Жақсыларды ұмытпай жүруді үлгі еткен қабырғалы қайраткердің артында қалған мұрасы ұшан-теңіз. Соның бәрін жинақтап «Арыс» баспасы үш томдығын қалың жұртқа ұсынған екен. Оған ұйытқы болған, айтулылар мұрасына жанашырлық танытып жүрген белгілі ғалым, профессор Ғарифолла Әнес.
Үш томды парақтап отырғанда, қазақты қайтсем шаңға қаптырмай, тозаңға көмбей, өзгеден кем етпей алға жетелеймін деген сергек санадан туған тұғыры мықты, айтары мол еңбек екеніне еріксіз иланасың. «Тіл – жұрттың жаны. Өз тілін өзі білмейтін ел болмайды. Тілінен айырылған жұрт – жойылған жұрт», деп тіл тірлігін, ұрпақ тағдырын, жұрт келешегінің кемелдігін көш ілгері ойлаған асыл азамат әдебиет жауһарларын да саралап, оның өкілдерін даралап, тән сұлулығы мен жан сұлулығын ғылыммен ұштастырып, жануарлар дүниесін жан-жақты баяндаған бұл үш кітаптың көтерген жүгі қорғасындай салмақты. Жан және тән саулығы туралы оқулықтарынан үйренер үлгі аз емес.
Еске сала кетейік, өткен ғасырдың басында ұлт зиялылары ұлтты біріктіретін білім, сол білім арқылы ұрпақты заманға қарай сауатты етіп шығару парыз, сондықтан да оларды оқу құралдарынан тарықтырмаймыз деп бұл іске жұмыла кіріскені тарихта мәлім. Мұндай ұлы жұмысты атқарғандардың қатарында айтулы алыптарымыз аз болмаған. «Мен педагогика майданында бәйге алып жүрген адам емеспін», дей отырып ұлт мұғаліміне ниет тазалығымен ұсынған Мағжан Жұмабаевтың «Педагогикасы», Ахмет Байтұрсынұлының «Тіл құралы», Жүсіпбек Аймауытұлының «Психологиясы», Міржақып Дулатұлының «Қирағат кітабы» мен «Есеп құралы», Қаныш Сәтбаевтың «Алгебрасы» еске түседі. Бұл кітаптардың дені әлі күнге өз құндылығын жойған жоқ. Әсіресе онда ұлттық тіл мен ұлттық менталитет ерекше көрініс тапқанын санамыздан шығармасақ екен.
Халел Досмұхамедұлының үш томдығының бірінші кітабына тарих, әдебиет, тіл туралы мақалаларымен қатар, аудармалары топтастырылыпты. Қазақтың елі мен жерін көздің қарашығындай сақтау жолында жанын да, қанын да аямаған Исатай, Махамбет, Жалаңтөс батырлардың ерлігі, ұлт сөзін ұстаған Мұрат ақын, Шернияз шешен жайлы жазбаларды оқуға болады. Жан сұлулығы мен тән сұлулығын тарата айтып, «дені саудың – жаны сау», деген қанатты сөзден ой тарата келіп, ауру түрлерін, оған қолданатын дәрілер, әсіресе оқушы балаларды құлақ, мұрын, көз, өзге де сырқаттардан сақтандыруға қатысты байламдары ұлттық қағидаттармен қабысып жатады. Сол секілді, бүгін қолға алып жатқан латын әліпбиіне көшу мәселесін де тереңінен қозғап, «Түрік халықтарына араб хәріфтерін тастап, латын хәрфін алу керек деген сөз көптен бері бар...», дей келіп, дәл бүгін бұл істі жүзеге асырмасақ та, кейін қолға алу керектігін өмір өзі алға тартатынын тілге тиек етеді. Ал термин мәселесіне келгенде: «Қазақ тіліне кіретін жат сөз болса, қазақтын тұмағын қиып, жалпақ қазақ сөзі болып кірсін», деген түйінін бүгінгі тіл жоқшылары естен шығармаса дейміз.
Екінші томдағы тұңғыш рет жарық көріп отырған көлемді еңбектері «Адамның тән тірлігі», «Табиғат тану» деген екі оқулықтан тұрады. Біріншісінде, адам анатомиясы туралы жан-жақты мағлұмат берсе, екіншісінде табиғат әлеміне тереңдеп барып, сан түрлі құбылыстарды зерделепті. Қабылданған пән сөздерін де жарыстыра жариялапты. Үшінші том жануарлар әлеміне арналған. Байтақ қазақ жеріндегі алуан түрлі балықтар мен түрлі жәндіктер, құстар мен жабайы аңдар, ірі қара мен қой-ешкі, жылқы – бәрін де сөз етеді. Бұл томды оқып отырғанда Халел Досмұхамедұлының ғұлама ғалым екеніне, әр тақырыпты алғанда сөзбен ғана айтып қоймай, суретті дәйектермен қабыстыруы білімдарлығын көрсетеді. Мысалы, әр жан-жануардың басынан бастап қара тұяғына дейін сызбасын жасап, сүйек пен буын аттарын ұғынықты етіп беруі, тіпті таңғалдырмай қоймайды. Осы оқулықтарды бүгінгі мектеп бағдарламасына қосымша құрал ретінде ұсынсақ ұтылмас едік. Өйткені кітаптағы ұлттық сөз байлығын ерекше атауға тұрарлық.
