Намазалы Омашұлы: Ел шежіресі

Қалай дегенмен де бұқаралық ақпарат­тың көз жанарын байлап, екі өкпесін қысқан тас қамалдың есігі ашылып, ішіне саңлау түскені рас қой. Оның үстіне ақ­парат ағынында бәсекелестік пайда болды. Ал бәсеке дегеніміз – баспасөздің іш­кі динамикасы, дамытушы күші емес пе?

Кейде «Егемен Қазақстанда» ылғи сал­мақты материалдар жарияланады, оқуға ауыр деген сияқты пікір естіліп қалатын-ды. Материалдың сал­мақтылығы – оның кем­шілігі деу қа­лай болар екен? Өйткені «Егемен» мен «Казправданың» атқарып отырған са­лиқалы ісін саржағал басылымдар ылғи «тартымды» материалдармен түпкілікті тындыра алмайды. Олардың алдына қойған мақсат-мүддесі де мүлде бөлек қой.

Кейде демократияшыл боламыз деп мем­лекет пен ұлт мүддесін қолдайты­ны­мызды ашық айтудан жасқаншақтау орын алатын секілді. Бекер іс. «Нью-Йорк таймс» пен «Вашингтон пост» мем­лекеттік басылымдар екенін неге жасырмайды? Олардың таралымы «Нью-Йорк дейли ньюс», «Ю Эс Эй Тудей», «Уолл стрит жорнэл»-дерден төмен бола тұра, беделі неге жоғары? Президенттен бас­тап кімде-кім «Нью-Иорк Таймс» пен «Вашингтон постта» сыналар болса, онда ол қауіптілеу. Ал «Уолл стрит жорнэлдің» бетінде айтылған сынға соншалық мән берілмейді. Өйткені баспасөздің дүние­жүзілік тәжірибесіне сүйенсек, олар сапа­лық және көпшілік қолды газеттер болып бөлінеді. Сапалық газеттердің таралымы аздау болғанмен беделі биік, нағыз ұлт­тың жанашыры деп бағаланады.

Меніңше, біздегі тоқырау мен құлды­раудың ушығып тұрған бір көрінісі біз­дің журналистикада да бар ма деймін. Кей­бір басылымдар мен телеарналар был­ғаныш нәрсеге тым әуес. Қашанда жоқ жерден сенсация туғызу – қарабайыр жур­налистің кәсібі емес пе еді. Олар ел өмі­рін жұтаңдыққа апара жатыр. Сондай пәлекеттен алдын ала сақтанғанымыз жөн. Оған қарсы тұрар қазақ елінің рухани қайнар бұлағы сарқылған жоқ. Осы мүм­кіндікті сақтап қалуға тиіспіз. Бо­йын­да зиялылық басым, гуманитарлық толыққанды білімі бар журналистеріміз құ­дайға шүкір аз емес қой. Неге біз өзі­мізді өзіміз жоққа шығара береміз? Бір­де «Майдан» хабарының жүргізушісі қой­­ған: «Қазақ баспасөзі бар ма?», «Ол қа­жет пе?» деген қитұрқы сұраққа қа­тысып отырған қаламгерлер жауабы бір жер­ден шықпағанына қатты қынжылдық. Барымызды бағалай білейік те.

Қазақ баспасөзі, оның ішінде бүгінгі ғасырлық той иесі – «Egemen Qazaqstan» қоғамдық мәселелерді көрмей, айтпай, жаз­бай жатыр дей алмаймыз. Әр газеттің өз орны, соған қарай атқарар қызметі бар. Елдің тіл, экономика, экология, тарихи жад, салт-сана, ата дәстүр, әдет-ғұрып сияқты сан-алуан мәселелерінің бәрі де жұрт­шылыққа жетердей-ақ жетіп жатыр. Алайда сол діттеген нысанасына тие ме, тимей ме? Үлкен мәселенің бірі – осы. Дамыған елде қай уақытта нені қалай жазу қажеттігі туралы әр басылым арнау­лы әлеуметтік зерттеу жүргізеді, дәйекті кешен жасалады, тақырып пен объектіні анықтайды. Үлгі аларлық іс пе? Айтары жоқ.

Ондай үрдісті алыстан іздемей-ақ осы газеттің тарихынан да табуға болады. Бұған біз газет шежіресінен сыр шертетін «Жүзжылдық жылнама» атты 5 томдықты әзірлеу ісіне қатысқан кезімізде анық көз жеткіздік. Жүсіпбек Аймауытовтың 1925 жыл­дың 5 мамырында жарияланған «Ел газетке не жазбақ?» деген мақаласында: «… жанына жағымды, тілі батарлық сөздер басылмаса, ондай газет бағасын жоймақ, кім көрінгенге қолжаулық, майлық, шылым орауыш, тағы бірдеңе болмақ. Бірақ газетшіге кінә қоятын да, қоймайтын да орын бар. Жұрт жазбаса, ішіндегісін тауып жазатын газетші «тәуіп» те, «пайғамбар» да емес… Ел: «жазбасам, ма­ған серт, баспасаң, саған серт!» деген жолға түссе, сонда газет елдікі болады. Сон­да жұрт газетті қызығып оқитын болады, газеттен пайдаланады».

Бұдан артық қалай айтуға болады. Сол үрдісті ұстанған газет, меніңше, өзінің бағытынан жаңылған жоқ. Бүгінгі БАҚ-тың аяғына тұсау болып тұрған қаржы үшін, немесе билікке тым жағынамыз деп беделін жоғалтып алмаса болғаны. Бұ­рын аға газет аталып келсе, енді ата жа­сына ілікті дедік. Ендеше, көтерер жүк те қомақты бола түсері даусыз. Әсіресе ұлт­тық мүддені көздің қарашығындай қор­ғаса, соны ылғи темірқазық етіп ұс­таса, сүрінбесі анық. Ол үшін газеттің жү­ріп өткен тарихи жолын білу, ғасырлық тәжі­рибесінен тағылым алу керек сияқты...

Әуелі КирРевкомның, кейіннен КазАКСР-ның ресми органы болған «Ұшқын» газеті 1919 жылдың 17-ші жел­тоқсанында Б.Күлеевтің «Ұшқынға арнау» атты өлеңімен ашылғаны белгілі.Сон­дағы «Оқушыларға» деген бас мақа­лада басылымның алға қойған мақсаты туралы былай делінеді: ... «Ұшқын» газе­тасының мақсұты – шаруа халқына бас-көз болу, түрлі хабарлар һәм керек істерді уақытымен жазып, халықты құ­лақ­тандыру».

Қазақ арасында баспасөз шығармақ түгілі, хат танитындардың өзі кем тұста жур­налист кадрлары, тіпті жоқтың қасы еді. Сондықтан газеттің алғашқы сан­дарында революция, жаңа заман тақы­рыбындағы материалдар жұтаң көрінді. Бар болған күннің өзінде мән-мағынасы бұлыңғырлау, әр жердегі үлкен-кішілі ақ­параттардан құрастырылғаны көзге ұрып тұрды. Себебі жазушының заман өзгерісін толық түсініп, ой елегінен өткізе отырып жазғаны шамалы-тын. «Сыртқы хабарларға» көбірек орын бе­ріліп, онда көбінесе кеңес жауларымен кү­рес барысы егжей-тегжейлі баяндалады. Бұрынғы алаш баспасөзіндегідей тап басып, дөп айтатын, мөлдір бұлақтан сусындағандай шөліңді қандыратын әсері жоқ. Жарық көрген бірді-екілі оқ­шауша, бірлі-жарым өлең бар демесек, әдебиет бөлімі мүлде болмады. Әсіресе саясиланған басылымның материалдары салмақты талдау, салиқалы пікір айтудан гөрі, көбіне даурықпа ұран, даңғаза пафосқа толы екен.

Тап осы аласапыранды пайдаланып қалғысы келген, қазақ жерін бөлшектеп тас­тауға тырысқан кеңестік жымысқы саясат осы кезде кең етек алды. Алаш қай­раткерлері бұл жолда да аянбай күрес жүргізіп, қазақ жерлерінің Ресей құ­­­рамына басы бүтін кетіп қалмауы үшін­ барын салды. Мәселен, Ахмет Бай­тұрсынов пен Мұхаметжан Сералин бас­таған топ Қостанай уезінің Челябі губер­ниясына қарап кетпеу мәселесін га­зет­тің бірнеше санында көтеріп, Мәс­кеуде өткен съезде осының оң шешімін табуына тікелей әсер еткен. Бұған қоса Қазақстанның солтүстік облыстары – Петропавл,Павлодар, Семей, Омбы, Көкшетау, Орал өңірлерінің де тағдыры қыл үстінде еді. Ол жөнінен де жүйелі жұ­мыс жүргізіп, оның қазаққа тиесілі жерлер екенін бірнеше мәрте газет бе­тінде дәлелдеп барып, алып қалған. Бү­­гінгі ұрпақ Алаш арыстарының осы өл­шеусіз жанқиярлық еңбектері үшін қарыздар.

«Ұшқынға» қарағанда «Еңбек туы­ның» (7-желтоқсан 1920 жыл) жаңа за­манға бейімделгені, ұлттың жағдайынан гөрі төңкерісті мадақтауға көбірек бет бұр­ғаны байқалады. Ұлттық мәселелерді бұ­рынғыдай ашық емес, «тігісін жат­қыза» отырып сөз етеді. Алашорда қозғалысын, оның қайраткерлерін «ұлт­шылдық дертіне шалдыққан» деген айып­таулар әлсін-әлсін айтылып отырды. Бір халықтың ғана емес, бүкіл дү­ние­жүзі еңбекшілерінің мүддесін ой­лауымыз керек дегендей идеялар күш­теп таңылды.

Мысалы, Сәкен Сейфуллин («Манап Шамиль» деген бүркеншік атпен) «Еңбекшіл қазақ» газетінің 1923 жылғы 66-санында «Қазақты «қазақ» дейік, қатені түзетейік» атты мақаласын жариялайды. Онда: «орыстың патшасы қазақты өзіне қаратып алып, жалпы қа­заққа «киргиз» деп ат жапсырған соң, орыс патшасының төрелері, жасауылдары қазақты құр мүгедек, мақау жа­нуар деп санап, біртүрлі менмендік қия­патпен, қорлаған мазақпен «киргиз» деп айтатын болды. ...Біз «киргиз» деген атты жоғалтып, «қазақ, қазақ» деп кетсек, басқа халықтар да бізді «қазақ» деп, осы атты қолданып кетпек. Біздің бір үлкен кемшілігіміз – осы күні басқа жұрт­тан бұрын өзімізді-өзіміз «киргиз» дейміз. Әуелі, біздің «Қызыл Қазақстан» журналының орысша нұсқасы «Қызыл Қырғызстан» деп аталады. Бұл біздің едәуір әлсіздігімізді көрсетеді. Егер біздің қазақ жігіттері бұл қатені түзетеміз десе, оп-оңай түзетіп әкетер еді.

Қазақстанның Орталық үкіметі «киргиз» дегенді жойып, «қазақ» деген атты қолдануға жарлық – «декрет» шығару керек» деп, сол кездегі КазАКСР-ның ресми органы болған «Еңбекшіл қазақ» бетінен батыл үн қатады. Сәкеннің осы жария­ланымының мұрындық болуымен қазақ ұлты өзінің төл атауын қайтарып алғаны тарихтан белгілі.

С. Сейфуллиннің «Еңбекшіл қазаққа» ре­дакторлық еткен жылдарындағы айқын басымдық берген тақырыбы – ұлттық тіл мәселесі. Әсіресе оның «Қазақ тілінде жүргізілсе екен», «Кеңселерде істі қазақ тілінде жүргізуге кірісу», «Қазақ тілін жүргізуде елден келген мағлұмат», «Не қылдыңдар?», «Қанына отаршылдық сіңген Шубилин», «Бөкейлікте қазақ тілін жүргізу жайында» т.б. мақалалары қазақ тілінің қолдану аясын кеңейту, мәр­тебесін көтеру жайлы болды. Осындай ал­мағайып кездің өзінде батыл айтып, өткір сынға құрылған мақалалардың жарық көруі – Сәкен редакторлық еткен жылдардағы «Еңбекшіл қазақтың» мінезі еді.

Батыр бабаларымыз елін, жерін білек­тің күші, найзаның ұшымен қор­ғаса, өткен ғасыр басында қазақтың оқы­ған азаматтары: Ә.Бөкейханұлы, А.Байтұрсынұлы, М.Сералин, М.Ду­латұлы, Ж.Аймауытұлы, М.Тұр­ғанбайұлы, С.Қожанұлы, С.Сей­фуллин, Т.Рысқұлов, Е.Омарұлы, Н.Төреқұлұлы, С.Садуақасұлы, А.Бай­тасұлы т.б. өршіл рухымен, қалам қайра­тымен ел іргесінің бүтін болуына барла­рын салды. Бұл жерде сол тұстағы ат төбеліндей ғана қазақ оқығандарын алаш­тық, я кеңестік деп екіге жарып, ара­ларына сына қағудың қажеті аз. Жо­­ғарыда айтып өткеніміздей қазақ тілі­нің болашағы үшін күрескен, қазақты кемсіткен «қырғыз» атауын өзгертуге тікелей мұрындық болған Сәкенге қандай айып тағуға болады? Немесе жеке басын бәйгеге тіге отырып, Түркістандағы аш-жалаңаштардың мұңын мұңдап, жоғын жоқтаған, елінің дамуына өлшеусіз үлес қосқан Тұрардың өршіл рухын кім жоққа шығарар? Әрине заман талабы осы екен деп желдің ығы­на қарай жығыла кететін «шолақ белсенділер» туралы әңгіме басқа.

Ол бір «ұлттық» деген ұғымның «ор­таққа» ауыстырылып, «қазақ халқы» деген сөз «бай мен кедей» деп жіктелген кезең болды. Әр мақала сайын іштен жау іздеу, әрбір сөздің астарынан ши шы­ғару, «тырнақ астынан кір іздеу» сияқ­ты жағымсыз құбылыстарды бірден бай­қауға болады. Бұл – қазақ халқының басына қара түнек орнатқан Голощекин саясатының салқыны еді.

Көп мақаланың соңына газет бас­қар­­масы «айтыс ретінде» деген сөзді жазу арқылы жұртты дау-дамайға шақыр­ғандай болды деуге де негіз бар. Алаш қайраткерлерінің төңкеріске дейінгі де, кейінгі де сөздері бұра тартылып, жөн сөз теріске шығарыла берді. Олардың жауап ретінде ақталудан басқа амалы қалмады.

Осылайша Кеңес Одағы толық орнап, нығаюға бет алысымен-ақ «қырағы» коммунистер алаш қайраткерлерінен «жау бейнесін» қолдан жасап, қисынсыз жала жабу арқылы өткенге топырақ шашты. Газеттегі әрбір мақалада қисыны келсін, кел­месін алаштықтарды қағыту, сөздерін бұрысқа шығару «дәстүрге» айналған. Бұл кездегі ұлт зиялыларының кейпі – тірі тышқандар құлағында ойнаған «өлі арыстанмен» бірдей еді. Бірақ олар ұсынған тәуелсіздік идеясы, ұлттың мәңгілік мұраттары өлген жоқ. Ақаңның «ел бүгіншіл, біздікі ертеңгі үшін» деген ұстанымы шындыққа айналды.

Қазіргі күні де өзектілігін жоймаған Қазақ­стан атауын «Қазақ елі» деп ауыс­тыру туралы идея алғаш Нәзір Төре­құловтың аузынан шыққанына куә бол­дық. Ол былай дейді: «Республиканың аты әрбір кедейге, әрбір қойшыға түсі­нікті болуы керек. Қазақ, Қазақ елі, Қазақ Республикасы деу Қазақстан деу­ден гөрі қазақ тіліне ұнамды. Қазаққа пар­сының (Қызылбастың) «станын» тағып, Қазақстан жасауда ешбір «сауап» көрмейміз». («Еңбекші қазақ», 1925ж).

Ұлт болашағын ойлаған қайраткерлер осындай өміршең пікірлерімен де жадымыздан өшпек емес. Сол тұстағы билік ұлт қайраткерлерінің санасын қанша бұ­ғаулауға тырысса да, олар реті келген жер­­де азат ой, еркін пікірден тартынып қал­мады.

Жиырмасыншы жылдардың жартысына қарай «Еңбекші қазақ» газетінің бетінен жаңа қоғам орнату жолындағы екпінді еңбек те, өткеннің бәріне топырақ ша­шып, орынсыз қаралау сынды жағым­сыз әрекеттер де молынан көрініс тапты. Қазақ қоғамында өмірі болмаған, бол­са да басқа мәнге ие «тап жігі» атты ұғым­ды күштеп енгізу арқылы халықтың бірлігін ыдырату саясаты кең етек алды. Ал отызыншы жылдардың басына қарай ауқат­тылардың тұқымын мал-мүлкімен бірге, түп-тамырымен құртып жою сая­са­­ты­ның қандай орны толмас нәубет, ашар­шылыққа алып келгені баршамызға аян. Өкінішке қарай, дәл осылай боларын біліп, алдын-ала дабыл қаққан ұлт зиялыларының үні күштеп өшірілген еді...

Шүкір, ел егемендік алды. Мате­риалдық жетіспеушілікті ашық айтып жүрміз. Ал рухани тәуелсіздікті қай­теміз? Осы зәру мәселеге әлі де көп көңіл бөлу керек секілді. Жан дүние еркін­дігі бәрінен де басым. Ұлттың рухани тәуелсіздігін сезіндіру, оның болуын қам­­тамасыз ету де алдымен осы газеттің мін­деті болып қалмақ.

Интеллект басымдық алған зайыр­лы елде саясатпен айналыспаймын деу бекер. Ішкі-сыртқы саясаттың көпшілік­ке беймәлім иірімдерін ақтарып айтып, жарқыратып жазар болса, оның да оқыр­маны аз емес.

Кейде өмірлік мәселелерді газеттер жа­рыса жазып, аяқсыз тастап кете береді. Он­дайда оқырманның шатасуы мүмкін ғой. Немесе егемен елдің болашағы жайлы қауесетке қарсы да байыпты болжам жасау, тұжырымды түйін түю де осы газет­тің міндеті сияқты көрінеді маған.

Өткен ғасырдың басынан бері қарай қазақ өмірінің айнасына ай­налған «Егемен Қазақ­стан» газеті тәуел­сіздік алған жылдары қайта түлеп, жас мелекетіміздің ірге­сінің берік қалануына өз үлесін қосты. Жет­піс жыл бойы іште бұғып жатқан ха­лықтың арман-аңсары, қазақ халқын талай қырғынға ұшыратқан тарихи әділет­сіздіктер, жазықсыздан-жазықсыз жапа шегіп, атылған арыстарымыз, осы уақыт аралығында жоғалтып алған ұлттық құн­дылықтарымыз, салт-дәстүрлеріміз, тіліміз бен дініміз, ұлттық тарихымызды жаңа көзқарастар тұрғысынан қарастыру, тәуел­сіздігімізді баянды ету жолында ұлт болып ұйысуымыз, сыртқы күштердің қауіп­ті әсерлеріне төтеп беру сияқты қат-қабат өзекті мәселелер күн тәртібіне қо­йылды. Ең бастысы – отаршылдық құр­сауында жоғалуға айналған ұлттық са­намызды оятып, елдік іргемізді тіктеу ке­рек болатын.

Белгілі публицист, қоғам қай­рат­кері Шерхан Мұртазаның бастауымен «Социалистік Қазақстан» газетінің бұрынғы аты өзгеріп, «Егеменді Қазақ­стан», кейіннен «Егемен Қазақстан» деген атауға ие болды. Дәл осы тұста газет халықтың ұлттық санасын оятумен қа­тар, елдің ертеңгі күнге деген сенімін нығайту қажет еді. Елбасының бастауымен Қазақстан халқын қиын да күрделі, бірақ жеке мемлекет ретінде қалыптасу жо­лы күтіп тұрғандығын халық санасына орнықтыру, жаңа реформаларға жұмыл­дыру мәселесі алдыңғы қатарға шықты

Бұл жылдары «Егемен Қазақстан» газеті бұрыннан қатып қалған қасаң тақы­рыптардан, бір-бірінен аумайтын кескін-келбеттен арылып, тәуелсіз ел­дің жаңа мазмұндағы, жаңа сипаттағы га­зеті ретінде жарық көре бастады. Тәуел­сіздіктің алғашқы жылдары жа­зыл­ған мақалаларға батылдық, өткір­лік, өзектілік тән еді. Халықтың жоғын жоқтаған қаламгерлеріміз: Әбіш Кекіл­баев, Шерхан Мұртаза, Камал Смайы­лов бастаған публицистердің елдік мәсе­лелер­ге арналған мақалалары осы газеттің бетінде жарияланды. Әсіре­се белгілі пуб­ли­цистер: Камал Смайы­лов пен Шерхан Мұр­тазаның екеуара жа­зысқан хаттары ел­дің ертеңіне алаңдау­шы­лықтан туған еді.

Газет бетінде белгілі қаламгерлер мен пуб­лицистер тәуелсіз мемлекет ретіндегі ұлттық идеологиямыз, ұс­танатын бағыт-бағдарымыз қандай болу керек деген мәселе төңірегінде ой бөлісті. Сондай соқ­талы, ірі ой-тұжырымдар «Тәуелсіздік талаптары» айдары аясында жарияланып тұрды. Осы айдар аясында жарияланған белгілі публицист Ержұман Смайылдың «Қазақ еліне адалдық анты қажет» деген мақаласында: «Тәуелсіздік алдық деп айдай әлемге жария етіп алып, енді біреу­дің әскери шылауына айналуымыз жарамас»  деп, дербес өз әскерімізді құру мәселесін қозғайды.

Жалпы, тәуелсіздік алған жылдарда жазылған мақалалар бұрын айтуға болмайтын мәселелерге қалам тербеуімен ерекшеленді. Шын мәніндегі еркін, азат пуб­лицистика қалыптасты. «Егемен Қазақ­стан» газетіндегі мақалалар тақы­рып­тық және проблемалық тұрғыдан ба­йы­ды. Соған сай мазмұндық жағынан да публицистиканың өмірді шынайы қамту аясы кеңейді. Ақын-жазушылар, ғылыми мен мәдениет зиялыларының қалам тартуы бұрынғыдан да жиіледі.

Ұлттық тарих, алаш арыстары жайлы жария­ланымдар газет бетінен үзбей орын алып келеді. Сонымен қатар елімізде іс тетігін ұстаған, әр са­­ланың басшыла­рына сөз беріліп, олар­дың атқарып жат­қан шаруаларына, же­тістіктері мен кемші­лік­теріне барлау жасалып отырады. Ел газеті «Egemen Qazaqstan» ұстанған ба­ғы­тымыздың әлемдік саясаттағы мән-маңызына, халықаралық қарым-қа­ты­нас­тарда алар орнына, ұлы елдермен көршіліктің жүктейтін ұлы жа­уапкершіліктері туралы сараптама материалдарды да ұсынып келеді.

Кейінгі кезде газет 1937-1938 жыл­дарда­ғы қуғын-сүргін көрген, жазықсыз жапа шеккен ерлеріміз жайлы, жалпы елі үшін көзсіз ерліктерге барған асыл азамат­тарымыздың аянышты тағдырлары туралы материалдарды жиі беруде. Қо­ғам өміріндегі игі өзгеріс, батыл бет­бұ­рыс­тарды насихаттаумен қатар, кө­леңкелі тұстарды орағытып өтпей, сын те­зіне салып отыру – газет редакциясында ежелден қалыптасқан дәстүрі екеніне жоғарыда тоқталдық. Осының арқасында бүгінгі күні газеттің беделі көтеріліп, шын мәніндегі жал­пыұлттық газетке айналғанын көріп отыр­мыз. Бұл газет тізгінін ұст­ған қаламы қарымды, қай­раткер қалам­герлеріміз: Шерхан Мұртаза,Әбіш Кекіл­бай, Ержұман Смайыл, Сауытбек Абдрахманов сияқты және қазіргі басшы Дархан Қыдырәлінің шығар­машылық әрі ұйымдастырушылық қары­мының мықтылығымен келген бедел екендігін де айтуымыз керек.

Намазалы ОМАШҰЛЫ