Анығында, Жүсіпбек Аймауытұлы ұлт руханиятына, оның ішінде сөз өнерінің дәстүрлі жанрларының дамуы жолында ерен еңбек етіп, сүбелі үлес қосты. БАҚ жүйесіне еркін араласып, жауапты қызметтер атқарды. Әрі осы тұста ел-жер, адам өмірі мен еңбегі, тұрмыс-тірлік көріністері бірқатар мақала, көсемсөздері – «Алаш», «Ақжол», «Қазақ», «Қазақ тілі», «Кедей сөзі» газеттері мен «Абай», «Жаңа мектеп», «Жас қазақ» журналдарында жарияланды. Тақырыптық мәні, көкейкестілігі де жұрт назарын аударады.
Ал «Еңбекші қазақ» газетін – 1921 жылдың ақпанынан бастап, сол жылдың қазан айына дейін басқарды. Әрі әлеуметтік Һәм қоғамдық бағыты, елдік мәні, мәдени-рухани сипаты жоғары, біліми-ғылыми Һәм тәлім-тәрбиелік нәрі мол көптеген мақалалары жарияланды.
Сондай-ақ Ж.Аймауытұлы «Абай» журналының негізін қалады (М.Әуезовпен бірге). 12-ші саны жарық көрген басылым беттерінде – «Абайдың өнері Һәм қызметі», «Абайдан соңғы ақындар», «Қазақ әйелі», «Мәдениет Һәм ұлт», «Ғылым», «Ғылым тілі», «Философия жайынан», «Оқу ісі» т.т.маңызды материалдар жарияланды. Әсіресе, Ж.Аймауытұлы мен М.Әуезовтің бірлесіп жазған – «Абайдан соңғы ақындар», «Қазақтың өзгеше мінездері» сынды мақалаларынан ел-жер, ұлттық мұрат, дәстүр сабақтастығы мәселелерінен өзге ортақ бағыттары мен мақсат-мүдде бірлігі, дүниетаным үндестігі, дос-сырлас көңілдері, таным-талғам мәні терең танылады.
Бұдан басқа, Қазақ комитеті, «Алаш» партиясы, Семей губерниялық атқару комитеті (жер, әділет, халық ағарту бөлімдері), Халық Ағарту комиссариатында еңбек етті. Ұстаздық қызметі – Семей, Қарқаралы, Орынбор, Ташкент, Шымкент қалаларымен байланысты болды (1917-1920).
Шығармашылық ғұмырбаянының жарқын беттерінің бірі – қазақ әдебиетінің шағын және орта Һәм көлемді жанрларында жанкешті еңбегі. Оның әрбір шығармасынан ұлттық мұрат, елдік мүдде, адам еңбегі мен тұрмысы кеңінен көрініс берді. Қоғамдық-әлеуметтік мәселелер, бай-кедей қатынасы, әйел теңсіздігі, білім-ғылым ісі, әліпби мәні, сөз өнері, мәдени-рухани арналар кең орын алды.
Көсемсөздік мұрасы мен педагогика Һәм психология бағытындағы еңбектері танымдық нәрі, тәлім-тәрбиелік мәні тұрғысынан қазіргі кезеңде де құндылығын жойған жоқ. Өнерпаздық қырларын еске алсақ, бұдан актерлік Һәм режиссерлік сипаттары, ән-өлең мұрасы мен сазгерлік тұстары терең танылар еді. Бұдан басқа, «...ағаштан түйін түйетін, ер шабатын, домбыра жасап, етік тігетін» ерекшелігі мен қырлары да болған (З.Ақышев. Жүсіпбек және оның «Қартқожасы». – «Жұлдыз», 1990, №8. - 185-186 беттер). Ақын Ә.Тәжiбаев: «Жүсiпбек – баянауылдық, 1896 жылы туған, Мұхтар Әуезовпен қатар оқып, әдебиетке де қатар келген, талант, білім жағынан да тең, ең жақын досы болған жазушы», дегенді мақтанышпен де, сағынышпен де еске алады.
Ақиқатын айту керек, көрнектi қаламгердiң өмiрбаяны хақында әр алуан пiкiрлер мен қилы көзқарастар бар. Көрнекті қаламгер С.Мұқанов «XX ғасырдағы қазақ әдебиетi» атты еңбегiнде көптеген қазақ зиялылары – А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, С.Дөнентаев, Б.Күлеев, Ғ.Қарашевпен бiрге Ж.Аймауытұлының өмiрi мен қаламгерлiк қызметi хақында маңызды мәлiметтер бередi. Ж.Аймауытұлының әкесi, руы, ұрпақтары туралы дәлелді дерек-дәйектерді алға тартады. Бастапқы тұста-ақ: «Жүсіпбек Аймауытұлы 1893 жылы бұрынғы Кереку уезі, Семей облысы, Қызылтау болысында туған» деп анық-қанық жазады.
С.Сәдуақасовтың сұрақтарына қайтарған жауабында қаламгердiң өзi сиыр жылының аяғында (1890) «…тусам керек» дейдi. Шымкент педтехникумындағы анкеталық жазбаға: «1888 жыл» деп толтырылады.
Ал «…тергеу ісі» материалдарының бірінде (1929, 16 мамыр): «…40 жастамын, отбасылы – үш балам бар» дегенді анық-қанық айтады (ҚР ҰҚКМ – 01149 – «іс,
2 том). Айыптау қорытындысының келесі бөлігінде «…40 жас, қазақ, ұстаз-әдебиетші, партияда жоқ» дегенді де назарға салады (ҚР ҰҚКМ-011494- іс, 6 том). Қоғамдық қызметі, ел мүддесі кең орын алады.
Жазушы жайлы жекелеген ізденіс, зерттеулер жүйесі де кең өріс алды. Еске алсақ, филология ғылымдарының кандидаты Е.Өтебайұлы «Тағдырдың кездестiм ғой кермесiне…» атты мақаласында жазушы өмiрбаяны хақындағы ойын былай бiлдiрген: «Жүсiпбек Аймауытовты 1884 жылы 28 қарашада туды, 1930 жылы 7 сәуiрде өлдi деп жазып, әдiлдiгiне көшкен мақұл» («Ана тiлi», 1990, 7 ақпан). Ал сталиндiк зұлматқа ұшыраған бiр топ қаламгерлердiң (А.Байтұрсынов, М.Әуезов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, Ж.Аймауытов) ОГПУ, НКВД түрмесiне отырып iстi болған тарихы туралы «Абақты» атты көркем-публицистикалық зерттеулердiң авторы, жазушы Д.Досжан: «Сот құжатында, жазушының өз қолымен толтырған анкетасындағы туған уақыты 1890 жылы болып көрсетiлiптi», деп жазғанына мықтап табан тірейді («Жалын», 1991, №4, 34-бет).
Бұл бағыттағы iзденiс-көзқарастар, атап айтқанда, Ж.Аймауытұлының туған мерзiмiн Қ.Мұхамедханов 1890 жыл («Семей таңы», 1989, 4 қаңтар), Семей университетiнiң оқытушысы Т.Қабышев «Семейдiң жаңа құжаттар орталығы» дерегi бойынша – 1892 жыл деп көрсетеді («Қазақ әдебиетi», 2001, №35). Ғылым кандидаты, жүсіпбектанушы Н.Қуантайұлы жазушының туған жылына бірсыпыра салыстырулар жасап, С.Сәдуақасов сұрақтарына табан тірейді. Жазушы жазбасындағы – сиыр жылы: «1889 – нақты, дәл сан» деп көрсетеді. Тарихшы һәм жүсіпбектанушы Т.Қаленова:
«…Жүсіпбек 1889 жылы Баянауыл өңірінде дүниеге келген. Ол 1929 жылы «ұлтшыл, халық жауы» деп айыпталып, 1930 жылы 21 сәуірде Мәскеудегі Бутырка түрмесінде атылады» деп жазады. Ал С.Байбосын «Алаштың Аймауытовын іздейтін кім бар?» атты мақаласында жазушыға қатысты кейбір дерекке ден қояды («Қазақ әдебиеті», 2014, 7 ақпан). Бастапқы тұста жазушының аты-жөнін – Оймауыттың Түсіпбегі, – деп атағаны, ата-бабасы мен өскен ортасын, өмір жолының кейбір бұралаң-қалтарысты тұстарын әңгіме-естелік, мұрағаттық деректер негізінде сөз етеді. Туған жылына қатысты да бұрынғы, соңғы деректерге мән береді. Асылы, ақиқаттан ешкім айналып та, аттап та өте алмасы анық. Осы реттен келгенде, еліміздің Орталық мұрағатында, ҰҚК мен Шымкент, Ташкенттегі мұрағаттарда Алаш ардағы, асыл сөздің саңлағы Жүсіпбек Аймауытұлының қайтыс болған уақыты – 1930 жылдың 21 сәуірінде, Мәскеудегі Бутырка түрмесінде атылғаны жазылған. Біздіңше, осы жыл мен уақыт – ақиқаттың ту тіккен тұсы. Осыған ден қойған, тоқтаған жөн. Ақиқат барометрi, өмiр-уақыт өлшемi – қай кезеңде де үстем ғой.
Болашақ қаламгердің өскен ортасы, отбасы жайлы сөз етер болсақ, алдымен еске түсетіні – жазушының С.Сәдуақасовтың сұрақтарына қайтарған жауабы. «Өз жайымнан мағлұмат» атты өмірбаяндық қолжазбада (1928, қаңтар. Шымкент) жазушының өмірі мен шығармашылығы хақында дәлелді деректер беріледі. Алдымен, М.Көпеев пен С.Торайғыровқа туыстығын, 7-8 атадан қосылатындығын еске алады. Өмірбаяндық һәм шығармашылық мағлұматтардан да жүйелілік бедері, таным мен талғам таразысы танылады. Қолжазба М.Әуезовтің жеке мұрағатында сақталған екен. Тапсырған С.Сәдуақасовтың жұбайы Елизавета Әлиханқызы Бөкейханова. Ол қаламгердің шығармашылық мұрасы ақталғаннан кейін баспасөзде жарияланды («Қазақ әдебиеті», 1988, 23 желтоқсан). Осы ретпен сөз етсек, Жүсіпбек – Күлік руының Ақыл деген атасынан тарайды. Ақылдан – Дәндебай, Молдабай, Ордабай деген балалары болады. Дәндебайдан Оспан, Аймауыт (негiзi – Оймауыт) туады. Ал Аймауыттан Жүсiпбек пен Жақыпбек тарайды. Әкесi Аймауыт та, атасы Дәндебай да шаруа баққан адамдар екен. Аймауыт бес ағайынды (Дәндебайдың бәйбiшесiнен Аймауыт пен Иса, тоқалынан – Оспан, Абылайда, Әбдiраман туған) болғанымен, кедейлiктiң қамыты қатты батқандықтан – қарапайым еңбекке бет бұрып, «мал табуға», өнер-бiлiмге баулиды. Жазушы өмiрбаяндық жазбасында жастық кезеңiн төмендегiше еске алады: «5 жасымнан 15-ке шейiн ескi молдадан оқып, «Мұқтасарды» дендеп, «Наку» оқып барып қалдым». Ауылымызда Оспан деген кiсi молда ұстаушы едi. Әуелi Жүнiс қожадан, содан кейiн Шаймардан қожадан, артынан Қожахмет молдадан, Қапар қажыдан, Мұқаметжаннан оқыдық. Сөйтiп ескiше 5-6 молданың алдын көрiппiз. Бастапқы екеуi болмаса, соңғылар басқа ауылдың молдасы. Жаз жайлауда оқып тұрушы едiк».
Орайлы тұста еске алсақ, 1921-1922 жылдардағы алапат аштықтың зобалаң-зардабы, көлеңкелі тұстары – Ж.Аймауытұлына да әсер етеді. Еске түсірсек, Семейде «Жанар» атты ұйым құрылған-ды. Ұйымның негiзгi мақсат-мiндетi: қарапайым халыққа көмектесу, ұлт бостандығы жолындағы жастарды қамқорлыққа алып бiлiмге, саясатқа тарту болды. Ж.Аймауытұлы осы жылдары ел iшiнде саяси науқандарға қатысып, Торғай уезiнiң ашыққан халқына жәрдем ету ниетiмен Семей губерниясынан 8 мың мал жинап, жолай оны ашыққандарға үлестiргенi бар-ды. Олардан қолхат та алады. Бiрақ мөрi болмағандықтан, осы малды «өзi пайдаланып кеттi», «бай мен орташаларға тегiн үлестiрiп бердi» деген жалған жаламен және «1929 жылы Қазақстандағы ұлтшылдық ұйыммен байланысы бар, Кеңес үкiметiн құлатуға күш салған», деген сияқты негiзсiз қаралаудың, жолсыз жазаның нәтижесiнде жауапқа тартылады. «Малды бөлгенде комиссияның басқа мүшелерi Құлжанлы, Балғабайұлының көрсетуiмен ауылдық, болыстық өкiлдердiң қолына бермек ордердi мен жазып тұрдым. Жеке адамдарға, қызметкерлерге мал бергенде комиссияның ұйғарған адамдарына ғана бердiм. Малдың дұрыс бөлiнуiне, мұқтаждарға, аштарға бөлiнуiне көңiл бөлдiм» дейдi соттағы жауаптарының бiрiнде («Еңбекшi қазақ», 1926, 16 наурыз). Ашық сот мәжiлiсi «Еңбекшi қазақ» газетiнде (15-26 наурыз, 1926 жыл) жарияланып тұрды. Соттағы сұрақ-жауаптан Қазақстандағы 1921-1922 жылдардағы алапат аштық көрiнiстерi, әміршіл-әкімшіл жүйе ұстанымы, кезең-уақыт шындығы айқын аңғарылады.
Жүсіпбектану тақырыбына қалам тартып, бірқатар ізденістер жасап, зерттеу еңбектерін жазғандардың қатарында: З.Ақышев, З.Ахметов, Д.Әбілев, Ә.Тәжібаев, Б.Кенжебаев, М.Қаратаев, Қ.Мұқамедханов, М.Базарбаев, С.Қирабаев, Т.Кәкішев, Т.Қожакеев, М.Қозыбаев, М.Қойгелдиев, Б.Қойшыбаев, Б.Құндақбаев, Қ.Жарықбаев, М.Атымов, Г.Бельгер, Б.Байғалиев, Д.Досжан, С.Дәуітұлы, Т.Жұртбай, Қ.Ергөбек, Қ.Керейқұлов, Д.Қамзабекұлы, С.Аққұлыұлы, Г.Ахметова, Г.Елеукенова, Қ.Әбдікова, Қ.Әубәкірова, А.Зейнуллина, А.Мірәлиева, Р.Досжанова, Т.Қаленова, Д.Құсайынов, А.Тасымбеков, Р.Тұрысбек, Д. Ысқақұлы т.б. болды. Бұл бағыт, әрине болашақта: бакалавр – магистр - PhD (философия докторы) арқылы толыға түсері анық.
Анығында, Ж.Аймауытұлының өмірі мен шығармашылығының тақырыптық ауқымы кең, көркемдік-рухани нәрі мол, танымдық-тәлімдік сипаты мен әсер-ықпалы зор. Батыр-жазушы Б.Момышұлы адами мұрат пен ұлылық иірімін қысқа-нұсқа үлгіде жүйелі жеткізеді: «...Менің ұстаздарым көп. Солардың бірі – Жүсекең...Өмірден өз орнымды табуыма көмектесіп, дұрыс бағыт сілтеген ол кісіге мен мәңгі қарыздармын» (Қалдыбаев М. Ұстаздарымның бірі – Жүсекең. - «Алматы ақшамы», 1989, 13 қазан). Ал Ғабең – Ғабит Мүсірепов: «...Сырлы да сұлу, сарабдал да сиқыр сөз иесі Жүсіпбек Аймауытов менің әдеби ұстазым екенін жасыра алмаймын», деп жан-жүрегін айқара ашып, ағынан жарылады.
Асылы, жүсіпбектану – ХХ ғ.б. қазақ әдебиетін оқып-үйрену, зерттеп-зерделеу ісінде берері мол, дерегі көп, мәнді бағыт, кең өрістердің бірі болып табылады. Әрі тақырыптық ерекшелігі мен жанр жүйесі айқын, көркемдік кеңістігі кең, мәтін құбылысы мен диалог қызметі мәнді, тілдік-стильдік сипаттары айшықты-нақышты қырларымен назар аудартады.
Жүсіпбектану – қазақ әдебиетіндегі бағыты айқын, жанр жүйесі мәнді, көркемдік нәрі мол, айдыны кең, ағысы күшті асыл арналардың бірі.
Рақымжан ТҰРЫСБЕК,
филология ғылымдарының докторы, ЕҰУ профессоры
