Ұлық жырдың ұзаны

Серттің ақыны Серікті көргенде: «Қарқаралы, сен маған жолықтың, өлеңі болып Қасым Аманжоловтың» деген Сырбай Мәуленовтің өлең жолы ойыма оралады. Қарқа­ра­лы­ның қарағайлы орманы шулаған, Шайтан­көлінің шағаласы дулаған, Қызыларайының барқын кеші ақын­ның жырын булаған осы өлке­нің өлеңдертті перзенті Серік Ақсұң­қар­ұлының поэзиясы туралы аз-кем сөз ұзатудың реті келгенде, тағы бір жайт есіме түсіп отыр. Бұдан он жыл бұрын, жыр жүйрігі Фариза Оңғар­сынқызының 70 жылдығының қарса­ңын­да, нақтырақ айтқанда, апам: «жетпіске келем бе, келмеймін бе, 69 жасым­ды атап өтемін» деп Астана тө­рін­де дастарқан жайғаны бар еді. Сол кешті жүргізуді әдетінше апам маған жүктеген.

Келетін қонақтардың отыру хаттамасын ретке келтіріп, той иесінің ұсы­ны­сы бойынша ақындарды ұзын­нан жайылған бір үстел басына отыр­ғы­­зу­ды шешкенбіз. Ақындардың алды болып Серік келді. Өлеңнің буы мен мінездің дуы қосылып, Секең аяқты алшаң басып, арқайын кірді. Алдынан шығып: «ақын­дар мына үстелге отырады, төрлет» деп қол ұсы­нып едім, «мені ақын деп кім айт­ты?» деп шалқая сөйле­ді. Мінезбен мінез шарпысса, той­дың түтіні кері шалқыр деген оймен жуастау жауап бердім. «Ақын емес­пін десең, өзің біл, біз ақын деп жүр­міз» деп жетелеп, төрге оздырдым. Серіктің мінезді ақын екенін 80-жылдардан бері жақсы білем ғой, оның Қарағандыдан жолдаған «Жиырмасыншы ғасырдың жиырма сәті» деген публицистикалық патети­ка­сын, семсердей сертті, өзектей өрт­ті жырларын талай рет «Лениншіл жас» газе­тінде жариялап, өзіміз де, өзге де ашық та айдынды, ақиқат та ай­бын­ды туындыларына талай рет қол соққанбыз. Оны айтып жатуға жер тар болғасын, сөздің сәлемі сәті түс­кенде келер деп ауыз баққанбыз. Сәті енді келді.

«Дүниеге келер әлі талай Қасым, олар да бұл Қасымды бір байқасын» деп Қарқаралыдан қыранша самғап барып, Оралдан өлең ұшырған Қасым Аман­­жоловтың керзі етігінің уақыт желі өшірмес ізімен келе жатқан бір ақын, бірегей ақын осы – Серік Ақсұң­­қарұлы. «Мені ақын деп кім айтты?» деп шамданса да, шалқыса да, шындықтың шымылдығын ашып, бір ауыз сөзін ұзатып отырған інісіне ірі­лік танытпас деген ойдамын. Ме­ні­кі, «жақсының жақсылығын айт, нұры тасысын» деген тәмсілге қол қою. Жаман жағынан келіп, жалына жармасып, құты қашсын деген ниетім жоқ. Көптен оқырманымын.

Әдетте, өлеңге пікір айтудың ма­ша­­қаты да, марапаты да жетерлік. Маша­­қаты – өлеңге түсінік жасау абы­ройлы қызмет емес. Өлеңді көзбен көр де, ішпен біл. Дұрысы осы. Ма­рапаты замандас туралы жақсы пікі­рің­ді дер кезінде айтудың мархабатты тірлік екені. Осы тұрғыдан келгенде, Серік Ақсұңқарұлы қазіргі қазақ поэзиясының азаматтық лирикасын, аза­маттық кредосын, азаматтық ұс­та­нымын, азаматтық тұғырын биік­­те ұстап келе жатқан санаулы ақын­дар­дың бірі.

Қазір қоғам мен уақыт туралы сын тұрғысындағы сипаттама өлең жазу дендеп тұрмысқа енді. Әсі­­ресе бұл тенденция жастар арасын­да декларациялық дүрлігуге ұла­сып, жүрегін емес, білегін сыбанып, білгенін шындай, білмегенін дың­дай етіп өлеңге түсіру жаппай науқанға айналды. Қазір өлең жазу, оның техникасын үйрену компью­тер­лік кешенге түсті. Саясат пен пара­саттың ара жігін максимализм мұ­нары басып, «антидюрингтік ақиқат» агониялық шамшылдыққа ұласты. «Неғұрлым түсініксіз жаз­сақ, соғұрлым мықтымыз» деген түсінік төрге шығып, Серіктің сертке таққан жырларының аспанын «албырт ақындардың» анархиялық бұлты басқанда, талабы мен тал­ға­мын тарының қауызына сиғызған талант­тың қарасын айырып көрсетудің қажет­тігі туады. Мүмкін, бұл менің де қ­олымнан келе қоймас, дегенмен «әре­кетте берекет бар» деген сөз бар ғой. Серікке серік қоспай, өлеңіне өре ұсынсам, мұным бір ауылдың көше­сін­де өкшелес келе жатқан өренге пейілім-дүр.

Ата поэзиямыздың арғы бастауларына ой жүгіртсек, жауынгер жырлардың көші Сыпырадан бас­та­лып, Шалкиізге ұласып, Бұқарға бұйдасын ұстатып, мәрт Мәдиге дейін ұласады. Алыстан жеткен сарын соцреализм тұсында дақпырт пен даңғыраға ұласқанда көкірегіндегі көк бұлтын шайқап төгіп, шарта жүгінген жас толқынның ішіндегі Ақсұң­қар баласының жырсұңқары тал­май қанатын қаққаны да есте. Өткен ғасырдың өзекті мәселелері қазақы публицистиканың жаймасында жаңа түскен жас келіндей «иба» сақтаған кезде өлеңі өткінші дауылдай бұрқыраған Серіктің жырларын «оппозицияның» қатарына қосуға әрекет жасаған сәттер де болды. Халық жырларының қазыналы керуенін жалғаған ұлан жыршылықты «ұзан» деп атайтынымыз секілді, ашық жыр мен жабық жырдың шекарасына шеген салған ақынның қолтаңбасын құрметтейтін жұрттың қарасы көп екені сондықтан. Сол көптің ішінде бір қалам бүгін таңбасын салды.

Дәріскер диагнозбен қарасақ, қазақ өлеңінің азаматтық көзқарасы ширыққан қазіргі кезеңде Серікше жазармандар да молайды. Тақырыпты тар кезеңге иек артқан уақыт туындатып отыр. Қай заманда да ұшпа жанр – лирика алдыңғы шепке шығады. Қазіргі жастардың қалам ұстай сала проблемалық полемикаға құлаш ұратыны осыдан болса керек. Олар бір жағынан Серіктің майданын күшейтсе, екінші жағынан, арғы кезең­нен бері атойлап алда келе жат­қан ақынды дүрмек арасына көміп те кетеді. Бажайлап қарасақ, жөңкіле шапқан жауынгер жастықтың қалың ортасында ағалық жастан абыздық жасқа өтуге өкше көтерген Серіктің даусы әрі байсалды, әрі тегеурінді, әрі салмақты, әрі салтанатты. «Бір төбенің тозаңын бір төбеге қосып», терлігі терге бөккен сайын құлағын қайшылап төрт аяғын тең тастап келе жатқан Шалқұйрықтың шалқуы мен қалқуы назар аударарлық.

Серік, Маяковский заманын еске ала тәмсілдесек, – трибун ақын. Бірақ оның трибундығы жүйелі билік­тің жүгіне жармасқан жандайшап жыр­шылдық емес, азаматтық айбар мен ақындық байлам. Әсіресе, соңғы он-жиырма жылдың бедерінде оның қал­мынан туған жырлар уақыт­кер мінездің бітімін анық танытып, поэ­зия­лық парасаттың биігін көр­­сетеді. Оның әдеби үрдісті баға­лаудағы шам­шылдығы мен шын­шыл­ды­ғы әдеби ортада көпке көзайым болып тұратыны рас. Жастардың ақынды қаумалап келіп, саумалап сауал тас­тауында да осы мінез өзіне шақырып тұрады.

Қаламгердің әлеуметтік желі­лер­дегі белсенділігі мен ашықтығы, қоғамды елеңдеткен жайлар мен уақытты бебеулеткен жағдаяттар да оның ақындық айнасында шарпысып, қайраткерлік қуатын байқатады. Төлегеннің: «ақын боп өмір сүру оңай деймісің, қарағым» деп айтуын Серік ақын өлең өмірбаянында дәлелдеп келе жатыр. Әсіресе, оның тарихи танымға, діни сенімге, антикалық байламға байланысты туған ішкі энергетикасы мен сыртқы динамикасы оқшау көрініп тұратын жырлары жан әлемінде буырқанған бояуларды жазып көрсетеді.

Ақынның әдеби-тарихи ізденістері ақпа­раттық ағымнан гөрі адамдық бол­мысқа көбірек ұмсынатын өлең­де­рі – патетикалық платформасы қызық та құнды. «Ақынға керек ақыл көп, асаулық керек аздаған» деп Қадыр Мырза Әлі жазғандай, ақылды білімділік деп қабылдасақ, бұрынғы ағаларымыз айтқан: «өлеңге оқыған ақындар келе бастады» деген сөздің бір кейіпкері Серік Ақсұң­қар­ұлы десек, көп оқырман қарсы болмас деп ойлаймын. Өйткені ол үне­мі ізденісте. Оның өлеңдерін оқы­ғанда осыны анық сезініп отырамын. Энциклопедиялық фактаждың иірі­міне үңілуді ізденудің бір жолы деп қабылдайтын Серіктің прозалық пай­ымды поэтикалық шендестіруге құ­марлығы оның шығармашылық әлеуетіне әр де береді, нәр де береді. Оның ізденістері ізашарлық іргетас ретінде поэзия храмының ұстынына ұласады. Мозаикалық монологтары оймен қаланады.

Ал оның діни ұстанымын білдіретін жырлары теологиялық талғамының тынысын танытып қана қоймай, оның адами-имани болмысты танытудағы және танудағы ізденістерін көрсетеді. Осы тақырыпты жазып көрген әріптес ретінде оның осы бағыттағы ізде­ніс­теріне жіті назар аудардым. Құ­ран­ның тұла бойы тұтас ақжарма жыр екенін бізден бұрынғылар талай айтқан. Оның аса нәзік те аса күрделі иірім ілімдерін жеткізуде барынша сақтықпен, дайындықпен барған ақын оның тылсым қуатын жоғары кернеулі энергетикалық күш деп түсінеді де, осы деңгейден түс­пеуге тырысады. Бұл ізденісін де құптауға дайынбыз. Алда осы бағыттағы құштарлығын жал­ғас­тыр­са, теологиялық тақырыптың туын­ды­гер­лік табысына қол соғамыз.

Оның діни тақырыптағы жырла­ры, негізінен, қасиетті Құранның сүрелерін өзінше пайымдауы назар аударалық. Құранның сүрелерін сірестіре аударған мысалдар бізде жеткілікті. Тіпті Құранның аса ғажайып мағынасын қарапайым жүрекке жеткізуде бұған дейін қазақ тіліне аударылған 5-6 нұсқаның қай-қайсысы да тілі жаңа шыққан сәбидің сөздік қорынан туғандай әсер беретіні шындық. Серіктің мазмұндауында «Бәләд» сүресінен басталып, «Нас» сүресімен аяқталар 15 жыр адамның таным-түсінігіне қарапайым да әуенді болмысымен сіңеді. Құранды биссмилахи-рахманиир-рахиим деп ашып, пенденің ықыласын аударатын «Ықылас» сүресін аударған жырын оқып көрелік:

Уа, Мұхаммед!

Айт оларға:

Алла – Дара!

Серіксіз!

Мұң жоқ онда!

Мұқым ғалам мұқтаж оған еріксіз!

Ол туған жоқ!

Һәм біреуден туатұғын сен емес!

Адамзатта,

Ғаламзатта Оған ешкім тең емес! Түсінікті ме? Әрине, сөз жоқ, түсі­нік­ті, ұғынықты. Әрине, Құ­ран­ды, оның қасиетті 114 сүресін поэ­ти­ка­лық тұрғыдан жеткізуге ұмтыл­ған ақындар қазақ тарихында бол­ған, әлі де бар, жалғасты жақсы тірлік. Бұған ақынның ішкі-сыртқы дайындығы ғана емес, сәждеге бас қойып, Алла­ға барынша жақын барғандағы жан мен тәннің өзара үйлесімі мен санадағы сәуленің пейіл призмасында шағылысуы да аса қажет. Осы тұр­ғыдан келгенде, бұл тақырыпқа қы­зы­ға қалам ұмсынып көрген әріптес ретінде Серіктің рухани табысына қошемет білдіремін.

Ақынның «Ұзан» атты жаңа жыр жинағы қазіргі қазақ жырының өркешті туындысы деп бағалануға әбден лайықты. Бұл жинақтағы аудар­ма немесе мазмұндау иіріміндегі өлеңдерді ақынның төл туындысындай қабылдауға толық болады. Орыс ақындарының жырларын аударудағы оның стилі ойды еркін самғатудан анық байқалса, өзге тілдің өзегіндегі образды жеткізудегі қазақы құлаш байтақ даланың еркін самалындай болып жаныңды желпиді. Ал «Қабіріңе қоям бес шоқ қара гүл» деп аталатын жыр дестесі өзінің тұтастық тұғырымен, айтар ойымен, астын сызып көрсетер сілтемесімен оқырман назарын ерекше баурайды деп ойлаймын. Қазақ поэзиясының бес дәуірін қамтыған, нақтырақ айтқанда, қамтуға тырысқан, десте ғылыми пайымнан гөрі тарихи сананы түгендеудегі жанкешті жорық деп қабылдануға лайықты.

Дәйектей айтсақ, Шәкәрімге арна­уында: «аза тұнған алабым, тұман­да­нып санасы, қасқыры өліп даланың, қалды – иттің баласы» деп жан қыжы­лын, қоғам ғұмырын білдірсе, Мағжанға бағыштаған өлеңінде: «Қош! Өмірім – өңім емес, түс, мүлде! Романовтан кетіп, тиген күш кімге? Біржан салға қамшы ала жүгірген, қызыл мундир – Поштабайдың үстінде» деп аяқталар рухшыл резюме зұлмат дәуірдің қанды таңбасын қайыра еске салып, абайшыл астар көрсетеді. Жасын жырдың сұңқары Жұбан ақынға арнаған өлеңіндегі: «Тіршілік не? О, тіршілік – түс, бізге, Қауышпаспыз қайта барып қыс, күзге, мыйығынан күліп кімдер жүр екен, бір қазақты бөліп тастап үш жүзге» деген жолдарды осы жырдың арқауы десек болар. Осы өлеңдегі өрісті пікірді әсіресе, ақындар есте ұстаса екен деп армандаймын.

Жетпісінші жылдардың басында, Алматыда, қазіргі Абылай хан даңғылы мен Бөгенбай көшелерінің қиылысындағы қақ ортасында үстінде етегі белбеуінен шығып кеткен көк көйлегі бар, ақшыл шалбарлы бір кісі қолын сермеп, саңқылдап сөйлеп тұрды. Тыңдай қалдық. «Атаңа нәлет, Алматы таксилері, қазақтың ұлы ақынына бірде-біреуі тоқтамайды» деп боқтап тұр екен. Қызу екені байқалып тұр. Машиналар қаша бұрылып кетіп жатыр. «Кім?» деп сұрап жатырмыз жапырлап ылғи студенттер. Бір жігіт ағасы: «бұл атақты ақын Төлеужан Ысмайылов» деп жанымыздан өте берді. «Көзімнен жаңбыр жауғанын, көрдің бе, туған тауларым, бауырыңа жетіп, лауладым, қызарып күндей батқалы, өзіңе келіп жатқалы» деп жаңғыртып жыр оқыған Төлеужан ақынның болмысын танытудағы Серіктің жыры осы бір сәтті көз алдыма қайыра алып келді. Қилы тағдырдың қыспағында қалып, қазаға ұшыраған ақынның лаулаған жыр-керуені қазақ өлеңінің көшінде әлі желіп келеді. Серік осы ойды жыр тіліне қапысыз түсірген екен. Қазақ поэзиясының бес дәуірі деп атаған дестенің соңындағы Кеңшілік Мырзабеков туралы жырын оқығанда Кеңкеңнің: «Қарағым, біздің баста да, қарлығаш дәурен көп тұрмас, қанатсыз қалсақ масқара, қанаты барлар жақтырмас» деген ғажайып жыры жадыма сан рет оралып, Серіктің әдеби диссертациясына әріптес тілекші болып шыға келдім.

Бұл мақалада, бір мақалада, Серіктің жыр әлемін тұтас айтып, толғап шығу қиын болар. Өзіне сөз берейін:

Өмір сүрем өлеңсіз-ақ,

Өзге кәсіп бастап бір.

Америка – Гомерсіз-ақ,

Абайсыз-ақ асқақ тұр...

Өмір сүріп өлеңсіз-ақ,

Болам, мейлі, баспақ бір.

Қазақ жыры Нобельсіз-ақ,

Ақсұңқарсыз да асқақ тұр? Осы сөзге сенуге бола ма, қадірлі өлеңсүйер қауым. Сіздерді білмеймін, мен сенбеймін. Біз білетін Серік Ақсұңқарұлы болса, ол өлеңсіз өмір сүре алмайды. Ұлық жырдың ұзаны, астарлы ойдың алшаңы, тегеурінді жырдың тумасы шамырқанған бір сәтінде осылай жазған болар. Мен білсем, ол қазір қанатын қомдап, қаламын жүрек сиясына малып, Қарқаралының қалың қарағайына қарай маңдайын беріп, жазу үстелінде отыр. Енді не жазар екен? Оқуға құлықтымыз.

Өтеген ОРАЛБАЙҰЛЫ,

Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты