Әдебиет • 20 Қыркүйек, 2019

Ерлер еңсеретін тақырыпты әйел жазушы романға арқау етті

1445 рет
көрсетілді
11 мин
оқу үшін

Соңғы кезде қазақ әдебиетінде көлемі осыншалықты үлкен роман жазған ешкім жоқ. «Оны жазбақ түгілі, оқып шығудың өзі қиямет шығар» дедім. Бірақ алдыңғы шығармаларын оқып, таңырқап қалғаным бар. Әсіресе, «Үлкен үйдегі үрей» деген романы көп-көрім ұнаған.

Ерлер еңсеретін тақырыпты әйел жазушы романға арқау етті

Сәуле кезеңдік оқиғаны нәзік тұсынан қозғайды. Романды бас­тап оқығаннан-ақ бірден іші­не тартып әкетеді. Детектив се­кіл­ді жүрдек оқылады. Бірақ маз­мұны терең. Жалаң оқиғаға құрыл­ма­ған. Тарихи көріністер бар.

«Исәнмісіз, Хадиша? – деп татаршалады еркек үні... Еркектің таныс үнінен әйелдің төбе құй­қасы шымырлап, басы айналып кетті... Денелі ер адам еркін адым­­­дап, қақпадан қарсы алған әйел­­ді мысымен баса аттады... Есі ке­тіп тұрған ұрғашыға қарамады да, алшаңдай басып үйге қарай беттеді. Сол жүрісімен өз отанына кел­генін сездірді».

Үлкен үйді осы кісінің әкесі салдырған. Қазақ жерінде сауда жасап байып, баласына мұраға қалдырған. Баласы да ауқатты адам болып, қатын үстіне қатын алған. Басына күн туғанда бәйбі­шесін алып тайып тұрған.

Алайда жай кетіп отырған жоқ, тамыр салып кетіп отыр. Одан туған бала да осында. Үйі мен баласын іздеп келуге толық құқы бар. Оған еш қарсылық қыла алмасын білген кейіпкердің басындағы жағдайды жазушы: «Алтайдан алдырған ағаштан жа­салған есіктің салмағы әйелді жаншығандай болды», – деп су­реттейді.

Ол кеткенде оның тоқалының қолына күштеп кіріп алған жаңа заман адамы оқиғаға еріксіз тартылады. Үстірт қарағанда, үй­реншікті үшеудің басынан өткен оқиғаны жазып отырған секілді. Шын мәнінде автор заманның әң­гімесін жазып отыр.

Әдебиетте жансыз зат куәға тартылатын метафоралық тәсіл бар. Оқиғаның үлкен үйдің тө­ңірегіне жинақталуы содан. Үл­кен үйдегі үрей қоғамның үрейі секілді образда елестейді. Қандай қоғамдық-саяси формацияда болмасын, адам баласы өзі жиған дүниесінің тұтқынына айналады. Романның көркемдік шешімі – осы.

Кейде жазушының «Ертөс­тігім бір төбе» дегендей, сәтімен туа қалған бір шығармасы болады. Авторы аталғанда, шығар­масы да қатар еске түсіп отырады. «Сәуле Досжан» десе, «Үл­­кен үйдегі үрей» деп айтуға ла­­йық. Үлкен әдебиетке кештеу қо­сыл­ған Сәуле Досжан осылай өз биігін бағындырып та үлгерді.

«Үлкен үйдегі үрейдің» әсе­рі менің ойымда ұзағырақ сақ­талды. Сол әсердің ізі суи берген­де қолыма көлемі шамамен бес жүз беттік әлгі қолжазба түсті. Егер ядролық сынақ тақырыбына жа­зылмағанда бұл қолжазбаны оқымауым да мүмкін еді. Қазір қазақ жазушылары ақтаңдақтар тақырыбын жылы жауып қойғаны өтірік емес. Тіпті оны өтімсіз та­қы­рып деп есептейтіндер де бар.

Бәрін айтып та, жазып та қойды. Енді одан қандай көркем­дік шындық тудыруға болады? Он­сыз да кітап оқылмай жатқан заманда, тағы бір оқылмайтын кі­тап жазып неғыламыз? Міне, олардың әлпетінен осыны аңғару қиын емес.

Қазақ әдебиетінде отыз екінші жылғы аштық пен отыз жетінші жылғы қуғын-сүргін туралы жазбаша ескерткіш боларлықтай бір кесек дүниенің тумауы содан ба деймін. Осындайда ойыңның үстінен дөп түскен романды кө­лемі қанша үлкен болса да қалай оқымайсың? Басқа дүниені жиып тастап, оқуға кірісіп кеттім.

«Ине сабақтасаң, жібін сала­құлаш алушы едің, алысқа кете­тініңді содан білгем», – дейді адуынды шешесі оқуда жүрген же­рінен рұқсат сұрай келген қы­зына. Жасыл желекті Жетісу же­ццрінде туып-өскен бұла қыз сонау Семей өңіріне, ол кезде аты атала бермейтін Абыралы жаққа ұзатылмақшы.

Роман «Қасірет пен тағдыр» деп аталады. Оқиға Аяулым есім­ді қыздың атынан баяндалады. «Үкілай жеңешем екіншісін қыз босанғанда апамның: «Қыз баланың толғағы ащы болады» дегені ойыма орала қалды. Бұл жолғы толғағым Сұңқарымды дү­­ниеге әкелгендегідей емес, тым ащы болып тұр». Осы сөй­лем арқылы романның қалай жа­зылғанынан біршама хабар алуға болады.

Бүкіл сюжет бір адамның кө­зі­мен беріледі. Яғни, автор әң­гі­ме­шінің рөлін атқарып отыр. Өмірдегі оқиғалар әйел жанының сыр-сұхбатымен қатар өріледі. Мұндай шығармалардың өз оқыр­маны болады. Ал әлеуметтік жү­гі артса, халықтық сипат алады.

Бұл роман да тақырыбы жа­ғынан өте ауқымды шығарма. Жалғыз адамның зерттеп жазуы қиын дүние. Өкінішке қарай, әдебиетте ұжымдық дүние сирек жазылады. Әйтпесе әр қырынан алып, осы қасірет жөнінде тұтас картина жасау өтелмеген бір парыз сияқты көрінеді.

Ал енді Сәуле Досжан тақы­рыпты қалай ашқан, соған ке­лейік. Жазушы кейіпкерін үлкен қасіретке алдын ала дайындайды. Аяулымның оқушы күнінде олардың үйі бір бай отбасының үйімен көрші тұрады. Әлгілердің жалғыз ұлы арбамен жүретін мү­гедек жан. Құдай аяқтан кем қылғаны болмаса, домбыра тартатын өнерлі бала.

Біздің кейіпкеріміз Аяулым сол балаға көмектесіп жүреді. Қасіреттің не екенін содан біліп өседі. Оның жанашырлығы ба­ла махаббатқа ұласады. Алайда мектеп бітіргенде екеуі бір-бірінен көз жазып қалады. Аяулымды тағ­дыр қол-аяғы сау, атпалдай аза­­матпен жолықтырады.

Бірақ ол, аты Әмір, ядролық сынақ кезінде сәуле алған. Оның дерті іштен кеміретін дерт. Яғни, Аяулым екінші рет мүгедек адамға жолығып отыр. Бірінші балада білінбегенімен, екінші бала кемтар болып туады. Одан соң Әмірдің өзі де о дүниеге атта­нып кете барады.

Әмір арқылы ядролық сынақ тақырыбын ашуға тиек табылып отыр. Оның өлімі жай өлім емес, ұлттық қасірет деңгейіндегі өлім. Жазушының адам санасының түкпіріндегі тылсым сырларға жүгінуі сол өлімнің мағынасын тереңдете түседі.

Осы қасіреттің бәрін көрген Аяулым тастай қатып пісіп же­тіледі. Мектепте мұғалім болып жүріп, ядролық сынаққа қар­сы қозғалыстың ортасынан та­былады. Романдағы оның жеке өмірі ұлт басындағы қасі­рет­ті көрсететін кең көлемді кө­рініс­терге ұласады.

Мұның бәрін тәптіштеп айтып отырған себебіміз, романның композициялық құрылымы сәтті ойластырылған. Ядролық сынақ куәгерлерінің естеліктері де орнын тауып тұр. Тіпті шығарма мазмұнын қоюлататын да сол тұс деуге болады.

Қазіргі заман көркем сөз­­дің публицистикалық түрі ал­­ға шыққан заман. Сәуле Дос­жан да бұл әдіске саналы түр­де ба­рады. Кейіпкерлердің көр­кем бейнесі нақтылы өмір шын­ды­ғымен толыға түседі. Ақы­рын­да ядролық сынақтың ақыр­за­мандық көрінісі бар қайғы-қа­сі­ретімен көз алдыңа тосыла қалады.

Бұл тұрғыда жазушы алдына қойған мақсатына жеткен деп айта аламыз. Жазушы осыншама ауқымды тақырыпқа сыналап кіріп, ішінен қопара жазыпты. Нәтижесінде көркем образдарға толы, өмірде нақтылы шындығы бар дүние қолымызға тиді. Егер Дегелеңнің басына ескерткіш ретінде таспен бірге кітап қою керек болса, бұл соған әбден ла­йықты шығарма дегіміз келеді.

Қай заманда да өтпелі кезең­де күтпеген жазушылар бой көр­сетеді. Бір қызығы, белгілі жазу­шылар осындай кезде жазбай кетеді. Біз оны өзіміз көзбен кө­ріп, құлақпен естіп те жүрміз. Осындайда Сәуле Досжанның әде­биетте қаламдастарымызға үл­гі боларлықтай дәрежеде еңбек етіп жүргенін мойындауымыз ке­рек.

Мен кейінірек бойға сіңіріп тағы бір оқырмын деп, қазіргі кезде өте сирек жазылатын көлемді романның соңғы бетін жаптым. Алайда өзіме ұнаған сөйлемдерді тізіп жазып алған қойын дәптерім сол күйі ашық қалды. Сондағы романнан көшірген сөйлемдерді оқырман назарына ұсынғанды жөн көріп отырмын. Сонымен қараңыз:

«Түлкінің қызылы өзінің со­ры» дегендей, ұзын шаш өзімнің сорым болды»;

«Қазақта «үкіні қайтармай­ды» деген бар, әкесі. Қызыңа «үкі та­ғайық» деген екен, қайтар­ма­йық»;

«Мен оның соңынан ақырын ілбіген сайын, балдақтың тықылы төбемді тесіп жібергендей болады»;

«Сенде ешқандай махаббат жоқ, аяушылық қана бар»;

«Көңілім құлазып, бір азалы жел жан дүниемді қаңылтырдай қаңғырлатып өте шығады»;

«Әне, Әмірдің өзі де көрінді. Ой, сұмдық-ай, менде оған деген титтей де сағыныш жоқ»;

«Галстугін ашуланып байлай­мын деп, қылғынып қала жаздады»;

«Әлгі «бақырғанның алдынан өкірген шығыпты» дегендей, бір баласы өлі туған, енді бірі даун синдромымен ауыратын мына әйелдің халін естіп, іштей одан сайын күйзеліп кетсем керек»;

«Адырайған көкпеңбек тамырлары көк сиямен денесіне әдейі жазылған жазудай ғой, құ­дай-аааууу!»;

«Ішіме зырылдауық ойыншық кіріп кеткендей, күні-түні аунақ­ши ма, тірей ме, бір тыным жоқ, тыпыр-тыпыр»;

«Баланың өңі қу шөптей жү­деу көрінді»;

«Әйелдің бала табатын уақы­ты егін орағы сияқты»...

Мұндай образды сөйлемдер әр бетті ашқан сайын кездеседі. Жазушы кейіпкер басындағы алақұйын сезімдерді де жақсы береді. Сәуле Досжанның қан­дай қаламгер болып сапқа қосыл­ғанын осыдан-ақ байқауға болады. Шындап келгенде, қазіргі заман әйел жазушылардың заманы болуға тиіс. Әсіресе, біздің қоғамда әйел жазушылар жітірек сезінетін әлеуметтік мәселелер алға шығып келеді. Сәуле Дос­жанның біраз шығармасы осындай тақырыптарға арналған. Де­мек оның оқырман көңілін жаулап алуға толық мүмкіндігі бар.

 

Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК