Мәселенің байыбына бару үшін алдымен оқырманды ескерткіштің құрылымымен таныстырғанды жөн көрдім. Орталық Азия мен Оңтүстік Қазақстандағы ортағасырлық қалалардың басым көпшілігі 3 бөліктен тұратын болған. Шартты түрде олар: цитадель, шахристан, рабад деп аталады. Ал Отырарға келер болсақ, алыстан мұнартып көрінетін биік төбені «шахристан», оның айналасындағы 200 га жерді алып жатқан ойлы-қырлы, төмпешікті территорияны шартты түрде «рабад» бөлігі деп атаймыз. Қаланың «цитадель» бөлігі әлі күнге дейін толық анықталмады. Бірақ ол «шахристанның» бір бұрышында болса керек. Әзірге орны солтүстік бөлігінде деп болжап отырмыз.
Отырардың ең биік бөлігі «шахристан» 20 га жерді алса, «рабад» бөлігі 200 га көлемді алып жатыр. Көтеріліп отырған мәселе «рабад» бөлігіне қатысты болғандықтан сол бөлік туралы айтып кетсек. Отырардың «рабад» бөлігі Қарахан дәуірінде игеріле бастады да, ХІІІ ғасырда тоқырай бастап, қорған ішіндегі территория толықтай игерілмей қалды. «Рабад» бөлігінде үйлерден басқа бау-бақшалар, су қоймалары, кірпіш күйдіретін пештер, құмырашылар орамы, моншалар, шеберхана сияқты қоғамдық құрылыстар да болған. «Рабадтың» территориясы үлкен болғандықтан ол біркелкі игерілмеген. Оны биік-биік төмпешіктердің әр жерде орналасқанынан байқауға болады. Төмпешіктердің биіктігі 4-5 метрге, аумағы 1-2 га-ға дейін жетеді. Осы үлкен төмпешіктердің арасында бос, игерілмеген жерлер бар. «Рабадтың» ішінен өткен каналдар қаланың су қоймаларын толтыруға, егістікке пайдаланылған. Қаланың бұл бөлігі кесектен тұрғызылған қорған-қамалмен қоршалған. Қамалдың әр тұсында қақпалар болған. Алайда оның нақты орындары белгісіз. Қорған-қамалдың біраз бөлігі КСРО кезінде асфальт төселген жолдың астында қалған. Жалпы, Отырартөбе қалажұрты қоршауға алынған. Қоршаудың бір жағынан ескерткішке кіру үшін кіреберіс орнатылған. Сол кіреберістің қасында музей қызметкерлері отыратын үйшіктер болған.
Осы үйшіктердің орнына музей қызметкерлеріне және туристерге арнайы ғимарат салынатын болып, бұл нысанды қақпа түрінде салуға шешім қабылданды. Салынып отырған бұл қақпа мен қорған-қамал қабырғаның мақала авторлары атап өткендей «тарихи шындыққа жанаспайды». Дәл сол орыннан қақпа мен қабырға өтпегендігі рас. Қақпа мен қорған қабырға ескерткішке алып келетін асфальт жолдың астында қалған. Егер біз дәл сол өз орнынан салуға шешім қабылдасақ, онда қазіргі заманғы асфальт жолдың үстінен салынатын еді. Сол себепті қақпа мен қабырғаны асфальт жолдан сәл ішке алып салуға шешім қабылданды. Құрылыс түсетін территория тектен-тек таңдалып алынған жоқ. Жоғарыда атап өткендей, қаланың «рабад» бөлігі біркелкі игерілмеген, сол себепті қақпа мен қабырғаның орны алдымен археологтар тарапынан зерттеліп, ол жерде ешқандай құрылыс және мәдени қабаттың жоқтығы анықталды. Құрылыс археологтардың бақылауымен салынды. Ағаларымыз айтып отырған «құнды дүние», «мәдени қабат» жойылған жоқ. Құрылыстың барлығы атап өткен төмпешіктердің етегімен айналып өтіп салынды. Қақпа мен қабырғадан бөлек автокөліктердің тұрағы, заманауи әжетханалар, келушілер көлеңкелейтін орындар да салынып жатыр. Қақпа мен қабырғаны салу жобасында касса, экскурсия жүргізушілер, қарауылдар, жұмысшылар бөлмелері, қоймалар, дүңгіршектер, кәдесыйлар сататын дүкендер де қарастырылған. Бұл абаттандыру жұмыстары екі мәселені шешіп отыр. Олар: музей қызметкерлерінің және туристерге көрсетілетін сервистік қызметтің сапасын арттырады.
Ал енді, «рабадта» салынған қақпа мен «Шахристандағы» қақпаның арасындағы жолға келер болсақ. Бұл жолдың ұзындығы 740 метр. Авторлар «бұл жол мәдени қабаттарды сүріп тастап, жол салып жатыр» деп жазып, қоғамда жаңсақ пікір қалыптастырып отыр. Отырартөбеге апаратын қара жолдар бұрыннан бар және олар көп. Өткен ғасырдың 70-жылдары археологтар Отырартөбені зерттеуге келгенде автокөлікпен сол жолдармен жүрген. 2000 жылы Жапонияның мақсатты қорының «Көне Отырар қаласын сақтау мен реставрациялау жұмыстарын» жүргізген реставраторлар да сол қара жолдарды пайдаланған. Қазіргі таңда реставрация жұмыстарын жүргізіп келе жатқан «Қазреставрация» мекемесінің автокөліктері де сол жолдармен жүр. Бұл объективті нәрсе. Өйткені жер баспай, ауамен жүретін көлік пайдалануға мүмкіндіктері жоқ болатын, қазір де жоқ. Сол себепті Отырартөбеде жұмыс істеу үшін реставратор, археолог, музей қызметкерлері болсын автокөлікпен сол жолдармен жүруге мәжбүр. Бұл жол – 70 жылдан бері бар жол. Бұл жол «мәдени қабаты» бар төмпешіктерді айналып өткен, құрылыстарды кеспеген жол болып табылады. Мақала авторларының бірі Мұхтар Қожа көптеген жылдар бойы сол Отырартөбеде ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізген. Отырар музейін 7 жыл бойы басқарған. Сол ағамыздың өзі «Кубань» автобусымен қазіргі жолмен талай рет жүрген.
«Отырар» музейі басшылығының көздеп отырған мақсаты 50 жылдан бері түрлі автокөліктер, оның ішінде ауыр жүк машиналары жүрген жолды реттеу болатын. Бұл жол әбден езілген (жүк көліктер бұл жолмен қыш, тас, топырақ, су тасыған) тереңдігі 0,5 м болатын май топыраққа (жаңбыр жауса ми батпаққа) айналған қабатын 0,3 м тереңдікте сүріп, тазалап, астын тегістеп қиыршық тас пен құм төсеп, бетіне таудың тақтатасын қойып қатты төсенішті жол істеу болатын. Мәдени қабат пен қатты төсеніштің арасына жол құрылысына пайдаланылатын геотекстиль төселінеді. Бұл тас пен құмның көне мәдени қабатпен араласуына тосқауыл болады. Бұл материалды ЮНЕСКО мамандары осы Отырарда қолданған болатын. Бұл іс-әрекет екі мәселені шешеді: біріншіден, жаяу жүргіншілер мен көліктер төбеге жету үшін тобықтан асатын май топырақты немесе ми батпақты кешпейтін болады. Екіншіден, жол астындағы мәдени қабат бар болса әрі қарай бұзылмай сақталады. Кейін зерттеу жүргізу қажет болса төсенішті алып тастау қиын емес, арада ажыратып тұрған геотекстиль бар.
Жалпы әлемде туризм арқылы бюджеттерін толтырып отырған мемлекеттер көп. Олар мұндай нәтижеге туристерге қолайлы жағдай туғызу арқылы жетіп отыр. Алысқа бармай-ақ Түркияны алайық, ЮНЕСКО-ның дүниежүзілік мұралар тізіміне енген мәдени ескерткіштерінің маңынан автотұрақтар, сапар орталықтары, бірнеше шақырымдық жолдар салынған. Тұңғыш Президентіміз – Елбасы Н.Ә.Назарбаев он шақты жыл бұрын туристік кластерді дамытуды қолға алған болатын. Бұл әрине, болашақты көре білген саясаткердің бағыты дұрыс екеніне бұл күндері көзіміз жетіп отыр. Сондықтан «Қазақ өркениетінің алтын бесігіне» баланған Отырарды қайта жаңғырту үшін бәріміз бірлесе жұмыс істегеніміз абзал.
Серік АҚЫЛБЕК,
Отырар мемлекеттік археологиялық қорық-музейі директорының ғылыми істер жөніндегі орынбасары
Түркістан облысы
