Мәміле алаңында ілгерілеу бар

Бейсенбі, 28 ақпан 2013 8:01

Жаһандық деңгейдегі бәтуалы іске бел шеше араласқан Қазақстан елдігімізге сын болған кезекті істі абыроймен атқарды деп айтуға енді толық қақылымыз. Кеше Алматыда Иран ядролық бағдарламасына байланыс­ты Е3/EU+3 пішініндегі халықаралық келіссөздер аяқталды. Қалай десек те, келіссөздердегі нақты ұсыныстар сөзбұйдаға салынған жоқ, ілгерілеу бар. Оның айғағы, екі тарап та сәуір айында Қазақстанда қайта кездесуге уағдаласып тарқасты.

Бейсенбі, 28 ақпан 2013 8:01

Жаһандық деңгейдегі бәтуалы іске бел шеше араласқан Қазақстан елдігімізге сын болған кезекті істі абыроймен атқарды деп айтуға енді толық қақылымыз. Кеше Алматыда Иран ядролық бағдарламасына байланыс­ты Е3/EU+3 пішініндегі халықаралық келіссөздер аяқталды. Қалай десек те, келіссөздердегі нақты ұсыныстар сөзбұйдаға салынған жоқ, ілгерілеу бар. Оның айғағы, екі тарап та сәуір айында Қазақстанда қайта кездесуге уағдаласып тарқасты.

Әлемдік деңгейдегі мәміле алаңына айналу Қазақ елі үшін, әрине, үлкен сынақ. Төрткүл дүниенің әр шалғайындағы сұңғыла саясаткерлер, халықаралық сарапшылар сегіз айға созылған үнсіздіктен кейін Иран тарапы ымыраласатын жер үшін ең ыңғайлысы деп Қазақстанды таңдауының астарында да үлкен мән жатыр.

Әйтпесе, бұл келіссөздер қаңтардың аяғын­да Ыстамбұлда өтуі керек еді. Сириядағы оқи­ғалардан кейін Түркия мен Иран арасына сызат түскенін байқаған халықаралық қоғамдастық атынан Еуропалық Одақтың Сыртқы істер және қауіпсіздік саясаты жөніндегі жоғарғы өкілі Кэтрин Эштонның келісетін жер үшін Қазақстанды ұсынуы барлық тараптың көңілінен шықты. Оның үстіне өз аймағында тыныштықтың бұзылмауына мүдделі болып отырған бізге де бұл түйткілдің бейбіт жолмен табысты шешілгені ауадай қажет екенін кім жоққа шығара алады? Халықаралық қоғамдастықта айтарлықтай бедел жинап үлгерген Қазақстанмен қарым-қатынасын жақсарта түсу пайда әкелмесе, зиянын тигізбейтінін Иран да, әлбетте, түсінеді. Бұл екі ел өз қарым-қатынасында прагматизмге сүйенетінін де сырт көз біліп отыр.

Сондықтан тұрысатын жер Қазақстан болғанда ядролық бағдарламасын табандылықпен қорғап отырған Теһран өзін қай жағынан да қолайлы сезінуі тиіс еді. Солай болды да. Араағайындықта жүрген «алтылық» сияқты біздің ел де бұл Иран мәселесіне нүкте қойылып, аталған елдің халықаралық қоғамдастықпен бітімге келгенін қалайтыны айдан анық.

Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев өткен жылдың желтоқсанында Иранның ядролық бағдарламасы айналасындағы мәселені тек қана дипломатиялық әдістермен шешуге шақырған болатын. Иранмен алыс-берісі үзілмеген Қазақстан да тек бейбіт мақсаттағы уран байыту жағында екенін түпкілікті мәлімдеген және бұл ұстанымынан тайқымақ емес.

Айтқандай, 2006 жылы Қазақстан Пре­зи­ден­тінің Иран Президенті Махмұд Ахмадинежадқа жаз­ған хатын осынау келіссөздер сөзсіз еске түсі­реді. Кеңес Одағынан мұраға қалған ядролық қарудан өз еркімен бас тартқан Қазақстанның ұстанымы басқа елге қарағанда құлаққа қонымды екенін кім жоққа шығара алмақ.

Бұл мәселедегі Нұрсұлтан На­зар­баев­тың уәжі әлдеқайда сенім­­ді шығатынын азулы саясаткерлердің бәрі де мойындағанын біз айтпа­сақ та, келіссөздер барысын наси­хаттауға келген шетелдік журналистер тілге тиек етуде. Мәселен, Нұрсұлтан Назарбаевтың 2012 жылы наурызда «New York Times» газетіне «Иран Қазақстаннан не үйрене алады?» («What Iran Can Learn From Kazakhstan») атты ма­қаласы сан тілге аударылды. Каспий теңізі жағалауындағы барлық көр­шілерімен дипломатиялық қа­рым-қатынас ұстанып келе жатқан Қазақстан Теһранды да осы соқ­пақ­пен жүруге шақырады. «Ал­тылықтың» ыңғайына жығылатын әлемдік БАҚ өкілдері мұны еске салуды артық көрмейді.

Осы ретте егер Иран түпкілікті түрде тек бейбіт мақсатта аза­мат­тық ядролық бағдарлама жүр­гізуге көніп, олар МАГАТЭ инспекциялары мен тексерулеріне құрылған режімге мойынсұнса, онда ол қазақстандық уранды сатып алатын маңызы бөлек сатып алушылардың қатарына қосылатындығын айтпай кетуге болмас. Өйткені, Қазақстан уран экспорттауда жетекші елдердің қатарында және бұл саладағы отынды және басқадай қызметтерді, әсіресе, Азия елдері мен Таяу Шы­ғысқа саудаға шығаруға мүдделі. Дегенмен, МАГАТЭ Иранның яд­ро­лық бағдарламасына қырын қа­рап отырған қазіргі кезде Теһран бізден уран сатып ала алмайды.

Тіпті, Қазақстан 2011 жылы Иранның ядролық бағдарламасы (ИЯБ) айналасындағы шиеленісті шешіп, Иранның ядролық қыз­меттерге қажетті сұраныстарын қанағаттандыру үшін ресми түрде әлемде бірінші рет МАГАТЭ бақылауымен өзінде «ядролық отын банкін» орналастыруға өтінім түсіргені белгілі. Мұндай банк бейбіт түрде атом энергиясы бағдарламасын жүргізіп отырған елдерге ядролық отын және басқа да қызметтер ұсына алған болар еді. Мұның да өз тиімділігі бар. Уранды байыту арқылы алынатын отын оны қажет етіп отырған мемлекеттерге экономикалық жағынан да, экологиялық жағынан да пайдалы. Мәселен, қолданыста болған ядролық отынды қайта өңдеу, яғни байыту технологиясын ядролық қару жасау үшін де пайдалануға болады. Осы түйткілді тарқату үшін Елбасы Қазақстанда осы банкті орналастыруға мүдделі екенін ашық мәлім етті. Мұны біз Назарбаев пен Ахмадинежадтың 2009 жылғы бір­лескен баспасөз мәслихаты ке­зін­дегі мәлімдемелерінен келтіріп отыр­мыз. Ал қазіргідей онсыз да мазасыз әлемде төрткүл дүниені алаңдатып тұрған, адамзат баласын қанға қайта бөктіруі әбден кәдік көкейкесті мәселені шешу үшін Қазақстан мен оның басшысы қолынан келген әрекеттің бәрін жасап жатқаны халықаралық қоғамдастық тарапынан тиісті бағасын әлі де алады.

Енді қазірдің өзінде-ақ «Алматы келіссөздері» деген атауға ие бола бастаған «алтылық» пен Иранның төртінші рет тоғысуы қаншалықты табысты өтті? Келіссөздердің алғашқы күнінде бас-аяғы 300-ге барып жығылатын Қазақстан мен шетелдік журналистер төзімі таусылғанша кез келген тараптың қандай да бір мәлімдеме жасауын күтудей күтті. Түн ортасына тақа­ғанда ғана  Еуроодақтың бас өкі­лінің баспасөз хатшысы Майкл Манн байланысқа шықты. Ол Иран ядролық бағдарламасы жөніндегі келіссөздердің бірінші күні «пайдалы» өтті деп қысқаша дәйектеме жасады.

– Біздің ұсынысымыз сағат 13.30-да пленарлық отырыста ай­тылды. Екі жарым сағат осы ұсы­ныс талқыланды. Одан кейін иран­дықтар біздің ұсынысымызды қарауға шықты. Түстен кейінгі уақытта және кешке талқылаулар одан әрі жалғасты. Ертең тағы бір кездесу болады, онда біз өзіміздің ұсынысымызға анағұрлым толық жауап аламыз деп үміттенеміз. Келіссөздер пайдалы өтті деп есептейміз, – деп журналистерді тарқатқан Еуропалық Одақ өкілі тараптардың ұсыныстарын нақ­ты­ламаған-ды. Майкл Манн әріп­тестеріміздің сұрақтарына жауап бере келіп, талқылау тек Иран яд­ролық бағдарламасы бойынша ғана жүргізілгенін жеткізді. Иран жағы біздің ұсыныстарымызға икемділікпен қарап, оң көзқарас танытады деп үміттенеміз, деген сөзінен танған жоқ.

Сонымен, сәрсенбінің де таңы атып, келіссөздер жалғасатын кез келді. Оның алдында Кэтрин Эштон: «Біз әлемдік қоғамдастықтың Иран ядролық бағдарламасына қатысты алаңдаушылығын азайтып, істі ілгерілетуді мақсат тұтып келіп отырмыз. Қазақстандағы келіссөздер сол кездесулердің жалғасы, – деді. – Біз мұнда Иранмен мазмұнды жұмыс істеу үшін әбден електен өткен ұсыныстарымызбен келдік. Мақсатымыз – ұсынықты да жемісті үнқатысу. Оған қоса, отырыстардың аяғына қарай істі ілгерілетуге ұмтылатын боламыз». Сол сияқты, әлемдік саяси аренада болсын, Иранның өз ішінде болсын жағдай өзгеріп отырғанын жеткізген Эштон ханым осының алдындағы Е3+3 пішініндегі үш ке­ліс­сөзде талқыланған мәсе­лелерді, МАГАТЭ-мен өткізілген тал­қы­лау­ларды қаперде ұстау керектігін атаған-ды. Әрине, мұ­ның бәрі қайта қаралған ұсы­ныс­тарда әбден ескерілген. Еуро­одақтың жоғарғы өкілі Иранмен келіссөздер жүргізіп отырған «алтылық» бірауызды екенін және ұстанымдары да бірегей екенін мәлімдеп өтті.

…Кеше түс ауғанда баспасөз брифингіне бірінші болып Иран тарапы келді. Иранның Ұлттық қауіпсіздігі жоғары кеңесінің хатшысы Саид Джалили ымыраға шақырған кез келген ұсыныс, оның ішінде сенімді нығайтуға тең болып табылатын транспаренттілікті қамтамасыз ету Иран Ислам Рес­публикасының құқықтарын та­нуға негізделуі тиіс, оның ішінде уран байыту да бар, деді. «Біз Мәскеуде ынтымақтастық жағы­на шығаратын нақты бір қадам­дар жасауға дайын екенімізді мә­лімдеген болатынбыз. Ондай қа­дам­дардың бірі – осыдан 3 жыл бұрын Женевадағы келіссөздер барысында біз өзімізге реакторға арналған отын сұрағанбыз. Өкініш­ке қарай, біз бұл отынды ала ал­ма­дық. Сондықтан оны өзімізде дайындауға тура келді. Яғни, реакторлар үшін бізге 20 пайызға дейін байытылған уран керек болды. Біздің оған құқымыз бар», деген Джалили ирандықтардың сеніміне ие болу үшін қысым көрсетуді тоқтату керек деген ойын атап айтты. Қысқасы, Иран тарапы әлемдік қоғамдастық конфронтациялық қарым-қатынасты доғаруы керек деп біледі.

– Алматы келіссөздері кезінде бұрынғыға қарағанда күнделікті өмірге жақын ұсыныстар жасалды, – деді  Иранның Ұлттық қауіп­сіздігі жоғары кеңесінің хат­шысы Саид Джалили. – Қазақ­станға осы келіссөзді Алматыда ұйымдастырғанына алғысымыз шексіз. Оны, әсіресе, жоғары мәр­те­белі Президент Нұрсұлтан Назар­баевқа айтқым келеді. Осыдан 9 ай бұрын Иран Мәскеудегі ке­ліс­сөзде өзінің нақты танымдарын ұсынған болатын. Онда ын­ты­мақтастықтың 5 құрамы және 6 қағида мен нысаналар көрсе­тіл­ген еді. Кешегі қарымта сөзде бұрын­ғыға қарағанда ойымыздан шы­ға­тын ұсыныстар болды. Оның айтуынша, бұл жолғы ымыралы әңгімелер текке өтпеген. Бұл кез­десудің жарқын тұстары бар. Арадағы сенімділікті ұлғайту үшін 5+1 пішініндегі келіс­сөздерді жалғастырып, келесі 6 айда тағы да қадамдар жасалуы керек. Сон­дықтан 18-19 наурызда Ыс­там­бұлда сарапшылар кездесуі ша­қы­рылады. Содан кейін, яғни 5-6 сәуір­де келіссөз Алматыда қайта жал­­ғасады.

– Бұл келіссөзде ілгері басу бә­рі­мізге де ауадай қажет, – деді өз кезегінде Еуропалық Одақтың Сыртқы істер және қауіпсіздік саясаты жөніндегі жоғарғы өкілі Кэтрин Эштон.  – Саид Джалили мыр­за келіссөз табысты өтті десе, оған мен де қосыламын. Жо­ға­ры мәртебелі сарапшылардың Ыс­там­бұлда наурыз айында өтетін кездесуінің нәтижесінен кейін енді қаншалықты ілгерілейтінімізді көреміз. Біздің ұсыныстарымыз біршама сенім орнатуға мүмкіндік беруде деп білеміз.

Айнаш ЕСАЛИ,

«Егемен Қазақстан».

АЛМАТЫ.