Тарих • 07 Ақпан, 2020

Әйтеке бидің бет бейнесі қандай болған?

865 рет
көрсетілді
7 мин
оқу үшін

Қазақ тарихи шежіресінің елімізге белгілі маманы Өтеген Қойшиевтің «Әйтеке бидің шын бейнесі қандай?» деген мақаласы бүгінгі қазақ қауымын елең еткізеріне күмән жоқ. Біз бұл мақаланы алғаш рет «Жалаңтөс баһадүр – тарихи тұлға» атты деректі жи­нақтан оқыдық. Бұл кітаптың баспадан шығуына демеуші болған – дәрігер, ғалым Ғани Смаханұлы екен. Ол бізге аталған кітаптың бір данасын сыйлады. Ең тамашасы, ақын Сардарбек Қожағұлдың «Баһадүр Жалаңтөс» атты кітабында басылған Әйтеке бидің жаңа суретін қолымызға ұстатқаны болды.

Әйтеке бидің бет бейнесі қандай болған?

Ө.Қойшиевтің мақа­ласын оқып, автормен таныспаққа ұмтылдық. Өкінішке қарай, Өтеген мырза 2019 жылы Қы­зыл­орда қаласында өмір­ден озып кеткен екен.

Аталған мақаланың дәл осы нұсқасын автор әртүрлі басы­лымдарда үш рет жария еткен екен: ал­ғаш рет «Дат» газетінің 1998 жылғы 3 қыр­күйе­гіндегі 18-санында ба­сылған; екінші рет 2008 жылы «Мұсылман» жур­­на­лы­ның 2-санында жа­рия­ланған; үшінші рет 2018 жылы «Жалаңтөс баһа­дүр» ат­ты жинаққа енгізілген. Соң­ғы жария­ланымда автор 20 жыл ішінде Әйтеке би­дің су­ретіне ешбір жанның назар аудармағанына әжеп­теуір реніш білдірген екен. Мар­құм­ның бұл реніші орынды-ақ. Өйт­кені Қойшиев үшін өкі­ніш­тісі сол, Әйтеке бидің жаңа суретін ешбір адам анық­тау­ға ұмтылмаған, тек кейбір автор­лар су­реттің астына «бәлен­ше салды» деп жазу­мен шектеліп, ешқандай дә­лел­сіз жариялауды әдет­ке айнал­дырғандай.

Автор мақаласында Әйтеке би­дің суретін тірі кезінде ал­ғаш рет 1698 жылы Испания суретшісі Хуан Харис салды деп жазады. Бұған сенуге болады. Бірақ содан бері 300 жылдан артық уа­қыт өтті, сонда бұл сурет (Испанияда ма, әлде Қазақстанда ма) қалай сақ­талып, қалай біз­ге жеткені туралы автор нақты жазбаған. Бұл ара­да  мақаланың тағы бір түсініксіз жері – ол суретті салу мерзі­мін Әмір Темірдің билі­гі  ке­­зіндегі халықара­лық уа­қиғамен байланыстыр­ғаны. Шындығына келгенде Әмір Темір XIV ғасыр­дың адамы, ал су­ретті салған XVII ға­сыр­­­дың адамы.

Жалпы, Испания ко­ролі­нің XIV-XVII ға­сыр­­лар арасын­дағы ар­хи­віндегі басқа да сақ­талып қалған суреттерді Орталық Азия мен Қа­зақ­стан жерлерін­дегі ор­тағасырға байланыс­ты қазып ал­ған бас сү­йектерден антро­по­ло­­гиялық қалпына кел­тірілген бюстермен өзара са­лыстырылса, бұл біраз тарихи тұлғалардың бей­несін анықтауға сеп болар еді.

Дегенмен де Қой­шиев­­тің жария­лаған Әй­­теке бидің суре­тін ес­ке­русіз қалдыруға бол­майды. Өйткені бұл ара­дағы ең басты фактор Әйтеке би­дің 1698 жы­лы салынған пор­треті мен оның 2005  жылы Өзбек­станның Нұрата зират­ханасындағы қабірден Қазақ­стан антропологтары қазып алған бас сүйегі арқылы қал­пына келтірілген бюстің өзара ұқсастығын ешкім жоққа шы­ғара алмайды. Басты мәселе аталған портрет пен бюсті өз­ара салыс­тыру. Бұл арада мына бір жайды ескеру қа­жет. Су­ретші адамның бей­несін салғанда жас пен жы­ныс ерекшеліктеріне, бет тері­сіндегі көптеген қан тамыр­ларының адам жү­зіне беретін әсеріне, яғни реңіне қарап бел­гілі бір образ жасайды. Ал бас сүйек арқылы адам бей­несін антропологиялық қал­пына келтіру әдісі басқа жолмен жасалады. Мұнда бет сүйек бе­­дер­лері мен тері қа­бат­­­тарының арасындағы бай­­­ланыстар өте қатты ескеріледі. Сондықтан ан­тро­пологияда бет әлпе­тінің көрінісі, яғни реңі, бейтарап күйінде ғана салынады. Бұл әлемдік деңгейде қабылданған әдістеме болып саналады.

Енді жоғарыда ай­тыл­ған талап­тарды ескере отырып екі бірдей су­рет­ке, яғни көр­кем порт­­рет пен антропо­ло­­гия­­­лық бюстке, са­лыс­тыр­ма­лы анық­та­малар беріп көрейік (суреттерді қараңыз). Ол үшін екі суретті көлемдік өл­шем­­­дерін бірдей масштаб тұр­ғысынан қарап, екеуі­нің де бір бағытқа қарап тұр­ған көрі­ністерін салыстыру қажет. Бұл ара­дағы жалпы айыр­ма­шылықтың бірі – Әй­теке бидің суретін салған кездегі жасы мен оның қайтыс болған мер­зімінің арасындағы уақыт көлемі. Бұл жағы­нан алғанда екі бейнеде біраз алшақтық бай­қалады. Ең негізгісі – екі сурет өзара ұқсас жә­не антро­поло­гиялық бей­не­лерінде ор­тақтық бар: бұлардың негіз­гі морфологиялық құрылы­мы бүгінгі қазақтарға тән тұ­раноидтық нә­сілдің қазақстан­дық нұс­қасына жатады. Екі суретте де бет биіктігі мен бет жал­­­­пақтығында айыр­ма­­шылық жоқ. Мұрын сүйегі қырының түзу­лігі де өзара ұқсас. Жақ сүйе­гінің көтерілуі екі сурет­те бірдей және бет сүйек жа­зық­тығы да, яғни горизонталь бұ­ры­шы да, өзара ортақ дең­гейде. Жалпы екі су­­реттің арасындағы ал­­шақтықтан гө­рі, өз­ара жақындықтары әлде­қайда басым кез­деседі. Со­ны­мен су­ретші сал­ған портрет пен бас сү­йек арқылы ан­тро­по­ло­гиялық қалпына кел­тіріл­ген бюст тек бір ғана адамның бет бей­несінің көрі­нісі деп айтуға толық мүм­кіндік бар, яғни ол Әйтеке бидің нақты бет бейнесі дегенге сенуге болады. Өйткені бұл сипат­тама ғылыми тұрғыдан морфологиялық салыс­тырма жолымен берілген өлшемдерге жүгіну ар­қылы ай­тыл­ған бірден-­бір дұ­рыс анықтама бо­­лары анық. Беріліп отыр­­ған салыстырмалы екі суреттің өзара ұқ­сас­тығына кезінде Қой­шиев те өзіндік пі­кі­рін жазған екен: «Плас­ти­калық көшірме ме­нің қо­лымдағы Ис­пан су­рет­шісі Хуан Харис салған Әйтеке баба­мыз­дың көшірмесіне ай­на қатесіз ұқсайды».

Бұл екі суретте де, яғни пор­третте  және  бюс­­те  Әйтеке би­дің шын­ бейнесі салынғаны кү­­мән тудырмайды.

Қорыта келгенде, Әй­теке бидің бейнесі ре­тінде тек осы пор­трет­тің ұсынылғанын жөн деп санаймыз. Алдағы уақыт­та Әйтеке биге ар­нап антро­пологиялық мо­­нография жазуға талпыныс жасап отыр­мыз

 

Оразақ Смағұлов,

ҰҒА акад­емигі,

Айнагүл Смағұлова,

аға ғылыми қызметкер, антрополог

СУРЕТТЕРДЕ: Әй­те­ке бидің 1698 жылы Испания суретшісі Хуан Харис салған портреті; Әйтеке бидің 2005 жылы Өзбекстан­ның Нұрата зиратха­насындағы қазақ қабі­рінен Қазақстан антропологтары қазып алған бас сүйек бейнесінен қалпына келтірілген бюст.