ті ақтар, шын жұмыскер болар» деп көрегендік танытады («Лениншіл жас», 1935 жыл, 14 қаңтар, № 12).

Сәбит Мұқановтың 1935 жылы жа­рық­­­­қа шыққан екі томдық шығармалар жинағын әзірлеуге қатысады. Сонда Сә­бит Мұқанов: «Осы жинақтарды жинас­­қан, құрасқан, жөндескен, редакция жа­сас­қан – пионер ақынымыз Мәлік Ғаб­дол­лаұлына алғыс айтамын», деп елеулі еңбегін ескереді.

Мәлік аға 1931-1935 жылдары ҚазПИ-де оқып жүргенде Қарағанды қала­сын­дағы № 1, 18 шахталарда жұмысшыларға хат таныту, мәдени-ағарту істерімен шұ­ғылданған. Сөйтіп, үлгілі педагогикалық тәжірибеден өткен.

Студент шағында «Ф.И.Буслаев – фольклоршы» деген тақырыпта көлемді реферат жазыпты. Академик Ю.М. Со­­ко­лов­тың: «Мәлік Ғабдуллин халық әдебие­тін өте жақсы көреді. Қолынан іс келетін жастың бірі», деуіне негіз сол жұмыс.

1938 жылы 7-11 маусым күндерінде КСРО Ғылым академиясының Этнография институтының ұйымдастыруымен Ле­нинград қаласында өткен конферен­ция­да М.Ғабдуллиннің «Қазақ халқының ауыз әдебиеті» деген тақырыпта ғылыми хабарламасы тыңдалды. Мұнда жас ғалым КСРО Ғылым академиясының Қазақстан филиалында Жамбылдың өмірі мен шығармашылығын зерттейтін бөлім болуы керек деп мәлімдеген.

Аспирантураға дейін-ақ Мәскеу, Ленинград, Омбы және Орынбор қалала­ры­ның архивтерін сүзіп шығады. Шоқан мен Абай шығармашылығына зейін қоя­ды. «Дала уалаяты газетін» ақтарады.

Ленинградтан келгеннен кейін аспи­рантураға өтінішті былай жазады: «Қазақ әдебиетінен толық қаруланған ғылым қыз­меткері болу мақсатын алға қойып отырмын. Сондықтан Абай атындағы мем­­лекеттік педагогикалық институттың жанынан ашылмақ аспирантураға алуы­ңыз­ды сұраймын» (2.ІХ-1938).

Мәлік Ғабдуллин 1936 жылдың қыр­күйегінен бастап 1937 жылдың қараша­сына дейін Ферғана қаласында № 82 атты әскер полкінде Қызыл Армия қатарында болады. Командирі Усков Мәлікті спорт өнеріне мықтап баулыған. Наган, винтовка, пулеметтен атудан, яғни «Атыс» сабағынан «үздік» бағаға ие болып, өнері асқан, құралайды көзге атқан көзмерген де, қолмерген де атанғаны дивизияға мә­лім болған. Мәлік осынау керемет өнерді балғын, бал дәурен балалық шағында әкесі Ғабдолланың бауыры, әнші-ақын, жауырыны жерге тимеген балуан, қыран құс ұстап баптаған құсбегі, жүгірген аң, ұшқан құсты құтқармаған айтулы мерген Бекеннен үйренген екен. Сондықтан да Ұлы Отан соғысында суырылып озып, жеңіске жетуі, омырауына жұлдыз тағуы – сүйегіндегі, болмысындағы, ата-тегін­дегі рухани қасиеттердің жаңарып, жаң­ғыруының арқасы.

Қанды қырғындарды, жорықтарды бас­тан кешірген, нендей дүлей сұмдық­тар­ды, таратып айтсақ, окоптың ішінде қал­ғанда үсінен от түкіріп, оқ қақырған зіл­мауырдай танк жапырып, қол диір­мен­ше зырылдағанын, қарулас жолдасы автоматшы Морозовқа снаряд түсіп тірі кісі­нің әп-сәтте бір жапырақ қып-қызыл етке айналғанын көзі көрді.

1942 жылдың ақпан айының 8-і күні Бородино деревнясын жыландай ысылда­ған жаудан тазартады. Мұның тарихы мы­надай: Бородино селосының страте­гия­лық мәні айрықша болғаны аян. Се­бебі, бұдан тарамдалып шығатын жолдар басқыншыларды Старая Руссамен жал­ғас­тырған. Жаудың шабуылын ойсыратып әлсірету үшін Мәлік Ғабдуллин бастаған автоматшылар ротасын жаудың оң қана­тынан соғуға міндеттеді. Жеті сағатқа созылған алапат ұрыста М.Ғабдуллин жау­­ды талқандауда бес рет ұрымтал сәтті асқан шеберлікпен пайдаланды. Неміс-фашист басқыншыларының төрт дүркін шиыршық атқан атакасын тойтарып, сәтсіздікке ұшыратты.

Мәлік бастаған автоматшылар ротасы тастай түйіліп 200 фашисті жер жастандырады. Мәліктің өзі 2 танкіні жойып жі­береді. Оқ борап, жер тітіреп, аспан асты шатырлаған күйге түседі. Ұлтарақтай жер үшін, тостағандай төбе үшін жан аямай шайқасты.

Саяси жетекші Мәлік Ғабдуллиннің әр қимылы, іс-әрекеті, әдіс-айласы, тағы­лым-тәрбиесі мол тапқыр сөздері өрше­ленген жаудың үнін өшіруге, құмырсқаша қапта­ған қанқұйлы жендеттерге шатыр­ла­ған жайдай, көлденең қазылған ордай болды.

Ширяево, Рыбушка, Ново-Свинухово, Старая Русса жерлерінде болған кескі­лес­кен қиян-кескі шайқастарда қауіп-қатер, өрт құшағында өжеттіктің арқасында ірі же­ңістерге қолы жетті. Әрі олар «ынты­мақ – оқ өтпес, найза теспес сауыт» екен­дігін нақты, шынайы іс-қимылдармен дә­лел­­деді. Сасқан-пысқан шапқыншылар­дың 30-дан аса жеңіл жүк машиналарына, 2 азық-түлік қоймаларына ие болды.

Жанқиярлықпен соғысқан ер Мәлік өз сарбаздарымен бірге 12 фашисті (біреуі офицер) тұтқындады. Ғабдуллин бастаған автоматшылар ротасы бытырай қашқан жаудың ізіне түседі. Деревняның солтүс­тік-шығыс жағында терең сайдың жаға­сындағы үйдің қасында еңгезердей неміс офицері оқыста барысша атылып, өрше­лене жұлқысады. Мәлік батыр жамбасқа алып ұрамын дегенде алпауыттың астына түсіп қалады. Аяқ-қолын матап, буындыра түседі. Содан соң: «Қанға боялған сапымен екінші рет оның кеңірдегінен орып-орып жібердім, немістің қырыл­дау­ға да шамасы келмей сеспей қатты. Ол маған өлмеген секілді болып көрінді. Кеудесіне аттай мініп алып, сапының сабымен немістің басын мылжалап жібер­дім», деп жазады қаһарман Мәлік «Майданда мен не көрдім?» дейтін дауылды күндерге арналған күнделік дәптерінде.

М.Ғабдуллин И.В.Панфилов бастаған даңқты 8-гвардиялық дивизия құрамында Ұлы Отан соғысында Мәскеу іргесіндегі қанды шайқаста қаһармандықтың асқан үлгісін көрсетіп, Кеңес Одағының Батыры атағын алды. Гвардия майоры Мәлік Ғабдуллин – жауға қырғидай тиіп, жүре­­­гін суылдатқан, ұрыс даласында ақ алмастай жарқыл қаққан, мейлінше парасатты, сабырлы, кеңінен ойлайтын кемел де айлакер батыр. Сондықтан 1942 жылдың 23 ақпанында Кеңес Одағының Батыры атағына ұсынылыпты. Сол құжатта Төле­ген Тоқтаров Мәлік Ғабдуллиннің баулы­ған шәкірті деп жазылған.

1943 жылдың қаңтарынан бастап 1944 жылдың қарашасына дейін Калинин майданы, сонан соң 1-Прибалтика майданы саяси басқармасының үгітшісі. КСРО Қорғаныс министрлігі Бас саяси басқар­масының орыс емес ұлттар жауынгерлері арасындағы жұмыс жөніндегі тобының бастығы болған-ды.

«Неміс иттің талайын қырдық. Қызып кеткенде, екі көзге қан толғанда, немісті өлтіру қызық болады да тұрады», деп өз ойларын қағазға түсіріп те қояды екен («Сталин үшін алға». Н. құрамасының қызыләскер газеті. 1943, 3 ақпан, № 16).

ТАСС пен ҚазТАГ-тың сол жылдар­да­ғы материалдарына зер салсақ, ҚазПИ-дің әдебиет факультетінде батыр атына стипен­дия тағайындалған. Қызылор­да­лық ақын Төлеу Үркімбаев пен қостанай­лық Есхан Есетов қаһарман ер туралы ән шығарған.

МӘЛІК ҒАБДУЛЛИН туралы ән

ҚЫЗЫЛОРДА. Қазақ халқының даңқты ұлы Советтер Союзының Геройы Мәлік Ғабдуллин туралы Үр­кім­баев Төлеу ақынның шығарған жаңа әнін колхозды ауылдар зор ынтамен сүйсініп тыңдауда.

Қаһарман ер туралы жаңа әнді бі­ре­у­ден-біреу үйреніп алып, колхозды ауыл­дардың бойжеткендері мен жас­өс­пірім­дері былай тұрсын, үлкендері де айтуда.

«Майдан правдасы»,

12 май, 1943 жыл.

1943 жылдың 9 мамыры күні Мәлік Ғабдуллинге жазған хатында Мұхтар Әуе­­зов: «Правдада» басылған Полевойдың очеркі – біздің бәріміздің жазып жүр­ге­німізден сонақұрлым құнды, толық, жақ­сы боп шыққан екен. Шын қуаныш болды», дейді.

«Казахстанская правда» газеті 1943 жылғы 20 тамыздағы санында жарық көрген «Гордость казахского народа» деген бас мақаласында Мәлік Ғабдуллинді туған халқының тамаша жауынгерлік дәс­түрлері мен қасиеттерін бойына жина­ған нағыз ұлттың батыры деп мәлімдейді.

КСРО Қорғаныс министрлігінің Бас саяси басқармасы 1943 жылы қазақ ті­лін­де М.Ғаб­дул­лин­ге арналған қызыл әс­керлік листовка шығарды. Листовка пат­ри­оттық рухқа толы жігерлі толға­ныс­тар­ға бай. Тұл­ғасы сымбатты, қаламы қуат­ты, қада­мы қа­йыр­лы, адамға қайырымды Мәлік­тің батыр­лық істерін кеңес жа­уын­гер­ле­рі­не үлгі етеді. Мәтін үш бетке орналас­қан. Лис­­товка мынандай жолдармен басталады:

«ҚАЗАҚ ЖАУЫНГЕРЛЕРІ!

Советтер Союзының Геройы, гвардия майоры Мәлік Ғабдуллинді сендер естіген шығарсыңдар.

Мәлік Советтер Союзының ардақ­ты адал ұлы, қазақ халқының мақта­нышы, Ғабдуллин сүйікті Совет Ода­ғы­ның бақыты, азаттығы үшін неміс-фашист басқыншыларына қарсы Ұлы Отан соғысының майданында нелер тамаша ерліктер істеді».

Әрі қарай кедей шаруаның баласы екендігін, өз еңбегінің нәтижесінде өнер-білімге қолы жеткендігін, институтта үздік оқығандығын, ғылыми жұмыспен шұғылданып, кандидаттық диссертация жазғандығын, 1932 жылдан бастап баспа­сөз бетінде өлеңдері жарияланғандығын баяндайды. 1941 жылдың қыркүйегінде қиян-кескі қантөгіс ұрыстарға қатысады. Мәлік рота командирінің саяси қызметі жөніндегі орынбасары және взвод коман­дирі міндетін атқарған еді.

Листовкада былай делінген: «Ғабдул­лин бастаған он үш автоматшы екінші бір ұрыста жаудың бір ротадай жаяу әскері мен 5 танкісіне қарсы шықты. Мәлік бас­таған 13 ер бұл жолы жаудың жүз елудей солдатын жер жастандырып, екі танкісін қиратты. Жау әс­кер­лері совет автомат­шыларының тегеу­рі­ніне шыдай алмай кейін шегінді. …Мәліктің өзі фашис­тер­дің елудей солдатын жоқ қылды».

М.Ғабдуллиннің асқан батырлығын сөз етумен бірге, үгітшілік өнеріне ерекше назар аударылған. Мәлік өз әңгіме-үгіттерін түсінікті, жатық, бай тілмен жауынгерлер жүрегіне әдемі жеткізгендігі листовкада барынша терең тұжырым­дал­ған. «Сендер де Мәлік сияқты ержүрек, батыр болыңдар. Сендер де Мәліктей тайсалмай, қорықпай неміс басқыншы­ла­рын қирата біліңдер», деп ерлікке үн­дей­ді, жеңіске шақырады.

Зиялы қауымнан шыққан тұңғыш Ке­ңес Одағының Батыры Мәлік Ғабдуллин атындағы әскери машина жасалды. Бұған 100 мың сом қаржыны Қызылорда облысы, Шиелі ауданының оқытушылары мен жас лениншілдері жинап берді.

Құжатқа жүгінсек былай:

Аудандық халық ағарту бөлімінің мең­герушісі Тұржанов жолдасқа,

Аудандық комсомол комитетінің секретары Бөлекбаев жолдасқа,

Киров атындағы орта мектептің директоры Оразаев жолдасқа,

Орта мектептің 1-класындағы оқу озаты Дарбаеваға

Кеңес Одағының Батыры Мәлік Ғаб­дуллин атындағы әскери машинаны жа­сау­ға 100 мың сом жинаған Шие­лі ауда­ны­ның мұғалімдері мен оқу­шы­ларына менің ыстық сәлемімді және Қызыл Ар­мия­ның алғысын жеткізу­ле­рі­ңізді сұраймын.

И. СТАЛИН.

Облыстық «Ленинский путь» газеті, 1954 жылдың 14 марты.

Облпартархив, ф. 268, об. 2, д. 3606, л. 1.

*   *   *

Оқымысты-педагог Мәлік Ғабдуллин­нің «Қазақ халқының ауыз әдебиеті» атты оқулығы (1958) ұлттық фольклортану та­ри­хындағы бірегей үлгілі, үздік озық құ­былыс. Қазақстанның жоғары дәрежелі оқу орындарының филология, журналис­тика факультеттерінің студенттеріне ар­нал­­ған атаулы да айтулы оқу құралы «халықтың ауызша шығарған көркем шығармасы, даналық сөзі, ауыз әдебиеті», Қазақ елінің сандаған ғасырлық рухани-мәдени өмірінің көркемдік энциклопедиясы ретінде үздіксіз қолданылып келеді. Ұлтымыздың тарихи дүниетанымы, ой-санасы, сөз сарасы, көркемдік-филосо­фия­лық тәжірибесі, ғұрып-салт жүйесі, елдік пен ерлік рухы айрықша көрініс тапқанын, барынша терең танытқанын, ұғынықты, тиянақты, мұнтаздай байыпты түсіндір­генін айту ләзім. Білімпаз, ұстаз Мәлік Ғабдуллин тарих тұңғиығына, замана сырларына бойлап, барлау жасаған, сөз бен ой мұхитында еркін жүзген. Фольклортану ғылымындағы неше алуан түрлі қисындар мен қағидаларды сали­қалы саралап, өзіндік ой-тұжырымдарын өрбіткен.

Оқымысты Ш.Ш.Уәлихановтың А.Н.Афа­насьев жариялаған «орыс хал­қы­­­­ның ертегілерінің ішінде» тек алты ертегі ғана қазақ ертегілеріне ұқсамайды деген пікірін келтіреді. Сондай-ақ, Ш.Ш. Уәли­­ха­нов өз заманының даңқты ақыны Орынбай Бертағыұлының импровизатор­лық өнеріне сүйсінген. Арқалы ақынды ардақтай отырып: «Тілің шұбар екен, дін сөздерін көп қосады екенсің. Қандай ойды болса да қазақша айтуыңа болады, бұ­ған қазақ тілінің оралымы да, байлығы да жетеді», – дейді. Фольклортанушы М.Ғаб­дуллин Шоқанның ғылыми-шығарма­шы­лық мұрасын ыждаһатпен зерделей отырып, оның үздік пікірлерін, таңдамалы толғамдарын алға тартады. Ұлт тәлімгері Ахмет Байтұрсынұлының: «Қазақтың ті­лі, жазуы сұмдық пікір, суық қолдан тыныш боларға керек», деген пікірінің қуат­ты жаңғырығы-ай десеңізші!

Немесе түркі халықтары фольклоры­ның білімпазы, академик В.В.Радловтың (1837-1918) үшінші томындағы (1870) қа­зақ ауыз әдебиеті үлгілеріне (аңыз-әңгі­ме­­лер, дастандар, айтыстар, тұрмыс-салт жыр­лары) нақты сипаттама береді. В.В. Рад­ловтың қазақта батырлар жыры сонша­лықты өрістей қоймаған деген пікірінің шикі екендігін атап көрсетеді де, қазақтың қаһармандық-ерлік сипаттағы жырлары көршілерінен «асып түспесе, кем қалған емес» деп тұжырымдайды. Иә, ұстаз-педагог Мәлік Ғабдуллин өз лекциясында қазақта 600 батырлар жыры бар деуші еді.

Ол қазақ ауыз әдебиетінің жауһар үлгілерін жинақтауда ересен еңбектенген Г.Н.Потаниннің (1835-1920) шығармашы­лық өмірбаяны турасында қадау-қадау пікірлер өрбітеді. Бұл ретте оның «кімнен жазып алғандығы, айтушының өмірбая­ны, оның қандай шығармаларды білетін­дігі, оларды қалай үйренгендігі» жайлы мәліметтерді баяндайды.

Негізінде, М.Ғабдуллин ХХ ғасырдың 20-30-жылдарында халық мұрасын ұлт игілігіне жарату мәселесінің қаншалықты дәрежеде екендігіне барлау-талдау жасайды. Бұл мақсатта 1933 жылы қазақтың ұлт мәдениетін ғылыми-зерттеу институты ұйымдастырылғандығы, ұлан-байтақ елімізге арнаулы фольклорлық экспедициялар аттандырылғандығы, мұның нәти­жесінде «Батырлар жыры», «Халық поэмалары», «Айтыс», «Жұмбақтар», «Ма­қал-мәтелдер», «Қазақ совет фольклоры», «Қазақ әдебиетінің тарихы» дейтін мәнді жинақ-зерттеулер жарияланғаны жайында жазып, әдеби-мәдени жаңалықтарды тізбелейді. Сол кездің өзінде Ғылым академиясында тоғыз мың баспа табақ көле­мінде мұра жинақталған. Халықтың өмі­рі, тұрмыс-тіршілігі, шаруа-кәсібі, салт-дәстүрі, тілі, өнері, рухы, тарихы, бол­мыс-бітімі, мінез-құлқы, жаратылыс аясы, іс-әрекеті ауыз әдебиетінде барынша сәулеленіп таңбаланған. Ендеше, бұл оқу­лықта түйдек-түйдек ой-пікірлер, мәде­ни-әдеби әрі тарихи-шежірелік деректер, мәліметтер, жаңалықты құбылыстар, жыраулар мен жыршы ақындар өнерна­ма­сына қатысты мағлұматтар, сырлы, «дарынды сөздер», мифтік ұғым-түсініктер ғылыми айналымға қосылған.

1-ші жіктеме бойынша ой өрбітер болсақ, тұрмыс-салтқа байланысты туған шығармалардың жанрлық түрлеріне жи­нақы, ықшам, ұғынықты сипаттама беріп отырады. Этнографиялық, этимология­лық, мифологиялық, діни-исламдық, әлеу­­мет­­тік-тұрмыстық, театрлық-драма­лық, көр­кем­дік-бейнелілік мәністерін, ұлт­­­тық-мә­дени негізін терең түсіндіреді. Төрт түлік мал жайындағы шығармаларды тал­­­­дап-тексеруі, үздік келісті мысалдармен ұтым­ды дәлелдеуі мейлінше қызықты.

Халық шығармашылығындағы «Мал­дың баласын сүюі», «Түйе, түйе, түйе­лер», «Қасқырлардың қойшыларға айтқа­ны» дейтін өлеңдер мен «құлыным», «қозым», «ботам», «ботакөз», «жез бұй­далы нар тайлақтай екен», «жігіттің нары екен» тәрізді сәулетті сөз-образдарға, айшықты оралымдарға ой жарығын тү­сіреді. Ұлыстың ұлы күніне, аңшылыққа қатысты, сондай-ақ бесік жыры, жаңылт­паш, өтірік өлеңдер; үйлену салтына орай­лас туған тойбастар, жар-жар, сыңсу, беташар; діни ұғымдарға байланысты бә­дік, арбау, бақсы сарыны, жарамазан; мұң-шер, көңіл күйін сипаттайтын қош­тасу, естірту, көңіл айту, жоқтау жырлары халықтық-поэзиялық дәстүр, сөз саптау, ой айту ерекшеліктері тұрғысынан сараланған.

Мәлік Ғабдуллин ұлттың ой-өрісі, даналық көзқарасы, көркемдік логикасы, өмір тәжірибесі мақал-мәтелдер мен жұм­бақтарда керемет тапқырлықпен көрікті, әсерлі берілетінін, неше алуан жайнаған әшекей-безендірулермен өрнектеліп өрі­ле­тінін шебер сөйлетеді. Мысалға жү­гі­нейік: «Ер жігіт – етек-жеңі кең жігіт», «Кісі елі – күміс, өз елің – алтын», «Данышпан айтса – ел айтқаны, елдің қамын жеп айтқаны», «Теңгелі жерде теңдік жоқ», «Биің қылаң болса, жұртың ылаң болар», «Батар күннің атар таңы бар». Немесе: «Ұшқанда өлең айтады, қон­ғанда жер қазады» (қоңыз), «Кішкене ға­на қара тас, атан түйе тарта алмас» (қар­ақұрт), «Елек-елек тарым бар, көтере ал­саң бәрін ал» (құмырсқа), «Өзі батыр, жасырынып жатыр» (қақпан) тәрізді жұм­бақ­тар қандай шынайылықпен әсем тоқылған.

Жан-жүрегіңді толқытарлық, қан та­мы­рыңды солқылдатарлық, таңдай қақ­ты­рарлық таңдамалы ойлар, қиял сам­ғауы ертегілерде екендігі әлімсақтан мә­лім. Ер­тегілердің түрлерін, құрылысын, көркем­дік сапасын анықтайды. Қиял-ғажайып ер­те­гілердегі таусоғарлар, көл­жұ­тарлар, кө­ре­ген­дер, желаяқтар, сақ­құ­лақтар, айда­һар­лар, жезтырнақтар, жал­ғыз көзді жалмауыздар, мыстандар, сонымен қатар, қы­рық құлаш семсер, ұшқыш кілем, тоқпақ, алтын мүйізді киік, кездік, қазан, жүзік тәрізді кейіпкерлер мен қару-жарақтардың көркемдік қызметі, іс-әре­кеттері, алуан-алуан ғажайып күйлер, «сиқырлық-жәді­гөйлік айла-әдістері», миф­тік ұғым-түсі­ніктер түбегейлі түсінді­ріледі. Осы орайда «Ер Төстік», «Керқұла атты Кендебай», «Күн астындағы Күнікей қыз», «Ақ қас­қыр», «Алтын сақа», «Хан­ның кесір қызы мен Тазша», «Қыдыр, бақ, ақыл», «Қарт пен тапқыр жігіт», «Қаң­бақ шал» дейтін ертегілердің керемет әсерлілік, мәнерлік, рухани сұлулық, қиял-ғажайып қырлары орайлы жарасыммен суреттеледі. Ертек­ші­нің шығарма­шы­лық тұлғасы да пайымдалады. Сон­дай-ақ дана­лықтың, батырлық­тың, әділ­діктің символы Аяз би, шешен­діктің, тап­қырлықтың үздігі Жиренше шешен, «ха­лықтың ақылды-айлалы ұлы, тап­қыр­лы­ғына қулығы сай, ер көңілді, өжет жігіт Алдар Көсе, сегіз қырлы, бір сырлы, өзі би, өзі дана, өзі домбырашы, өзі мерген, өзі әнші Асан Қайғы турасындағы тол­ғақ­ты толғам­дарын тебіреніссіз оқу мүмкін емес.

Ел әдебиетінде батырлар жыры әлемі ғарыш кеңістігіндей, шалқып жатқан көк мұхиттай десек те болады. Сондықтан да оқулықтағы «Батырлар жыры» тарауында (146-258 беттер) өрлік-қаһармандық си­пат­тағы дастандардың жиналуы, жариялануы, зерттелуі және бұлардың тарихи­лық, көркемдік мәні, образ жасау шебер­лігі, жырдың варианттары, басты кейіп­керлер тұлғасы, жырдың тіл, стиль, құры­лымдық жүйесі ғылыми-теориялық тұр­ғыдан біліктілікпен зерделенеді. Оның жазуынша, Қазақ КСР Ғылым академиясы Қолжазба қорында бір мың баспа табақтай материал жинақталыпты. Автор өзіндік ой-тұжырымдарын «Қобыланды батыр», «Ер Тарғын», «Қамбар батыр» жырларының негізінде батыл дамытып өрбітеді. Бір сүйсінерлігі, қазақтың қи­сап­сыз батырлық жырларын жадында сақ­тап, түрлендіріп гүлдендірген Марабай, Нұрпейіс, Қазақбай, Мергенбай, Мұ­рын, Біржан Толымбайұлы, Жанақ, Айса, Шашубай сынды әйгілі жыршылардың жыр айту тәсілдері, сөз саптау ерек­шеліктері туралы мейлінше қызғылықты әдеби-тарихи деректерді молынан келті­ріп отырады. Мәселен, Марабай Құлбай­ұлының өмірі мен өнерпаздығы жөніндегі мәліметтер сонылығымен көңілге ұялай­ды. Ол Сүгір, Көкі, Қарабура, Жұмырбай, Базар, Шернияз сынды ақындармен айтысады. Ұстазы Шернияз (1816-1881) екен. Мәлік Ғабдуллиннің жазуынша, 1841-1898 жылдарда ғұмыр кешкен. Батыс Қа­зақ­стан облысындағы Теректі ауданы­ның «Жаңа қоныс» колхозында туған. Ескіше Қарашығанақ болысы, Көбен көлі. Мара­байдың Есжан, Досқай, Құлқай, Ізбас, Итемген дейтін бес перзенті болыпты.

Халық әдебиетінің білгірі Мәлік Ғаб­дуллиннің жыршы ақындардың суреткер­лік қолтаңбасын, шеберлік сырларын, жыр сюжеттерінің желісін сақтай отырып, өзінше мәнермен жырлайтынын, тыңдаушылардың ықылас-ниетімен санасып отыратынын, «ерлік қимылды, кө­те­ріңкі пафосты, атыс-шабыс, жорықтарды түйдектете, асқан шапшаңдық шабытпен айту үшін өлеңнің оралымды түрі – жырды» қисынды қолданатынын, «оқиғаны басты кейіпкер арқылы дамыту – оқиғаны тізбектеп жырлау әдісін» пайдаланатынын, «буын саны мен ырғақ, екпіннің бір қалыпта» сақтайтынын жіліктеп талдайды. Мұрын жырау, Нұрпейіс, Айса, Бір­жан, Мергенбай айтатын нұсқаларды салыстырып тексереді. Мәселен, Нұрпе­йіс жырлауында Қобыланды алысатын Барса хан да «ертегінің жалғыз көзді дәуі» секілді. «Мен жырдың негізгі әңгі­мелерін ұғып алдым да, оны өзімше жырладым», – дейді Нұрпейіс Байғанин (157-бет). Оны «күрделі сюжетке құрыл­ған эпикалық жырларды» толқындата туын­дат­қан өнерпаз дейді.

Мәлік Ғабдуллин Қобыланды батыр тарихта болған адам ба, әлде әдебиеттік образ ба деген мәселеге де ықыласын аударады.

Тұрмыс-салт жырларының қатарында «Қозы Көрпеш-Баян сұлу», «Қыз Жібек», «Айман-Шолпан» жырларын талдап-тү­сін­діру орайында тарихилық пен дерек­тілік тән. Мәлік Ғабдуллиннің жазуынша, шығыстанушы Саблуков «Қозы Көрпеш-Баян сұлудың» бір нұсқасын 1830 жылы көкпектілік бір жыраудан хатқа түсірген. Сонан соң Аягөз сыртқы округтік прика­зының тілмашы Андрей Фролов 1841 жылы жазып алған. Шоқан Уәлиханов 1856 жылы естіген. А.С. Пушкин Орынбор жерінде қазақ ауылдарын аралағанда, жырдың негізгі желісін жаздырып алған-ды. М. Путинцев 1856 жылы орыс тіліне аударып бастырған. Академик В.В.Радлов өзінің үшінші томына (1870) қосқан.

Эпостанушы Мәлік Ғабдуллин «Айман-Шолпан» жырының (Қазан, 1896) тарихилық, композициялық ерекшелік­те­рі жайлы пікір өрбітсе, айтыстың генези­сін, жанрлық түрлерін, «Біржан мен Сара айтысының» көркемдік құрылымын ыждаһатты қарастырады.

«Халық әдебиетін жинайық» («Төте оқу», 1938, 21 август, №32) деп дабыл қақ­қан Мәлік Ғабдуллин эпостық жыр­лар­дың шығу тарихын, поэтикасын, стилистикасын, жыршы-ақындардың шығар­ма­шылық еңбегін, қазақ ауыз әдебиетінің этно-мәдени, тарихи, көркемдік әлемін, ұлттық ойлау айшықтарын жан-жақты таразылап, ел әдебиеті хақында салиқалы сөз, берекелі ой қалдырды.

Мәлік Ғабдуллин 1944 жылдың қара­шасынан 1946 жылдың 28 наурызына дейін КСРО Қорғаныс министрлігі Бас саяси басқармасы үгіт-насихат бөлімінің бастығы болып істеген. Қазақ КСР Ғы­лым академиясының тұңғыш президенті, академик Қаныш Сәтбаевтың ілтипаты арқасында 1946-1951 жылдары Қазақ КСР Ғылым академиясы Тіл және әдебиет институтында алғашқыда директордың орын­басары, соңынан директоры, 1951-1963 жылдарда ҚазПИ-дің ректоры, 1963 жылдан өмірінің соңғы күніне дейін рес­публика Ғылым академиясы М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында фольклор бөлімінің меңгерушісі міндеттерін атқарған. М.Ғабдуллин 3 мәрте КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты болып сайланған. 1945 жылы Лондонда өткен демократияшыл жастардың Бүкіл­дүниежүзілік конгресіне қатысқан. КСРО Жо­ғарғы Кеңесінің парламенттік тобы­­­ның құрамында Финляндияда (1953), Бельгияда (1957), Югославияда (1957) болған.

Дана суреткер М.О.Әуезовтің музейі жанындағы академик Рахманқұл Бердібай басқарған Алматы қалалық қазақ әдебиеті және өнер университеті Мәлік Ғабдул­линнің туғанына 70 жыл толуына байланысты өткізілген сабағында (1985 жыл, 15 қараша) академик Ісмет Кеңесбаев ойын былайша өрнектеген-ді: «Мәліктің мүшел тойы – қазақ зиялыларының ғана емес, күллі халқымыздың мақтаныш мерекесі. Мәлік бейнесі – еліміздің сегіз қырлы, бір сырлы әрі ер азаматы, әрі ірі ғалым, әрі шын мәндегі Отан солдаты бейнесі. Мә­ліктің мәшһүр болуының себеп-салдары да жұртшылығымызға аян. Біріншіден, ұл­тымыздың жүрегін жарып туған ең әдепті, ең сүйкімді, оң тәрбие көрген перзенті еді, екіншіден, сонау көне тірліктің шын сыр-сипатын сарқа тани білген, соны даңғыл болмысты, өмір­шең тарихты терең түсіне білген үлкен ғалым еді, үшіншіден, «ұлық болсаң, кішік бол» деген ізгі дәстүрдің жол-жорасын ту етіп ұстаған, дос-жаранға ізет еткен, жауға қатал жан еді.

Ол – рухани дүниеміздің ең шұрайлы саласы – эпос тарауын жетер жеріне жет­кізген, жан-жақты зерттеушілердің бірі. Бұрын-соңды ой сайыстарын, текст маз­мұ­­нын ғана емес, оның қилы-қилы дү­ние­таным, көркем қасиетін, әдеби образ, оның психологиясын, сана-сезімнің өрбу, өрлеу деңгейін Мәлік сарқа зерттеді. Сондықтан да ол қазақ мәдениеті тарихынан өзінің заңды орнын алды. Қазақ ха­л­қы­ның ұлы баласы – Мә­лік­ке тағзым еткім келеді».

Хас батыр, қайран жақсының бей­не­сі­не толық жарасымды ақиқаттың аппақ ту­ындай айшықты ақ-адал пікірге не жетсін!

Серік НЕГИМОВ,
Л.Н.Гумилев атындағы 
Еуразия ұлттық университетінің 
профессоры, филология ғылымдарының докторы.

Суретте: Талғат Бигелдинов пен Мәлік Ғабдуллин Мәскеуде, КСРО Жо­­ғарғы Кеңесінің сессиясы күндерінде.