Осындай күрделі тарихи жолдан өту барысында халықтың ой-санасын тұрақты мемлекет құру мәселесінде өркениетті елдермен теңестірді. Осы арқылы ел экономикасын дамыту үшін көптеген дамыған мемлекеттердің тәжірибесін зерттей отырып, тарихта болмаған ел басқарудың қазақстандық жаңа үлгісін демократиялық жолмен орнатты. Елбасы өзі тәрбиелеген тұлғаны мемлекетті басқаруға ұсынды және елді басқару мен кадр тағайындауда сабақтастықты жалғастыру жолын қойды.
Егер де біз тарихты зерделесек, ежелден бері елді басқарудағы жеке тұлғалардың, яғни әке мен баланың немесе ірі әскер басшылары мен танымал қайраткерлердің таққа таласындағы келіспеушіліктерінің әсерінен көптеген мемлекеттердің жойылып кеткенін білеміз. Осының бәрін ескере отырып, Қ.Тоқаев өзінің тұңғыш жолдауында Елбасы идеяларын жүзеге асыру үшін сабақтастық тәжірибені іске асыру және елімізде кадр дайындауды заманауи талапқа сай жүргізу мәселені көтерді. Президент елдің көкейінде жүрген көптеген мәселені қозғай отырып, жоғары оқу орындарының маман дайындаудағы қазіргі жағдайына тоқталды.
Тәуелсіздік алған жылдардан бері сапалы білім алу мәселесіне ерекше көңіл бөлініп келеді. Бұрынғы классикалық үлгідегі білім беру жүйесі жаңа инновацияға бағдарланған модельге ауыстырылуда. Болон конвенциясына қол қойғаннан кейін, Қазақстанның жоғары оқу орындарының білім беру жүйесіне айтарлықтай жаңа өзгерістер енгізілді. Қазір елімізде үш сатылы білім алу жүйесі, яғни «бакалавр-магистратура-РhD доктарантура» жүзеге асырылуда. Осы еуропалық жүйедегі үлгі біздің жоғары оқу орындарында қалай іске асырылып жатыр?
Ұлттық бірыңғай тестілеу – бұл ең өзекті мәселе. Әлі күнге дейін бұл проблеманың шешімі табылған жоқ. Дискуссиялар да жүргізілді, бірақ күтілгендей нәтиже жоқ. Тест тапсырмалары – білім алушының тек механикалық тұрғыда ойлануымен ғана шектеліп, оның шығармашылық ойлау қабілетін төмендетеді. Тестілеу шығармашылық ойлауды әлсіретуші фактор болып саналады. Логикалық тұрғыда ойланатын тапсырмалардың санын көбейту керек, сонда ғана оның сапасы артатын болады. Тек қорытындылаушы тестілеу формасын қалдыру керек, егер білім алушы жоғары оқу орындарында өз білімін жалғастыратын жағдайда ғана әрбір жоғары оқу орны талапкердің интеллектуалды қабілетін анықтайтын, ауызша немесе жазбаша түрдегі емтихан қабылдаудың формаларын енгізу қажет. Жоғары білім алу тек қабілеті жоғары, дарыны, ғылымға бейімі бар ізденушілерге ғана тән болуы керек.
Үздіксіз білім алу дегеніміз – дүниежүзілік аренада бәсекеге қабілетті зияткерлік үшін жүйелі түрде ұдайы білімді жетілдіріп тұру. Ол үшін біліктілікті жетілдіру курстарын, ғылыми іссапарларды көбірек ұйымдастырған жөн. Қазақстанда әлемнің басқа ЖОО-да бәсекеге түсе алатын маман дайындау үшін бірыңғай білім беру кеңістігін құру қажет. Бұл жүйені қамтамасыз ету үшін студенттердің оқу-кәсіби шеберлігін анықтайтын жеке оқу траекториясын қалыптастырсақ, бұл бізге әртүрлі пәндерді таңдау және дайындау уақыты жағынан ұтымды болар еді. Жұмыс оқу жоспарына таңдау пәндеріне 70-80% өзгеріс енгізіп, жалпы білім беретін пәндерге берілетін кредит санын азайту керек. Теорияны практикамен ұштастыру керек деп ойлаймын. Бүгінгі нарық заманындағы бакалаврдың негізгі міндеті жастарды білім алуға, соның ішінде бастауыш мектеп мұғалімдігіне даярлау керек.
Жоғары оқу орындарындағы профессор-оқытушылар құрамының (ПОҚ) сапасы – ғылыми атағы бар оқытушыларды кредиттік жүйеге сәйкес қайта даярлау курстарынан өткізіп, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге атсалысуына байланысты. Студенттердің өзіндік жұмыстарының сапасын жетілдіретін тапсырмалар деңгейін құрастыру керек. ПОҚ шеберлік компетенцияларын, шығармашылық іздену қабілеттерін, интеллектуалды әлеуетін жоғары деңгейге сәйкестендіру қажет деп ойлаймын.
Бакалавриаттан кейінгі білім алу жүйесі, яғни магистратура мен докторантура – бұл тек ғылымға қызығушылығы және бейімі бар білім алушылар үшін өте қажет әрі орынды. Мұнда еліміздің экономикасына іргелі және қолданбалы зерттеу жұмыстарын жүргізетін, интеллектуалды қабілеті жоғары азаматтар ғана жұмыс істей алады.
Бүгінде Қазақстанның жоғары оқу орындарына талапқа сай барлық жағдай жасалып жатыр. Жаңа ғылыми-зерттеу зертханалары мен орталықтар көптеп ашылуда. Республика бюджетінен көптеп қаражат бөлінуде. Әлемдік стандартқа сай білікті маман дайындау – барлық жоғары оқу орындарының алдында тұрған міндет. 90 пайызға жуық ғылым докторлары тек білім беру саласында жұмыс істейтін болады. ПОҚ әлемдік рейтингі жоғары журналдарда мақала жариялау рейтингін жоғарылату керек деп ойлаймын. Бізге сан ғана емес, сапаға жұмыс істейтін уақыт жетті. Қазіргі нарық заманында бәсекеге қабілетті, интеллектуалды, ғылымға бейімі бар, ел экономикасын жоғары дәрежеге көтеретін, көкірегі ояу, рухы биік, патриоттық сезімі жоғары дамыған елжанды, ұлтжанды кадрлар дайындау – ел алдында тұрған ең көкейкесті әрі өзекті проблеманың бірі деп санаймын.
Жоғары оқу орындарының басшылары мамандар даярлауда ел экономикасының сұранысына жарайтын және жаңа әлемдік бағыттағы бәсекелестікке сай келетін кадрларды дайындау керек. Басшының міндеті тек қана сол университеттің оқу жүйесін ұйымдастыру ғана емес, оған түскен жастардың дұрыс мамандық алуына, оларға заман талабына сай жағдай жасалынуына көңіл бөлу.
Біздегі іске асырылып жатқан үш бағыттағы «бакалавр-магистратура-РhD докторантура» жүйесіне тән ерекшелігін ректор жан-жақты қарастырып, саннан сапаға, жаңа бағытта өзгеріп жатқан білім дәрежесіне сәйкес мемлекеттің сұранысын қанағаттандыру керек. Мысалы, қазіргі ірі жоғары оқу орындарына көптен талас пікір тудырып жүрген – Ұлттық академияның институттарындағы ғылымды дамыту, оны елдің сұранысына сай келтіру үшін мамандарды ірі оқу орындарына жіктеу әрі академиялық дәрежесін көтеру, ғылымды дамыту мүмкіндіктерін тудыра отырып, маман кадрлар даярлауды сол университеттің ғылыми бағыты бойынша топтастырып, академияның болашақ ғылыми кадрларды дайындау мүмкіншілігін туғызу маңызды.
Әрине, бұл бағыт әлі де шешімі табылатын, оның міндеті мен мақсаты, құрылымын жетік түсіне бермейтін проблемаларды туғызуда. Әр мамандықты даярлауда академияның жетекші ғалымдары сол топтастырылған университетте лекция оқи ма? Оның қоғамдық жұмыстарына қатыса ма? Осы жайлы әлі де анықтайтын мәселелер өте көп. Бірақ бұл әлемдік деңгейдегі мамандар даярлаудағы олардың ғылыми жаңалықтар ашуына мүмкіндік тудыра ма? (ҚазҰУ және ҚазҰТУ, академияның бұрынғы институттары топтастырылды).
Елімізде білімді жетілдіру үшін қандай мамандықты даярламайық, оның негізгі көзі – мектепте берілетін білім сапасы. Білімнің барлық жүйесінің деңгейін көтеру үшін аймақтардағы мұғалім дайындайтын педагогикалық институттарда берілетін білімнің стандарттары бірдей болуы және оқу жүйесінің әдістемелік жағдайларын жетілдіру үшін олардың өзін тарихи тұрғыда қалыптасқан, кадрлары жетілген ірі ұлттық педагогикалық университеттерге топтастыру керек. Сонда ғана әлемдік деңгейдегі сұранысқа сай келетін ұрпақ даярлаймыз. Үш тілділік бағытын жүзеге асыру үшін де барлығына бірдей ұлттық бағдарлама жасалуы керек.
Жалпы жоғары оқу орындарының санын көбейткеннен гөрі, оны бітіретін мамандардың сапасын жақсарту үшін ғылымға қабілетті, ой-өрісі дамыған ынталы, мектепте жүргеннен-ақ соған түсуге армандаған жастарды алу керек шығар.
Біздегі қазіргі нарық заманының барлық салада етек алуына байланысты бұрынғы даярланған мамандардың жаңа инновациялық технологияларды игеруі үшін өндірістік орындардағы әлеуметтік жағдайды жақсартуда орта кәсіптік жүйені дамыту керек. Яғни ғылымның ықпалы сапалы өндіріс орындарының тетігін шешу үшін өте қажетті. Мысалы, Германия, Франция мен Англияда әйгілі 2-3 университеттің әлемдік атағы болмаса, қалғандары орта кәсіптік білімі бар маман иелерін дайындайды.
Елбасының көтерген мәселесі – жастарға тегін техникалық білім алуды ұйымдастыра отырып, соның нәтижесіне талап қоя білу. Біз Қазақстанда интеллектуалды жұмысшы табын дайындаған жоқпыз, алған дипломдары нарық сұранысына сай емес. Асығыс үстіртін даярланған мамандар елдің экономикасын дамытуға, ғылымда жаңалық ашуға жарамайды. Кез келген мамандық иелерін даярлаудың қыр-сырын меңгеру қажет деп санаймын.
Тәуелсіздік кезінде Қазақстанды аграрлы елден индустриалды елге айналдыру үшін толып жатқан жолдан өтуге тура келді. Бұрыннан қалыптасқан өркениетті елдердің тәжірибесін зерттей отырып, Қазақстанның экономикасы жаңа бағытта дамуға бағытталды. Әрине, көптеген қиындықтарды жеңіп келеміз, сырттан инвесторлар тарту арқылы халық көп түсіне бермейтін нарықтық экономиканың қандай рөлі барын, Қазақстан ТМД елдерінің ішінде бірінші болып түсінді. Сондықтан ТМД елдерінің бірігуін алғашқы болып ұсынған да Қазақстан, біз БҰҰ, ДСҰ-ға мүше болдық. Кеңес Одағы тұсында қай ғылым саласы болса да, бір бағытта ғана дамыды.
Бұлай дамыту қазіргі экономиканың дамуы мен тұрақтануына үлкен кедергі жасауда. Сол кедергіні жоюда Елбасының атқарған рөлі үлкен. Ол мамандарды жан-жақты даярлау, өзіндік ғылыми бағытын анықтауға қарай бағыттады. Тіпті, білім мен ғылым саласының өзінде қанша министрлер ауыстырылғанымен, білімнің деңгейін көтеруге шамалары жеткен жоқ. Олар әр барған жеріне қарап, сол жердің білім бағытының жүйесін енгізді. Соның салдарынан көптеген маманымыздың техникалық индустрияны дамытуға шамасы жетпеді. РhD докторантураны жоғары оқу орындарына берді. Олар маман даярлай ма? Барлық ауыртпашылықты ЖОО атқара ала ма? Білім және ғылым министрлігі мен мемлекет жоғары оқу орындарында маман даярлаудың орнына, әсіресе педагогикалық университеттердің шамасы жетпейтін магистратура мен РhD докторантураны, профессорлық атақты берді. Бұл – кадр дайындаудағы жауапсыздық.
Сондықтан қымбат болса да, бұл саланың мамандары сырттан шақыртылуда. Бірде-бір министр білім мен ғылымда әлемдік деңгейге жететіндей жаңалық ашқан жоқ. Мысалы, ғылымның жаңа идеясын, мақаланы шетелдің Импакт-фактор журналына байлап қойды. Олар ақша табады, біздің ғалымдардың идеяларын өзінше пайдаланады. Өзіміздің дамыған елдің идеясын алға шығарып әлем мемлекеттері бізден үйренуін ұйымдастыруымыз керек. «Болашақ» бағдарламасы көп мамандарды дайындады. Бірақ олардың 25 пайызының ғана сол мамандықты игеруге мүмкіншіліктері болды. Соның нәтижесінде Елбасы «Назарбаев университетті» ашты. Елбасының екінші батыл қадамы – бірнеше шет тілін меңгеру. Қазіргі Президентіміз бұл мәселеде мемлекеттік тіліміз негіз болуы тиіс деп атап көрсетті. Яғни барлық салада қазақ тілінің аясын кеңейту керек. Бұл тек ғылымды дамыту ғана емес, экономиканы дамытуды түсінетін әрі қарым-қатынас жасай алатын, дипломатиялық рөлді атқара алатын кадрлар дайындау. Оған мысал ретінде ҚазҰПУ-дың оқулықтарын және әдістемелік оқу құралдарын айта аламыз. Бұлар қазір – ағылшын, француз, қытай, түрік тілдерінде шығарылуда. Мәселен, «Қазақстан географиясы атласы» жоспарланған 4 тілде шығуы керек болатын, бірақ 3 тілде ғана болсын делінген соң, түрік тілінде басылмай қалды. Оған мемлекеттік тұрғыда мән берілген жоқ. Атлас халықтың ой-өрісін, оның ішінде оқушылардың дүниетанымын кеңейтуге қажетті бірден-бір құрал. Аталған атлас білім беруде, халықтың танымын кеңейтуде ТМД елдері арасында бұрын болмаған. Білім және ғылым министрлігі жыл сайын іргелі жобалар жариялайды. Алайда, іргелі жобалар тақырып бойынша жыл сайын жұмыс қорытындысын өндіріске енгізе алмайды және оның қорытынды нәтижесі жарияланбайды. Келесі қандай тақырып болуы керек деген сараптама жүргізілмейді. Білім және ғылым министрлігі «Өрлеу» біліктілікті көтеру бағдарламасы үшін мемлекет ақшасын оңды-солды шашуда. Жалпы білім беретін мектеп пен жоғары оқу орындарындағы 12 жылдық мектеп, колледж, дарынды мектептердегі тұрақты оқулық ана тілінде болуы шарт. Қазіргі көптеген оқулықты жазуда Назарбаев зияткерлік мектептерінің бағдарламасы басшылыққа алынады. Бірақ соны талдамай, жыл сайын оқулықтар шығарылады. Оқулықтарды кім болса сол жазады. Қалыптасқан авторларды, оны талдайтын сарапшыларды таңдауда министрлік жауапсыздықпен қарайды. Бүгінге дейін осы оқулықтардың ерекшеліктерін, олардағы кеткен қателіктерді, әсіресе кейінгі кезде жазылған 8-сынып оқулықтарының мазмұнын мұғалімдердің өзі түсінбейді. Мектеп ұстаздары жаңа шыққан оқулықтардағы кемшіліктер мен қателіктерді айтады. Бұған жауапты ведомство немкұрайдылықпен қарайды. Жалпы білім беретін мектеп мұғалімдерін топ-топ қылып кәсіби біліктілігін жоғарылатуға шет мемлекеттерге жіберіп жатыр. Мұндағы мұғалімдер не шет тілін, не барған жерінен өзіне керекті мамандығын жетілдіретін бағытын білмей барады. Ешбір тәжірибесі жоқ, тіл білмейтін әйтеуір мемлекет бөлген қаржының есебін толтыру үшін мақсатсыз, есепсіз кадрлардың білімдерінің деңгейін көтеруге бола ма?
Жалпы қай ел болса да, тіпті Кеңес Одағы кезінде мезгіл-мезгіл мұғалімдердің білім деңгейін жетілдіру мақсатында конференция, семинар, тәжірибе алмасу дегендер болатын. «Географияны оқыту әдістемесінің жаңалықтары» негізінде Арменияда Бүкілодақтық конференция өткені әлі есімде. Одақ тұсында географияны оқыту әдістемесі жайлы мектепке арналған «География в школе» журналы болатын. Тек географияның әдістемесіне байланысты емес, жалпы барлық саладағы мұғалімдердің кәсіби деңгейін көтеру күн тәртібінен түспейтін. Ал біздің министрлікте тек қана мұғалімдердің ақшасын көтеру мәселелері ғана алға қойылады.
Жақында теледидар және бұқаралақ ақпарат көздерінде, Білім және ғылым министрлігі мемлекеттік үш тілдікті енгізу туралы мәліметінде алдағы жылдарда «биология, химия, информатика, физика ағылшын тілінде оқытылады» деп мәлімдеді. Аталған пәндерге көп көңіл бөлінуде, ал оның ішінде мемлекеттің негізі экономиканың дамуы мен тұрақтануында маңызды рөл атқаратын, табиғи байлықтың таралуы мен игерудің барлығын зерделейтін география пәнінің қалыс қалуы қалай? Табиғатты қорғау мен экологиялық проблемалардың әлемдік деңгейдегі мәнін ашатын география кешенді ғылым екенін түсінбей ме? Бұл салада не олимпиада, не конференция өткізу мәселесі министрліктің жоспарына кірмейді.
Қазіргі үлкен мәселе – тәрбие мәселесі болып отыр. Бізде этикалық педагогикалық нормалардың жетіспейтіндігі байқалады. Таяуда бір мектептегі пән мұғалімінің сыныптағы балалардың ішінен бір баланың формасын басқа түсті шалбар киіп келгенін – сынып балаларының алдында сөз етіп, баланы ұялтып, тіпті онымен қоймай сол баланы жетектеп, басқа сыныптарға алып барып, оқушылардың көзінше қандай шалбар киіп келгенін күлкі еткен әдепсіздік қылығы сөз болды. Баланың намысына тиіп, оның мектепке қайта келмеуіне жағдай жасады. Сыныптас балаларының алдында көрсеткен мұғалімнің қылығы кесірінен ол бала мектепке қайта оралмады. Оқушының мектеп формасына сәйкес емес киім киіп келгенін онымен оңаша сөйлесіп, себебін анықтамады. Мұндай жағдай оқушылардың ұстазға деген ренішін тудырады. Жасыратыны жоқ, қазір мектептегі тәрбие жұмысы, олардың білімі мен дүниетанымдық ой-өрісі жат қылықтарға, қатыгездікке бой алдыруда. Кейде Батыс елдерінде мектептегі келеңсіз оқиғалар ашық көрсетіліп жатады. Содан ауысқан әдет болу керек. Біздің мұғалімдер ұзақ жылдар бойы өз оқушысын аялап, үлкен маман иесі болу үшін білім беріп, оны тәрбиелеуші еді ғой.
Себебі, адам тағдыры қандай жағдайда болсын, бірінші орында болуы керек.
Болашағымыз – жастар. Олардың бәрі бірдей осындай мысалға арқау болмай, теледидардан жетістікті көбірек көрсетсек бір ғанибет. Ата-ана, мектеп басшылары мұндай мәселеге үлкен жауапкершілікпен қарауы керек.
Әлия БЕЙСЕНОВА,
ҰҒА академигі, профессор Абай атындағы ҚазҰПУ География және экология әдістемелік орталығының жетекшісі
АЛМАТЫ