Мәселен, биолог ғалым Қанат Ақылбеков жиналған жапырақты өртеудің мүлде дұрыс еместігін айтады. Өйткені барлық жиналған қоқыспен бірге өртеген кезде күздің бықсыған ылғалды жапырағының түтіні ауаны ластайды, атмосферадағы оттегі мөлшерін азайтады. Ал керісінше өртемей жерге көметін болсақ, жапырақ топырақпен араласып, қарашірікке, яғни тыңайтқышқа айналады.
– Сенбі күні біз сынып жетекшісімен, басқа да сынып оқушыларымен бірге сенбілікке шықтық. Ағаштардың жапырақтары түсе бастапты. Сол түскен жапырақтарды сыпырып, аз-аздап жағып үйге қайттық. Осылайша сенбілікте қоршаған орта тазалығына үлес қостық, – деді таяуда көрші бала қуанып. Ойланып қалдық. Бала кезімізде ауыл үлкендері жапырақ жағуға тыйым салатын. «Жапырақ жаққан жақсы емес» деп отырушы еді қариялар. Бұл іс-әрекеттің мектеп оқушыларын экологиялық тәрбиеге баулуында еш мәні жоқ.
Ал қазір жапырақтар қалайша күл-қоқыс қатарына қосылып кеткеніне таңғаласың. Біздіңше, мектептегі биология пәнінің мұғалімдері жапырақ жинауға, өртеуге алдымен қарсы тұрулары керек еді. Биолог ғалым айтқандай, ағаштың бойындағы органикалық пайдалы элементтер жапыраққа жиналады, сол элементтер жерге түскен жапырақтың шіруі арқылы ағаш тамырына қайта сіңеді. Қыс келгенше жапырақтар жерге түсіп, ағаштың тамырын жабады. Сөйтіп қыста ағаш діңін суық пен аяздан қорғайды.
Сенбілік демекші, жыл сайын елімізде көктем, күз айларында ауылдар мен қалаларда жаппай сенбіліктер өтеді. Қоршаған ортаны қорғау, өзіміз өмір сүріп жатқан айналаның тазалығында екені белгілі. Бірақ бұл сенбіліктердің дақпырты көп-ақ. Бұқаралық ақпарат құралдары арқылы да «сенбілікте тонналаған қоқыс, жапырақ жиналып, қала сыртына шығарылды, өртелді» деген хабарлар тарайды. Жалпы, жапырақты өртеген дұрыс па? Үлкендер «жапырақты жерге көміп тастау керек, өртеген зиян, ауаға у жайылады» деп отыратын.
Мұқағалидың ел ішінде танымал әнге айналған «Жапырақ жүрек жас қайың, жанымды айырбастайын» деген жырына арқау болған, нәзіктік пен лиризмнің символына айналған жапыраққа оң көзқарас қажет ендеше.
Қанат Ақылбеков жапырақ өсімдіктің маңызды мүшесі екенін, оған қажетті ылғал мен еріген тұздар сабақ арқылы тамырдан келетінін, ал жапырақ арқылы өсімдік тыныс алатынын айтады. «Өсімдік бойындағы артық су жапырақ арқылы буланады. Буланған жапырақ өсімдікті де, ауаны да салқындатып тұрады. Күн көзінің жарығы мен жылуы арқылы жапырақта ауа мен судан қант пен крахмал түзіледі. Жапырақ өсімдіккке сән беріп тұрады. Жапырақ өсімдікке сағақ арқылы бекиді. Ең бастысы, газ алмастыру қызметін атқарады, яғни оттегіні шығарып, көмірқышқыл газын сіңіреді. Жасыл бояу – хлорофилл», деп түсіндіреді биолог ғалым.
Бүгінде экологтар да жапырақты өртеуге болмайтынын, оның денсаулыққа зиян екенін дәлелдеп, дабыл қағуда. Сонымен қатар ағаштар қорексіз қалады. Оның үстіне от жанған жерде топырақтың беткі қабаты күйіп кетеді, ештеңе өспейді. Сондықтан бақтарда, саябақтар мен скверлерде жапырақты жинамай-ақ қойған абзал. Керісінше жаяу жүргінші жолынан, көше бойынан жинап алып, ағаштардың түбіне апарып тастайтын экологиялық жанашырлық мәдениет қалыптастыру керек. Ғалымдардың айтуынша, жапырақ – топыраққа түсуге тиіс қоректік зат. Көктемде бүршік жарған кезде ағаштар топырақтан қоректік заттар алады. Күзде ол заттар қайтадан топыраққа түсуі керек, сонда ғана көктемде биологиялық цикл қайталанады. Ал біз қайтеміз? Яғни жапырақ сарғайып жерге түскенімен, әрі қарай да ағашпен байланысы үзілмейтінінен бейхабар екенбіз.
– Сондықтан жапырақты жинап, өртеп жүргеніміз – экожүйені «сенбілік» деген шарамен біржақты түсініп, экологиялық тепе-теңдікке қиянат жасағанмен тең, – дейді эколог А.Сафонов. – Сол себепті сенбілік кезінде жапырақты ағаш түбіне үйіп, пайдалы элементтерді бойына сіңіруіне жағдай жасайық. Өртемейік. Ағаштардың түбі жиі қопсытылып, су, ауа өту үшін жұмсарту жұмыстары жүргізілуі керек. Сонда ғана біз ағашқа жасыл өмір сыйлаймыз.
Көзі қарақты оқырманның есінде болса, бұрын Ауыл шаруашылығы министрі қызметін атқарып жүргенде Асылжан Мамытбеков Алматы қаласында болған дауылдан құлаған ағаштарды жинап, тазартылған жерлерге ағаш өсіру туралы бастама көтерушілерге «Құлаған ағаштарды жинаудың қажеті жоқ. Қоршаған ортада қалыптасқан жағдай бойынша дауылдан құлаған ағаштар табиғи үрдіс бойынша сол жерде жатып, шіриді. Топыраққа тыңайтқыш болады» деп пікір білдірген-ді. Ведомство басшысының бұл сөзін қоғам белсенділері аса қабылдай қоймаған. Қазір ойлап қарасақ аталған пікірдің жөні бар сияқты.
Жуырда жергілікті университеттің профессоры Амангелді Қарманов тонналап жиналған жапырақтардан отын брикеттерін жасайтындары жайлы хабарлады. Осы орайда сенбілік кезінде атқарылатын кейбір шаралардың табиғаттың жалпы биологиялық заңдылығына қайшы келетінін әкімдіктерге ескерту қажет сияқты. Қала мен аудандар, облыс басшылары өздері өткізген сенбіліктердің табиғатпен үйлесімділігі қандай екеніне, қоршаған ортаға зиян тигізіп жатпағанына бір сәт көңіл бөлгені жөн.
Негізі, елімізде үйілген жапырақты өртегені үшін жеке тұлғаларға 11 345 теңгеге дейін, ал лауазымды, заңды тұлғаларға, шағын және орта кәсіпорын иелері мен үкіметтік емес ұйымдарға – 68 мың теңгеге дейін айыппұл салынады. Ал ірі кәсіпкерлік субъектісі болып отырған заңды тұлғалар 227 мың теңгеге дейін төлейді. Мұндай да заң талаптары бар екенін ескерейік. Еліміздің «Қоршаған ортаны қорғау туралы» заңының 38-ші бабында «Табиғатты қорғау, оны таза ұстау – әр адамның міндеті» делінген. Сонымен бірге біз еліміз бойынша «Жасыл ел» бағдарламасы жүзеге асырып келе жатқанымызды да ұмытуға тиіс емеспіз.
Яғни, коммуналдық шаруашылық мекемелерінің өкілдерімен бірге әр мекеменің қызметкерлері де жасыл желекті мейлінше сақтау мен аялауға, тіпті жапырақпен бірге қарды да ылғал жеткілікті болуы үшін жас өскін түбінде жинауға құмбыл болуы қажет.
Павлодар облысы
