Әдістеме ғылымының ішінде ең күрделісі ‒ тілді оқыту. Өйткені адам баласына тән барлық қасиет тіл арқылы айқындалады. Адамның санасы, болмысы, танымы, ой-өрісі және т.б. оның тілі арқылы көрінеді.
Тілді оқыту әдістемесі заман талабына қарай дамып, жетіліп отырады. Бірақ білім беру жүйесі өзгергенмен, оның оқыту мен тәрбиеге қойылатын талабы жаңарғанмен, өзінің өміршеңдігін жоймайтын, әр кезеңде қазық болып, түп негізін құрайтын идеялар мен әдістемелер бар. Оған қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізін қалаған Ахмет Байтұрсынұлы, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытұлы, Құдайберген Жұбанов және т.б. ұлы тұлғаларымыздың еңбектерін жатқызамыз.
Қазақ тілі мен оны оқытудың тұғыры болып табылатын ұлылардың идеяларын әрі қарай жетілдіріп, өзінің бүкіл зерттеулерінің өзегіне айналдырған, «Рухын сақтаған ел өміршең болады. Ұлт та, ұлттың рухы да ең әуелі тіл арқылы танылады. Тілін сақтай алған ел өзін, өзінің ертеңі мен болашағын қамтамасыз ете алады» деген ұстанымды ұстанған, осындай қиын да қызықты саланың білгір маманы, озық ойлы, әдіскер-ғалым ‒ Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің профессоры, педагогика ғылымдарының докторы, ҰҒА корреспондент-мүшесі, Педагогика ғылымдары Халықаралық академиясының академигі Фаузия Шәмсиқызы Оразбаева.
«ХІХ-ХХ ғасырдың қазақы бейнесін әлем жадында қалыптастырған Абай Құнанбаев, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытұлы, Мұхтар Әуезов, Құдайберген Жұбанов, т.б. арыстар мен алыптар жаратылысын танып, талдай отырып, ұлылық төркінінде қашанда «өзіңді өле сүйіп», «өзгені құрметтеу» сезімі жатқанын, «өзіңді терең танып», «өзгені жатсынбау» принципі тұрғанын жаңа буын ұрпақ білуі тиіс» деген тұжырымды өзінің өмірлік креодасына айналдырып, оны теория мен практика жүзінде дәлелдеп келе жатқан да ‒ Фаузия Шәмсиқызы.
Ғалымның «өзіңді өле сүйіп» ұстанымын ұлы тұлғалардың еңбектерін зерделеп, ондағы басты құндылықтар мен идеяларды бүгінгі ұрпақтың санасына терең сіңіруге бағытталған тұжырымдарынан көреміз. «Тіл мен рух» атты мақаласында «Абай мен Шәкәрімнің тілдік тұлғасы мен тілдік мұрасы ұлттық өркениеттің дамуы мен нығаюына ықпал» ететінін, «жаһандану процесінде ел мен елді, ұлт пен ұлысты сақтаудың қайнар көзі» болып табылатынын дәйектейді. «Жалпы адамзатқа тән ортақ құндылықтарды сақтай алғанда ғана әр ұрпақ өз міндетін адал атқаратынын» есімізге салады.
Бүгінгі таңда қоғамда белең алған, қазақ халқының болмысына тән емес түрлі жағдаяттардың орын алуы адамзатқа тән құндылықтарды сақтауға мән бермей кеткеніміздің нәтижесі екені көзі қарақты адамдардың барлығына белгілі. Осы түйінді мәселелерді шешудің жолдарын ғалымның «Ұлы даланың рухани мұрасы» деп аталатын мақаласынан табамыз. Әдіскер-ғалым ұрпақ тәрбиесіне тілші мен әдебиетші де, философ пен психолог та, барлық мамандық иелері жауапты, ол үшін бәріміз бір мақсатты шешудің жолында бірлесіп жұмыс істеуіміз қажет деген идеяны ұсынып, «Ұлы даланың рухани мұрасын, тағылымды тарихын, тамырын тереңнен тартар шежіресін қазіргі заманмен сәтті сабақтастыру; барымызды шашау шығармай, жаһандану жағдайында ұлттық руханиятымыз бен мәдениетіміздің даму бағытын өркениеттік үлгіде қалыптастыру, оны ұлт болашағы үшін тиімді пайдалану» қажеттігін айтып, рухани мұраны тілдік аспекті тұрғысынан зерттеудің үш бағытын ұсынады:
1) философиялық-әдіснамалық (методологиялық) бағыт;
2) тілдік-танымдық бағыт;
3) психолингвистикалық бағыт.
Ғалым аталған үш бағыттың қарастыратын мәселелерін де айқындап береді. Егер елімізде ғалым ұсынған үш бағытты негізге алып, «ұлтымыздың ұлы перзенттері ұсынған өміртану, қоғамтану, адамтану, ұлттану, жаратылыстану, ғаламтану хақындағы ой-толғаулары мен пікір-қөзқарастарын, концептуалды тұжырымдары мен күрделі философиялық толғаныстарын» білім беру жүйесінде қолданатын болсақ, білім сапасын арттырып, саналы да білімді ұрпақ тәрбиелейтін едік. Өкінішке қарай білім беруде өзімізде барды бағаламай, «...екшеу ‒ танымды, таным ‒ тағылымды, тағылым ‒ ұлтты» тәрбиелейтінін ескермей, өзгенің ұтымсыз идеясын қолданудан аса алмай келеміз.
Фаузия Шәмсиқызы ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлын «ұлт тілін оқыту әдістемесінің іргетасын қалаушы, негізін салушы» ретінде танытып, ғалымның тіл, сөйлеу, жазу, сауаттылық, оқыту және т.б. тұжырымдарын тұғыр ретінде алып, қазақ тілін тек оқыту тұрғысынан ғана емес, терминдік тұрғыдан да дамытты. Ғылыми айналымға тілдік қатынас, сөйлесім, баяншы, қабылдаушы, тыңдалым, оқылым, айтылым, жазылым, тілдесім терминдерін енгізді.
«Жырдың алтын тамыры» атты мақалада ғалым Жамбыл Жабаевтың өлеңдеріне талдау жасап, «бүгінгі жас ұрпақ Жамбыл бабамыздың өсиеттері мен нақыл сөздерін оқып-біліп, зерделеу арқылы еліміздің рухани мәдениетін, қоғамның саяси-әлеуметтік ерекшелігін танып-білетінін», «сөз өнері қай кезде де ұлт ойы мен парасатынан хабар берер басты өлшем болып» табылатынын, ақынның «сөз саптау табиғатын жан-жақты зерттеу, жыраудың тіл өрнегін жас ұрпаққа түсіндіру ұлттық құндылықтарымыз бен ізгі дәстүрлерімізді сақтауға, тануға, талдауға» көмектесетінін, «ұлттық білімнің негіздері оның мазмұнындағы елдік рухпен, ұлттық ділмен сабақтасып жатса ғана тың сипатқа ие болып, шын мағынасында тәуелсіздіктің символына» айналатынын айтады.
Ал қазіргі қолданыстағы «Негізгі білім беру деңгейінің 5-9-сыныптарына арналған «Қазақ әдебиеті» пәнінің жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасында» 7-сыныпта «Толғауы тоқсан қызыл тіл» лексикалық тақырыбында Жамбыл Жабаевтың «Зілді бұйрық» өлеңі ғана берілген. Оның өзінде Ш.Қанайұлының «Зар заман», С.Аронұлының «Сүйінбай мен Қатағанның айтысы» бір тақырып аясында ұсынылған. Бұл жалпы білім беретін мектептерге арналған оқу бағдарламасын ұлттық құндылықтар тұрғысынан қайта қараудың қажеттігін көрсетеді.
«Тіл тануды ұлт танумен» ұштастыра білген Құдайберген Жұбанов туралы ғалымның тұжырымды ойларын «Ұлт биігіне көтерілген тұлға» мақаласынан табамыз. Әдіскер профессор Қ.Жұбановтың өз еңбектерінде түйінді мәселеге көңіл аудару, сөзбен суреттеу, көрнекілік, өмірге үңілдіру, еңбек процесімен байланыс, жүйелі ойға төселдіру, оқушының алдына проблема қоя оқыту, бір пәнді игерту үшін оған екінші пәнді құрал ету әдістерін қолданғанын фактілер арқылы дәйектеп, ғалымның оқыту үдерісінің сапасын арттыруда оқулықтың рөлін айрықша бағалағанын айтады. Фаузия Шәмсиқызының ғалымның оқулық дайындауда қойылатын талаптарын жалпы білім беретін мектептер, жоғары оқу орындарына арнап жазылған оқулықтар мен оқу құралдарын әзірлеуде іске асырғаны мәлім.
Профессор Ф.Ш.Оразбаеваның қазақ тілінің теориясы мен әдістемесін дамытуға үлес қосқан тұлғалар Шамғали Сарыбаев, Сәрсен Аманжолов, Мәулен Балақаев, Нығмет Сауранбаев, Ахмеди Ысқақов, Рабиға Сыздықова, Әбдуәли Қайдар, Кәкен Аханов, Сейілбек Исаев, Алтай Аманжолов, Қанипа Бітібаева, Асқар Жұбанов, Мүслима Жұбанова, Төкен Жұмажанова, Жамал Манкеева, Зейнеп Базарбаева, Бердібай Шалабай және т.б. туралы мақалалары салмақты талдау, салиқалы, тұжырымды ойларымен құнды. Аталған мақалалар ғалымның алдыңғы буын өкілдері мен үзеңгілес қатарластарының еңбектерін жіті зерттеп, бағалай алуының көрсеткіші, «өзіңді өле сүй» ұстанымының нәтижесі дер едік.
Ғалымның «өзіңді терең таны» ұстанымы сонау студенттік шақтан, 1971 жылдан басталғаны таңғалдырады. С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің бесінші курс студенті кез келген адамның қолынан келе бермейтін қиын тақырыпты – «Оғыз-нама» дастанын зерттеу нысаны етіп алған. «Аңыз... Дәуір... Ақиқат»; «Оғыз-нама» текстінің транскрипциясы мен аудармасы»; «Шерулі ғасырлар шежіресі»; «Жырдағы көркемдік айшық. Сөз өрнегі» деп аталатын төрт бөлімнен тұратын зерттеу жұмысы ‒ жас зерттеушілерге үлгі боларлық еңбек. Фаузия Шәмсиқызының дипломдық жұмысын ғылыми жетекшісі Мырзатай Жолдасбеков жоғары бағалап, «Фаузия Оразбаева тақырыпты өз деңгейінде игеру үшін көп оқып, көп ізденген. «Оғыз-нама» жырының тарихын түркі жұртының ұлы тарихымен сәтті, сауатты сабақтастыра отырып қарастырған...Түркологияда әлі күнге зерттеушілерді бір тоқтамға жүгіндірмей, әр
алуан пікірсайыстарға арқау болып келе жатқан Оғыз ханның кім екендігі, қандай дәуірде өмір сүргендігі туралы даулы мәселелер жөнінде де шәкіртіміз ғылыми додаларға жасқанбай араласып, өз көзқарасын ашық айтады әрі осындай тұстарда өз ойы мен пікірін дәлелдей отырып, «атағынан ат үркетін» көрнекті ғалымдарымызбен де орынды полемикаға барады...» дейді.
Ғалым-әдіскердің «өзіңді терең таны» ұстанымы «Тілдік қатынас» еңбегінде толық көрініс тапқан. Тілдің табиғатын терең зерделеп, оның қатысымдық қызметін жан-жақты дәйектеген бұл еңбек қазақ тілі теориясы мен әдістемесіне тың өзгерістер енгізді. Сөз, сөйлем, мәтінді қатысымдық бірлік ретінде тануға, танытуға және оны қатысымдық әдіс арқылы оқытуға арналған көптеген ғылыми-әдістемелік зерттеуге негіз болды. Ғалым «тілдік бірлік пен қатысымдық бірліктің ең басты айырмашылығы олардың атқаратын қызметі мен қолдану өрісіне байланысты» екенін дәлелдеді. Олардың аражігін ашып көрсетіп қана қоймай, оны меңгертудің жолдарын ұсынды.
Тілдік қатынас пен елтанымның сабақтастығын «елтанымның этномәдени сипаты диалогтік қарым-қатынаста кеңінен орын алған. Коммуникативтік актке құрылған диалогтық қатынас сәлемдесу/амандасу (сәлем ‒ сөздің анасы), тілдесім (адам тілдескенше, жылқы кісінескенше), сөйлесім (сөйлей-сөйлей шешен боласың), сұрастыру (сұрай-сұрай Меккеге барасың), хабарлама (алысқа ат шаптырып, сауын айту), қошемет ету (үлкенге ‒ ізет, кішіге ‒ құрмет), пікірталас (сөзсайыс, ойжарыс), қайшылық (қырық кісі бір жақ, қыңыр кісі бір жақ) секілді сөйленіс түрлерінен тұрады» деп тілдік фактілер негізінде дәйектейді. Тілдік қатынас пен өлкетанымның сабақтастығын зерделеп, «туған өлкеге қатысты аңыз-ертегілер, ондағы кейіпкерлер, жер-су атаулары жас ұрпақтың туған жерге деген ішкі сезім иірімдерін оятуда оқиға желісін жеткізіп қана қоймай, сөздердің мағынасын түсініп, тіл нәрін игеруге себеп» болатынын айтады.
Фаузия Шәмсиқызы тілді оқытудың сапасын арттыруды әр уақытта назарда ұстап, соған барлық ғұмырын арнап келеді. Әлемдік әдістемеде өзінің тиімділігін дәлелдеген мәселелерді қазақ тілін оқытуға бейімдеп, оны әрі қарай дамытып, жетілдіріп келе жатқан білікті әдіскер-ғалым.
«Өзгені жатсынбау» ұстанымын ана тілінің өркендеуі үшін негіз етіп алған тұлға. Профессор Фаузия Оразбаеваның жетекшілігімен еліміздің үздіксіз білім беру жүйесінде тұңғыш рет Қазақ тілін деңгейлік оқытудың тұжырымдамасы, Тіл стандарты, Оқу бағдарламасы мен Оқулықтар және Оқу-әдістемелік кешендер дайындалды. 2007 жылы қазақ тілін өз бетімен үйренгісі келетін тіл үйренушілерге арналған Қазақстан Республикасының көпұлттық сипаты мен өзіндік ерекшелігін және тілдік білімді бағалаудың халықаралық, Еуропалық стандарттары TOEFL, DALF\DELF, ALTE, IELTS негізінде алты деңгейден тұратын оқулықтар мен оқу-әдістемелік кешендер әзірленді. Аталған құралдар қосымша электронды оқулық түрінде де ұсынылды. Әр тіл үйренушіге электронды оқулықтағы тест тапсырмалары арқылы қазақ тілін меңгеру деңгейін анықтауға мүмкіндік берілді. Еуропалық стандартта қамтылған терминдерді ғалым-әдіскер қазақ тілінің сөзжасамдық нормасына сәйкес аударып, жаңа терминдер жасады. Атап айтқанда, қарапайым деңгей (А1 Бастапқы игерім); негізгі деңгей (А2 Қалыптасқан игерім); орта деңгей (В1 Ілгерілей қалыптасқан игерім); ортадан жоғары деңгей (В2 Тереңдетіле қалыптасқан игерім); жоғары деңгей (В2, С1 Еркін игерім); жетік деңгей (В2 + С2+ Еркін және кәсіби игерім) деп аталды. Деңгейлік оқытудың қағидаттары өрістік, нақтылық, шапшаңдық, әрекеттестік, сабақтастық деген атаулармен, яғни жаңа терминдермен толықты. Электронды оқулықта «Жеті қазына» тақырыбымен берілген «Мақал ‒ сөздің атасы», «Көсемсөз», «Ойлан, тап!», «Өлең ‒ сөздің патшасы», «Ғибратты ғұмырлар», «Ән ‒ көңілдің ажары», «Алтын тамыр» айдарларының атауларын да ғалым өзі қойып, онда қамтылған мәселелерге айрықша мән берді.
Ғалым «Рухымыз, ұғым-танымымыз, халықтық қалыбымыз, ұлттық сипаттарымыз, қысқасы бізді планетаның өзге жұрттарынан даралап тұратын белгі-нышандарымыздың қай-қайсы да, ең әуелі, осы тіл дейтін басты құндылығымызға тікелей байланысты екенін естен шығармауымыз керек» деген қағиданы ту етіп ұстап, жаһандану заманында бүгінгі ұрпақтың «өз мемлекеттігімізді сақтап қалу дейтін ең іргелі міндетті арқалап» отырғанын, «Алаш көсемдерінің пікір-көзқарастары мен ұстанымдарын «Рухани жаңғыру» жағдайында еліміздің дамуына, өркендеуіне тірек болатын мәдени-рухани негіз» деп қабылдаудың қажеттігін үлкен мінберлерден үнемі айтып келеді. «ХХ ғасыр басындағы Алаш қайраткерлері тіл мәселесін ұлт болашағымен, ұрпақ тәрбиесімен байланыстырып, ана тілінің дамуына ерекше» көңіл бөлгенін есімізге салып, «Қазақ елі секілді үлкен өріске, өркениет айдынына бет алған мемлекетке Батыс пен Шығыс мәдениетін қатар игеру қалай қажет десек, босағасын жаңа аттап отырған ғасырымызда да мектептің екі үлгісін қатар дамыту тиімді екенін уақыт сұранысы өзі көрсетіп отыр» деп, «өзгені жатсынбауды», озық әдістемелерді игеріп, қолданысқа енгізу керектігін дәлелдеп келеді.
Профессор Ф.Ш.Оразбаеваның «Тілдік коммуникация мен қатысым әдісінің ғылыми-теориялық негіздері» атты докторлық диссертациясында (1996 жыл) жоғарыда сөз болған 4К моделіндегі барлық дағдылар жан-жақты негізделген. «Тілдік қатынас ‒ тіл арқылы байланыс, сөйлеу тілі арқылы адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жасауы; қоғамдық, ұлттық тіл арқылы ұғынысу, түсінісу; яғни адамзаттың тіл арқылы сөйлесім әрекетін меңгеруі» деп анықтама берген.
Бір мақаланың аясында ұстазымыздың барлық еңбегінің тілді дамыту мен оқытуға қосқан үлесін қамту мүмкін емес. Ғылымда да, өмірде де адалдық мен адамгершілікті, «өзіңді өле сүй», «өзіңді терең таны», «өзгені жатсынбау» ұстанымын өзінің өмірлік кредосы санайтын, терең парасат пен текті болмыстың иесі, бәрімізге білім беруші, тәрбиелеуші, өмірге бағыт сілтеуші, ұйымдастырушы, тең дәрежеде пікірлесуші, оқушының жан дүниесін түсінуші, әрі сыпайы мінезді, бекзат бітімді тәрбиеші, әрі мейірімді ана, сырлас жетекші – арамызда жүрген ардақты ұстазымыз – біз үшін қай кезде де үлгілі жан, өнегелі тұлға.
Райгүл РАХМЕТОВА,
педагогика ғылымдарының докторы, Абай атындағы Қаз ҰПУ-дың ассоциативтік профессоры
