Идлиб: Сирия дағдарысының соңғы түйіні

Мәселенің жалпы шеңберін сызатын болсақ, 2011 жылдан бері Сирияда президент Башар Асад пен оған қарсы шыққан оппозициялық күштер соғысып жатыр. Бұл қақтығыстың негізіне үңілетін болсақ, Б.Асад және оның жақтастары Исламның шииттік түсінігіне жақын алавиттер болса, халықтың сексен пайызына жақыны сүннит мұсылмандар. Басқаша айтқанда, билік – алавит, ал халық – сүннит. 2010 жылдың соңында Араб елдерінде басталған халық толқуларының әсерінен дем алған халық билікке қарсы ереуілге шықты. Бейбіт басталған наразылық үкіметтің оқ атуымен қысқа уақытта ішкі соғысқа айналды.

Сирия мәселесінде Түркия әу бастан оппозицияның жағында бол­ды. Мұның себебі Ан­кара Сирияда тез арада билік ауы­са­ды деп есептеді. Оның үстіне Р.Ердоғанның партиясы бір жағы­нан демократия мен адам құқық­тарын қолдағанын көрсеткісі келсе, тағы бір жағынан партияның мұсылмандық болмысы сүнниттік мұсылмандарды қолдауды заңды шешім деп есептеді. Бұл саясат Анкара мен Шам аралығындағы байланыстың түпкілікті үзілуіне себеп болды. Өйткені Түркия үшін Б.Асад үкі­меті өз халқына оқ атқан заңсыз билікке айналды.

Алайда Анкараның есебі қате шығып, Б.Асад үкіметі оңай­шылықпен төңкеріле қоймады. Биліктің шииттік ислами болмысына байланысты ирандық әскери күштер Б.Асад жағында соғысқа кір­ді. Ал 2015 жылы Ресейдің Си­рияға әскер енгізуімен Б.Асад үкі­меті одан са­йын күшейе түсті. Басқаша айтқанда, Түркия оппо­зи­цияның қамқоршысы болса, Ресей мен Иран Б.Асадтың қам­­қор­шысына айналды. Тіпті Ан­кара мен Мәскеу 2015 жылдың 24 қарашасында Ресей ұшағының түрік тарапынан құ­ла­тылуынан кейін өзара қатынастарын әрең жөндеді.

2017 жылдың қаңтар айында Астана процесінің басталуымен Сириядағы «қамқоршы» елдердің мәртебелері ресми түрде мойындалды. Мұнда Түркия, Ресей және Иранға «кепілгер» сипаты берілді. Түркия президенті Ре­жеп Тайип Ердоған, Ресей прези­денті Владимир Путин және Иран прези­денті Хасан Рухани Сириядағы қан төгісті тоқтатқан мемлекет басшылары ретінде үштік саммиттер өткізе бастады. Алайда 2018 жылдың қыркүйек айында Тегеранда өткен үш­тік саммитте Астана процесін Ресей мен Иран тарапынан уақыт ұту және Сириядағы Б.Асадтың ба­қылауындағы жерлерді кеңей­ту мақсатында қолданғаны бел­гілі болды. Өйткені саммиттің шешіміне сай, тараптар Идлибке шабуыл жасау­ды жоспарлаған болатын. Басқаша айтқанда, Б.Асадтың оппозициялық күш­термен ымыраласу ниеті жоқ екені әшкере болды. Бұл жерде Б.Асад және оның қолдау­шы­лары Ресей мен Иран ДАИШ-тен қашқан лаңкестердің де Идлибке шоғырлануын желеу ретінде қарастырды.

Түркия тұрғысынан қара­ғанда, Астана процесінде қол жет­кізілген келісім­дер­ге сай оп­позициялық күштер Сирия­ның басқа аймақтарын тастап Идлибке жиналған болатын. Егер бұл аймақ та оппозицияның бақылауынан шығатын болса, онда Сирияның келешегінде оппозицияға орын берілмейді деген сөз. Өйткені оппозицияның, басқаша айтқанда Түркияның қолдап отырған топтарының Сирияның болашағында үлес салмағы болуы үшін ең алдымен ол топтардың бақылауында белгілі территория болуы керек. Дипломатиялық келіссөздер үстелінде уәждің ықпалды болуы үшін аймақтағы үстемдіктің бекем болуы тиіс екендігі белгілі.

Тегерандағы үштік саммитінен кейін Р.Ердоған Идлибке ұйым­дастырғалы жатқан шабуылдың алдын алу үшін В.Путинмен Сочиде жолықты. Осы кездесуден кейін 2018 жылы 17 қыркүйекте Ресей мен Түркия арасында Сочи меморандумына қол қойылды. Бұл келісімге сәйкес, Ресей Б.Асадтың аймаққа шабуылын тоқтатады. Ал Түркия жағы аймақты лаң­кес­терден тазартады. Соны­мен қатар Түркия Б.Асад күш­тері мен оппозициялық күштердің қақ­тығы­сын болдырмау мақсатында Идлиб ай­мағында 12 бақылау бекетін орнатады. Сочи меморандумына сай 2020 жылға дейін аймақта тұрақтылықты сақтап тұру мүмкін болды. Алайда түрік жағының Идлибті лаңкестерден тазарта ал­мауы Б.Асад пен Ресей жағына аймаққа ша­буыл жасауға негіз қалыптастырды.

Б.Асад күштерінің шабуылынан осы жылғы 3 ақпан күні 8, 27 ақпан күні 33 түрік жауынгері қаза тапты. Бұл жағдай Сочи ме­мо­рандумының да іске ас­пай тұрғанын көрсетіп тұр. Ан­кара тұрғысынан Б.Асадтың ша­буыл­дары және Ресейдің бұ­ған рұқсат беруі Түркияның қауіп­­­сіз­дігіне шабуыл болып сана­ла­ды. Мұның бірінші себебі Ид­либ­те шоғырланған төрт миллион адам Түркияға босқын ретін­де бет алады. Онсыз да Түр­кия­да қазірдің өзінде төрт мил­лионға жақын сириялық бос­қын бар. Түркия экономикасы бұл бос­қындарды асырап отыр. Еуропа елдері Түркия­ның бұл бос­қын­дарды Еуропаға жібер­мей ұс­тағаны үшін қаржылай қол­дау көр­сетеміз деп уәде берсе де, уәде­­лерін орындамады. Сон­дық­тан Идлиб­тен Түркияға келе­тін бос­қындарды Анкараның қабыл­дау­ға мұршасы жоқ. Түрік қо­ғ­амы да сириялықтардан мезі бол­ған. Осы жағдайға байла­ныс­­­ты Анкара Түркиядағы бос­қын­­д­ардың Еуропаға өтуіне рұқ­сат беріп отыр. Бір-екі күн­нің ішінде Түркияның Гре­кия және Болгариямен ара­сын­­дағы шекараға жиналған босқын­дар­дың саны жүз мыңға таяды. Жағдайдың шұғылдығын түсін­ген Еуропа елдері НАТО-ның тө­тенше жиналысында бас қосып, Түркияны Идлиб мәселе­сінде қолдайтынын мәлімдеп жатыр.

Идлибтегі Б.Асадтың шабуы­лын тоқтату, халықтың қыры­луына кедергі болу және ең бас­тысы босқындардың Тү­р­кия­ға ағылуын тоқтату, яғни атап айтқанда, аймақтың тұрақ­тылығын қамтамасыз ету мақ­сатында 28 ақпан күні түрік қарулы күштері аймақта «Көктем қалқаны» атты әскери операция бастады. Осы қадаммен Анкара Идлибті тікелей өз бақылауына алған болды.

Қорыта айтқанда, Б.Асадтың Идлибке шабуылы және онда түрік әскерлерінің қаза табуы Анкара мен Шамның қарым-қатынастарын түзету ықти­­мал­дығын жойды. Ресей­дің Б.Асад­тың шабуылдарын тоқ­татпауы да Анкара мен Мәскеу достығына сызат түсіргені белгілі. Бұл жағ­дай Түркияны АҚШ-пен ынтымақ­тастығын күшейтуге итер­мелеуде. Түркия мен Сирия ара­сындағы соғыс Б.Асадтың Мәскеуге бағыныштылығын арттырса да, Анкараның Батысты паналауы Ресейдің мүддесіне сай емес. Сондықтан Мәскеуде болатын Ердоған-Путин кездесуі тек Түркия-Ресей қатынастары тұрғысынан ғана емес, Идлиб мәселесі және жалпы Сирияның болашағы туралы маңызды шешім­дер шығатын маңызды бас­қосу болады.

Дінмұхаммед ӘМЕТБЕК,

Анкарадағы дағдарыс және саяси зерттеу орталығы (AHKACAМ) Еуразия бөлімінің басшысы