Еңбекке сөзбен емес, іспен үйретеді

Сәрсенбі, 23 қаңтар 2013 7:32

«Бәсекелестік» пен «бақталастық» бөлек-бөлек ұғымдар

Жұрт қалай десе олай десін, біздің буынның өкілдері өздерінің балалық шақ­тарының жайма-шуақ та өнегелі заманмен тұстас келгеніне қуанатын болса керек. Бұл жерде әңгіме ертеңің үшін алаңдамай өмір сүруге мүмкіндік жасалғандығы жө­нін­де ғана болып отырған жоқ, әңгіме – ол уақыттарда, (марқұм) философ-ғалым Әбдеш Қал­мырзаев өзінің «Егемен Қазақ­стан» газетінде былтыр жарияланған «Ең­бек емген қоғам ғана бақытқа кенелтеді» атты мақаласында айтқандай, еңбектің бағаланғанында, сол замандағы ұр­пақтың еңбекпен есейгендігінде болып отыр.

Сәрсенбі, 23 қаңтар 2013 7:32

«Бәсекелестік» пен «бақталастық» бөлек-бөлек ұғымдар

Жұрт қалай десе олай десін, біздің буынның өкілдері өздерінің балалық шақ­тарының жайма-шуақ та өнегелі заманмен тұстас келгеніне қуанатын болса керек. Бұл жерде әңгіме ертеңің үшін алаңдамай өмір сүруге мүмкіндік жасалғандығы жө­нін­де ғана болып отырған жоқ, әңгіме – ол уақыттарда, (марқұм) философ-ғалым Әбдеш Қал­мырзаев өзінің «Егемен Қазақ­стан» газетінде былтыр жарияланған «Ең­бек емген қоғам ғана бақытқа кенелтеді» атты мақаласында айтқандай, еңбектің бағаланғанында, сол замандағы ұр­пақтың еңбекпен есейгендігінде болып отыр.

Идео­логияның әсері ме, әлде ата-ана тәр­биесінің ықпалы ма, кеңестік заманның жастары жұмыс істегендерін көп жағдайда үлкен бір дәреже көретін, көрдіңдер ме менің қандай екенімді дегендей, қатар­ластарының алдында мақ­танып та қоятын. Бұл жерде тіпті, лауазымды қызмет атқару да міндетті емес, әншейін жұмыс істеп еңбекақы тауып жүрсең жеткілікті. Соның өзімен-ақ мен адам болдым, өзге­лер­ден еш кем емеспін деген түсінік қа­лып­тасып, оның өзі сенің көңіліңді өсіріп, мере­йіңді тасытатын. Алғаш жұмыс іс­те­ген кездерде өзіміздің дәл сондай сезімде болғанымыз анық. Бүгінгі ұрпақ мен жұмыс істеймін дегенді мақтан көре ме өзі?.. Мемлекет басшысының «Қазақ­стан­ның әлеуметтік жаңғыртылуы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам» атты мақаласын оқыған сәтте мен осындай ойға берілдім.
Біздің балалық және жастық шағы­мыз ХХ ғасырдың 60-шы жылдарының ортасы мен 70-ші жылдарының басында өтті. Кейін үлкендерден естіп-біл­геніміздей, ол халықтың әл-ауқатының енді-енді дұрыс­тала бастаған кезеңі екен. Соның өзінде де, әсіресе, 60-жыл­дардың ортасында, көп­теген отбасылар­дың тұрмыс жағдайлары жақсы деп айтуға келе қоймайтын. Әсіресе, көп балалы отбасылар біршама қиын­дық­тарды бастан кешті. Оның үстіне ауылда әйелдер үшін жұмыс бола бермейді, осыдан келіп бір үйлі жанның барлық ауырт­палығы бір ғана отағасының арқасына түседі. Бәлкім сондықтан да шығар, ол жылдарда ата-ана өз балаларын үй шаруасына аяусыз жұмсайтын. Тіршілік бар жерде үйде үл­кенді-кішілі жұмыстардың табылып жататыны белгілі, сондай шаруа­лардың бәрінің де басы-қасында балалар жүретін. Тіпті, бір үйде бір өзі ғана өскен, «айналайын өтіп кеткен» еркетотайлардың өзі үй шаруасынан тыс қала алмайтын. Түптеп келгенде, баланың ерте жастан осы­лайша еңбекке араласуы олардың ал­да­ғы өмір үшін бел­гілі бір дәрежеде тәжі­ри­бе жинап, ең бастысы, жұмыстан жиренбей өсуіне септі­гін тигізді. Біз оны кеңестік кездің тәрбие­сін көрген аға-апа­ларымыз бен заман­дас­тарымыздың атқар­ған еңбекте­рінен көріп те жүрміз. Керек десеңіз, адамдар ол кезде иық тіресе еңбек ету арқылы бір-бірінің қадірін біліп, сол әріптестер арасынан өздеріне дос-жолдас та табатын.
Өкінішке қарай, мұның бәрі енді мүлде келмеске кеткендей. Бүгінгінің балалары жұмыс істемек түгілі, кітап оқудың өзіне құлықсыз. Өйткені, қоғамда оған деген қажеттілік те болмай отыр. Оның үстіне, қазіргі заманның «ақылды» балалары адал еңбек етіп алысқа бара алмайтындарын ерте бастан біледі, сондықтан жақсы өмір сү­рудің басқа, яғни бас ауыртпайтын, бі­лекке күш түсірмейтін жеңіл жолдарын іздейді. Ал ондай жолдар табылып та жатыр. Ол – ақша, ол – тамыр-таныстық. Мек­тепті бітірер-бітірместен балаларына машина сатып әперіп талтаңдататын бір­қатар ақшалы ата-аналар өз ұрпағының еңбекке ерте бастан араласып, жақсы азамат болып өсуі үшін онша алаңдай қой­майды. Өйткені өз қолдарында тұрған «құдіретке» сенеді, мен тұрғанда балам қызметсіз қалмайды деп лепіреді. Керек десеңіз, өз қолында үлкен «күш» бар екенін баласына да сездіріп қояды. Ал ондай сенімділік баланың болашақ үшін ойлануына, өмірге өз бетінше қадам басу жолында талпыныс жасауына мұрша бер­мейді. Білімсіз, қабілетсіз ұрпақтың өсіп шығуына да көбіне-көп осындай жағдай­лар себепкер болады.
Шынын айту керек, біздің халықтың дені бала тәрбиесіне қай заманда да онша мән бере қойған емес. Оған бәлкім, тұрмыстың ауырлығы, тәрбиемен айналысып отыруға уақыттың жетпегендігі де себепкер болған шығар. Абырой болғанда, кеңестік заманда бұл міндет балабақшалар мен мектептерге жүктелді. Ал олар, кереметтей қылмаса да, жас ұрпаққа белгілі бір дәрежеде тәрбие беруге, әсіресе еңбекке үйретуге (мектептер) тырысты. Ол уақыт­тарда 9-сынып оқушылары үшін «тәжіри­беден өту» деген жақсы дәстүр болатын, яғни 9-сыныпты бітірген балалар шаруа­шылықтарға барып бір ай бойы жұмыс істейтін. Бұл іс жеткіншектерді еңбекке баулуда айтарлықтай рөл атқарды. Ал мектепте-ақ басталатын пионер, комсомол ұйымдарындағы жұ­мыстар мен студенттердің ауыл шаруа­шылығында, құрылыс отрядтарында еңбек етуі өз алдына бір бөлек әңгіме.
Жалпы, еңбек ету дегеніміздің өзі не? Егер, ғылыми терминдерге жүгініп, тақы­рыпты күрделендіріп жатпай-ақ қарапа­йым сөзбен түсіндірер болсақ, еңбек ету дегеніміз – қатарыңнан қалмай өмір сүру үшін күресу. Демек, лайықты өмір сүргісі келген кез келген адам өз қарым-қабілетіне сай жұмыс істеуі керек. Жас­тарға еңбек туралы айтқан кезде де дәл осы мәселе әңгіменің тоқетеріне айналса құба-құп болар еді.
Кейде ойлап отырсаң, нарық зама­ны­ның басты талабы болып есептелетін «бәсекелестік» сөзінің өзі бұрын-соңды ондай қоғамда өмір сүріп көрмеген біз­дерге пайдадан гөрі көбірек зиян әкеліп жатқан сияқты. Біріншіден, осы сөзді өз мағынасында, яғни өзгелерден оза еңбек ету, сапалы жұмыс істеу деп түсініп жат­қандар кем де кем. Бұл сөзді біреулер өзгелер төгіліп-шашылып өткізген тойды мен де өткізем немесе олар сатып алған қымбат дүниені мен де сатып алам деп түсініп жүрсе, енді біреулер пәленше қол жеткізген дипломды мен де аламын және сол адам тамыр-таныстықпен ие болған қызметке мен де қайткен күнде де ие боламын деп өзіне қолдау көрсететін «күш» іздеп жанталасып жүр. Қазақтың «бақта­ластық» деген сөзімен төркін­дестіре келгенде «бәсекелестік» сөзі­нің құлаққа ұнамсыздау естілетінін былай қойғанда, дәл мұндай «бәсе­келес­тіктің» жақсылыққа апарып соқтырмасы анық. Ең бастысы, ондай ойдың астарында адал еңбек етсем деген ниеттің аз екені айтпаса да түсінікті.
Осы орайда көпшілігіміз ескермей жүрген тағы бір маңызды жайт бар. Ол – өзіміз аузымыз аузымызға тимей жамандайтын кешегі кеңестік кезеңде биліктің халықты мәжбүрлеп жұмыс істеткендігі. Тіпті, жұмыстан қашқан, масылдыққа салынған адамдарға заң алдында жауап беруге тура келетін. Бүгінде ол жоқ. Бүгінде, жұрттың айтқандарына сенсек, басшылар да, тәртіпті талап етуге тиіс органдар өкілдері де біреуге жұмыс істетпек түгілі өздері де жарытып жұмыс істемейді. Өйткені ол қызық емес, яғни одан түсер пайда шамалы. Одан да өз бизнесіңді, тура мағынасында айтқанда, бас пайдаңды ойлағаның әлдеқайда тиімді. Қазіргінің кейбір «ақылды» басшылары солай жасап та жүр. Олардың бұл әрекеттерін заңның өзі тоқтата алар емес. Тоқтата алмайтыны жұртты тәртіпке шақыруға тиістілердің де өздерінің бизнестері бар. Осы орайда, сірә, Ресейдегі сияқты мемлекеттік қызметте жүргендер бизнеспен айналыс­пауы тиіс деген бір заң бізге де керек сияқты.
Мұндай әрекеттердің ең жаман жері өзгелерге теріс үлгі көрсетуінде. Алдын­­­дағы ағаларының жарамсыз қылықтарын көрген кейінгі толқын інілер қайдан жақсы болып шығады. Осындайда бү­­­гін­гі ұрпақтың біразы жұртты алдап, қоғ­ам мүлкін ұрлап, жем­­­қорлыққа са­лынып күн көруге дағдыланып жат­қан жоқ па деген де қорқынышты ой келеді. Олай ойлауға себеп те жоқ емес. Бүгінде жоғары оқу орындарында оқып жүрген студенттер бізге біліміңнің кере­гі жоқ, дипломыңды берсең жетеді дегенді ашық айтатын болса, оқу бітіріп қызметке тұрғандар ә дегеннен-ақ қай жерден ақша жасауға болады деп жан-жағын тіміскілеуге кірісетін көрінеді. Көздерімен көргендер осылай дейді. Бұл жерде біз тіпті кітап оқымай­тын, голливудтық кинолар мен компьютерден өзге қызықтырмайтын, музыкадан хабары жоқ бола тұра көпшілік алдына шығып «әнші» атанған немесе асаба болып нәпақасын тапқан қазіргі көптеген жастар­дың ой-өрістерінің, жұмысқа қабі­­леттерінің төмендігін айтып та отырған жоқпыз. Ең сорақысы, Елбасының жал­пыға ортақ еңбек қоғамы туралы мақа­ла­сын жоғары лауазымды шенеуніктердің талайы жете түсі­ніп жатпағанға ұқсай­ды. Олардың осы мәсе­леге қатысты өңір­лерге барып халық­­­­­­пен кездесулер өткіздік, содан кейін-ақ адам­дар еңбекке қарай бет бұра бастады деп жағалай жар салуларынан осындай кү­­­мән туындайды. Сірә, шенеунік мырзалар елді аралап, жұртпен сөйлесіп шықсақ бәрі орнына келеді деп ойлайтын тәрізді. Бір сөзбен айтқанда, бүкіл елді адал еңбек етуге тәрбиелеу сияқты аса жауапты істі біз­­­­дің ағайын­дардың өз әдеттеріне салып ке­зекті нау­қан­ға айналдырғаны көрініп-ақ тұр.
Біздің пайымдауымызша, жалпыға ортақ еңбек қоғамы деген мәселеге, сол арқылы Мемлекет басшысы алға қойған міндетке қазіргіден де тереңірек мән беру керек. Бұл ор­айда жоғары жауапкершілік, бір емес, бірнеше жылдарды қамтитын тың­ғы­лықты жұмыстар қажет. Өкініш­ке қарай, әзірге мақсаткерлікпен, та­бан­­дылықпен жүр­гізіл­ген ондай кең ау­қымды жұмыстар көзге көрініп тұрған жоқ.

Басқаны былай қойғанда, белгілі бір саламен айналысатын ведомстволардың сол салада орын алып жатқан кемші­лік­терге көңіл бөлмейтіні таң қалдырады. Мәселен, ауылдарда тұрып мал шаруа­шы­лығымен айналысатын халықтың өз өнім­дерін өткізуде көмек сұрап дабыл қаққан­дарына талай жылдың жүзі болды. Солардың жанайқайларына құлақ түрген бір адам болсайшы. Баяғы жартас – бір жартас. Ал ауылдарда мыңдап мал ұстап отырғандар бар. Олар мемлекеттен еш қолдау көріп жатқан жоқ. Себебі олардың көбі заңды тұлғалар болып есептелмейді. Малды баяғыша, ата-баба дәстүрімен қазақбайшылап бағып, өздерін және отбасыларын асырап жүргендер ғана болып саналады. Олардың малдарын, өзге де өнімдерін күзге таман саудагерлер арзан бағаға сатып алады да, базарлар арқылы анағұрлым өсіріп сатады. Бұдан мал бағушы да, тұтынушы халық та жақсылық көріп жатқан жоқ. Арам жолмен байып жатқан алыпсатарлар ғана. Жұрттың айт­қандарына сенсең, бұл алыпсатар­лардың да арттарында дөкейлер тұр. Ауырдың үстімен, жеңілдің астымен күнелтетін­дер­дің үнемі асықтарының алшысынан тү­суінің басты себебі де осында. Осыдан келіп саудагерлік жайлаған жерде еңбек қоғамы туралы сөз қозғауға бола ма өзі деген де сауал туындайды. Сондықтан ха­лықты адал еңбекпен күн көруге үй­­ретеміз десек, ең алдымен, алдап-ар­бауға құры­латын саудагерлікке тыйым салу қажет. Өйткені олардың алдамшы әрекеттері адам­дардың көңілдерін қалдырады, кеже­гесін кері кетіреді. Әрі-беріден соң халық түңіліп, бәріне қолды бір-ақ сілтейтін болады. Ал ондай немқұрайлылық соңының жақсылыққа апармайтыны баршаға да бел­гілі. Өйт­­­­кені е­ңбекке, өзің өмір сүріп жат­қан қо­ғам­ның тыныс-тіршілігі мен проблемалары­на селқос қарау өз еліңнің тағды­ры­на сел­қос қарау болып табылады. Оның со­ңы бүгінде күн тәртібіне қойылып отыр­ған жас ұрпақты отансүйгіштік рухта тәр­биелеу ісіне орасан зор нұқсан келтіреді.
Президент өткен жылы орталық мем­­лекеттік органдар басшыларымен және облыс­ әкімдерімен өткізген ке­ңесте қағаз­бастылықтың тым көбейіп кет­кендігі туралы өте қатаң түрде ескерту жасады. Өйт­кені қағазбастылық дегеніміздің өзі жұ­мыстың мүлде тоқтап тұрғанын білдіретін әрекет болып табылады. Олай дейтініміз, біріншіден, нақты бір іспен шұғылданып жатқан адамның қағаз жазып отыруға уақыты да бола бермейді. Керісінше, қа­ғаз­бастылықпен айналысқан адамның бү­кіл ой-мүддесінің соған бағытталуына байланысты жұмысы өзінен өзі тығы­рық­қа тіре­леді. Екіншіден, атқарылған жұмыс ешқан­дай қағазсыз-ақ көзге көрініп тұра­ды. Ай­­талық, жаңадан еліміздің астанасын тұр­­ғыздық деп немесе Астанада локомотивтер құрастыратын зауыт аштық деп буда-буда қағаз толтыру қажет пе? Жоқ, қажет емес. Өйткені оларды халық онсыз да көріп-біліп отыр. Осыдан-ақ қағазбас­тылыққа салыну­дың өзі істелмей жатқан жұмыстарды неше түрлі жалған есеп берулер арқылы бүрке­мелеу екендігі көзге ұрып тұр.
Президенттің «Қазақстан-2050» Стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауында қазақ­стандықтар алдына орасан зор міндеттер жүктелді. Осы құжатта атап көрсетілген тапсырмаларды ойдағыдай орындап, бо­лашақта әлемдегі дамыған 30 елдің қата­рына қосылу үшін ең алдымен әр қазақ­стандық қажырлы да тындырымды еңбек ете білулері керек. Тек сонда ғана алға қойған мақсатқа жетерімізден үміт күтуге болады. Егер бойға біткен дағдыға салып, ел үшін аса маңызды міндетті науқанға айналдырып, бар істі осы кезге дейінгідей ұрандап жүріп-ақ тындырамыз десек үлкен қателікке ұрынар едік.
«Өз еліне пайдасын тигізу, өз Отаны­ның тағдырына жауапты болу – әрбір жауапты саясаткер үшін, әрбір қазақстандық үшін парыз және абырой», деп атап көр­сетті Мемлекет басшысы «Қазақ­стан- 2050» Стратегиясы – қалыптасқан мемле­­кеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауында. Бұл сөз Қазақстанды елім деп білетін, өз өмірін Қазақстанмен біте қай­­­ната сезінетін әрбір азаматқа үлкен ой салуы тиіс. Өйткені өзінің тіршілігі үшін, өзінің туған елі үшін тер төгіп, еңбек ете білмейтін адамның елжанды болуы екі­­талай. Ең қауіптісі, тек қара басының ғана пайдасын ойлайтын, өз елінің мұң-мұқ­таждарына немкетті қарайтын, жауапкер­­­шілікті терең сезінбейтін адамдармен мық­ты мемлекет орнату мүмкін емес. Адал еңбек ете білудің ел үшін маңыз­дылығы да міне, осында. Ал ондай шынайы да қажырлы еңбекке қабырғасы әлі де толық қатайып үлгірмеген жас Қазақстан мемлекеті өте-мөте мұқтаж…

Сейфолла ШАЙЫНҒАЗЫ,
«Егемен Қазақстан».