Қазақтың қазіргі премьер-публицисі, мемлекеттік қайраткер Сауытбек Абдрахмановтың «Абыз Әбіш» кітабын оқуды бастағанда келген ой осы болды. Адамды немесе халықты жадынан жаңылдыру сияқты гипертрагедияның табиғатын түсіндіруімен әлемдік деңгейге көтерілген гуманист-жазушылығы өз алдына, тәуелсіз Қазақ елінің көсемсөз планкасын да Прометейдей өлермендікпен тү-у-у жоғарыға көтеріп кеткен Әбіш аға бақилық болған төрт жылға жетпейтін уақытта Сауытбек Абдрахманов тұтас бір ғылыми институттың шаруасын тындырғанына орнымыздан тұрып қол соқтық. Орасан зор энциклопедиялық білім мен планеталық ақыл-ой иесінің әр сөзіне зерттеушілік, зерделілік талантымен қайта жан бітірген Сәукеңнің аталмыш еңбегі кемеңгерді келешек ұрпақтың да мол қазынасына айналдырғаны рас. Әбжіл де әдемі жазылған «Абыз Әбіш» зерттеу кітабы сондықтан да тылсым әсерге бөледі, сондықтан да сананы оңай жаулап алды.
Суреткер феноменінің ең маңызды ұшы оның универсалдылығында жатқанына көп адам көзінің тірісінде мән берді ме? Сөз жоқ, заңғар жазушылығын мойындады. Әдеби сыншылар мен әріптестері оның көркем шығармаларын аянбай насихаттағанын жоққа шығаруға болмас. Дегенмен, публицистикасы мен тарих туралы толғауларында өмірді бүге-шігесіне дейін зерттеп кеткен абыздың барлық дүниесі Ұлы Жаратылыспен толық үндесіп жатқанын жетемізге жеткізіп кім зерттеді?! Күмілжімеске амал жоқ. Аталмыш кітап Әбіштің абыздығы мен ойшылдығын ғылыми және публицистикалық тұрғыда алғаш рет жан-жақты, иін қандырып толыққанды зерттей білуімен жалпақ қазаққа пайдасы зор құнды еңбек екенін астын сызып айту – парыз. Осы орайда кітаптың алғысөзін жазған Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың байыпты бағасына бас изеуден басқа амал жоқ: «Сауытбек Абдрахмановтың кітабы – Әбіш Кекілбайұлының ұлан-ғайыр ойшылдығын кешенді түрде талдаған күрделі еңбек. Белгілі қаламгердің жаңа кітабы әбіштануды жоғары деңгейге көтеретін, Кекілбайұлы кемеңгерлігінің көкжиегін көрсететін еңбек деп бағалауға лайықты». Әділ сөз!
Кеше ғана әулиедей болып арамызда жүрген Әбіштің мол мұрасын қалай мәңгілік ете аламыз, ұрпақтан-ұрпаққа қалай ұлылығын дәлелдей аламыз? Сауытбек Абдрахмановты ең алдымен осындай сұрақтар ойландырғаны келісті кітаптың әр жолынан анық сезіледі. Бұл кітапты жазбай тұрған кездің өзінде де автордың Әбіш туралы көп білетініне шек келтірген емеспіз. Сонау 1974 жылдан бері жалықпайтын жылнамашыдай Әбіш Кекілбайұлының қас-қабағынан бастап аттаған әр қадамына дейін қалт жібермей жүргені де қазір жұмбақ құбылыстай көрінеді.
«Абыз Әбіш» кітабы қолымызға тигенде парасаттылықтың хош иісі аңқып тұрғандай әсерге тап болдық. Мұқабасының өзінен мұрынды жарып әкетті. Себеп? Әдетте кітап авторының аты-жөні оның атауынан биік тұратыны түсіндіріп жатуды керек етпейді. Мұнда бұлай емес. «Сауытбек Абдрахманов» «Абыз Әбіштен» төмен тұр. Талай нәрседе түпнұсқалыққа ұмтылатын қаламгер тағы да оригиналдық қасиет танытып кетті. Жоқ жерден. Парасаттылық па? Иә!
Сөз жоқ, ерекше дарын иесі туралы жазудан асқан азап жоқ. Оның үстіне өз ұстазың болса. Дегенмен, туындысының концепциясын күнілгері әдемі жасап алған зерттеушінің формуласы көңіл көкжиегіне бірден қонақтай кетті. Абыздың мысы басатыны ақиқат. Абызға деген симпатиясының сыр беретіні де оқырманның оң жамбасына келе қоюы екіталай. Жөн-жосықсыз сырнайлатқаннан кім ұтады? Ешкім де! Әбіш Кекілбайұлының талантына баяғыда басын иіп үлгерген оқырманды қайта селк еткізбейтін кітаптың пайдасы бола ма? Сондықтан да Әбіш табиғатын ашу үшін оның иегінің астынан қарап тұрып жазбау керек, онымен қатар тұрып жазу керек.
Жер жыртқан сайын жылтырай түсетін соқа сияқты публицист қаламының дәл осы кітаптағы іздері сүйсіндірмей қоймайды. Жасандылық жоқ. Ешқашан асыра сілтемейді. Тіл көркемдігі мен тазалығы – өз алдына бөлек әңгіме. Сара стиль бұл жолы да таңғалдырмай қалған жоқ. Ал енді кітаптың тарауларына тақырып қою шеберлігі, кітап құрылымына тың пішін таба білу тапқырлығы да оның сақа зерттеушілігінен тағы да хабар беріп тұр. Әр сөйлемі ат құлағын теңестіргендей әдемі шыққан. Бұл кітапқа рецензия жазудың қажеті бар ма? Жоқ. Одан да мүмкіндігің болса, бұл кітапты жастанып жатып оқу керек. Мүмкіндігің болса деп тұрғанымыз, кітап бар-жоғы мың данамен шыққан. Өкінішті, әрине! Алдағы уақытта бейінді министрлік мемлекеттік тапсырыс арқылы қомақты тиражбен шығарады деген үмітіміз жоқ емес.
Автордың шынайылық шеңберінен шықпайтын шығармашылық шеберлігі кітаптың құрылымы мен мазмұнын өзара үйлесімдіктің апогейіне асырып үлгерген. Аталмыш туындының тағы бір айтпай кетуге болмайтын артықшылығы сол, оқырман кітаптың өн бойынан драматизм мен ішкі динамикаға толы толық бір дәуірдің шынайы картинасын көз алдына әкеледі және содан керемет ләззат алады. Әбіш жолының қаншалықты оқиғалар мен құбылыстарға толы болғанын жүрегіңізбен сезесіз. Осы дәуірдегі Әбіш айналасындағы айтулы тұлғаларды бұрынғыдан да бетер тани түсесіз, тамсана түсесіз. Ең аяғында, жазушының, ақынның, драматургтың, философтың, аудармашының, мемлекеттік қайраткердің, саясаттанушының, тарихшының, мәдениеттанушының, өнертанушының, әлеуметтанушының, публицистің, журналистің, шешеннің таланты бір бойында тоғысқан әмбебап абыздың палитрасыз портретімен қайта қауышасыз. Орасан зор еңбектің тактикалық басты құндылығы осы болар. Ал стратегиялық құндылығы бұдан да алысты меңзейді. Аталмыш дүние – Әбіш Кекілбайұлының екінші мәңгілік өмірінің қайнар бастауы.
Әбіштей абыз туралы кітапты Сауытбек ағаның жазғанына қуандық. Әбіш туралы іргелі еңбекті алдымен Абдрахманов жазуы тиіс деген ой ішімізде бұрыннан бұғып жататын. Әбішті жазу құқығының бас патенті дәл осы авторға бұйыратыны абыздың көзі тірісінде-ақ бой көрсетіп тұратын. Оның Әбіш ағаны ерекше жақсы көретінін талай байқағанбыз. Абыз туралы мақалалары мен сұхбаттарын да оқығанбыз. Ол жайында биік мінберде тұрып тебірене сөйлегенін де ұйып отырып тыңдағанбыз. Осы жайттардың бәрінде де өзіне тән парасаттылығынан бір айнымаған. Кітаптың соңғы нүктесіне дейін фактілердің пәктігі үшін жанын беріп жазып шыққан Сәукеңнің бұл кітабы – ұстамды жазып отырып та өз субъектіңнің биіктігін бағалай білудің классикалық үлгісі.
Кітапта Әбіш Кекілбайұлының қолтаңбасын көзіміз шалып қалды: «Сонау жас кезінен бастап қазіргі кемел шағына дейін көзіме оттай басылып, көңіліме шырақ жаққандай ыстық көрінетін жақсы інім Сауытбекке ел сүйсінер азаматтың ең биік мерейлі бақытын тілеймін. Әбіш Кекілбайұлы. 21.11.89». Автор отыз жылдан бері көзінің қарашығындай сақтап келе жатқан осы қымбат қолтаңба бізге абыздың ізбасар інісіне берген басалқы батасындай көрінді. Бата қабыл болғаны шығар, ел сүйсінер азаматтың ең биік мерейлі бақыт тұғырына көтерілген Сауытбек Абдрахмановтың жұрт алдында бүгін абыройы асқақтап барады. Жас кезінен Әбіштің көңіліне шырақ жаққандай ыстық көрінген асыл ағамыз осы сүбелі де іргелі туындысы арқылы абыздың шырақшысына айналғанын аңғармау мүмкін емес.
Кесек турап, кеңінен құлаштайтын кітапты оқып шыққаннан кейінгі келген қорытынды ой: абыз туралы дәл мұндайлық толымды еңбекті тек абызға тән қарымы мен қауқары бар автор ғана жаза алса керек.
Шархан ҚАЗЫҒҰЛ
