Қазақстан • 17 Наурыз, 2020

Қазақ әліпбиі: Пернетақтада орналастырудың статистикалық негіздері

1010 рет

көрсетілді

6 мин

оқу үшін

Әліпби ауыстыруда маңызды мәселелердің бірі – әріптерді пернетақтада орналастыру. Адамның әріптерді пернетақтаның қай бұрышына орналастырса да, жаттанды түрде үйреніп алуы заңды. Алайда пернетақтада мәтін теруде әріптерді оңтайлы орналастыру адамның күш-қуатын және теруге кететін уақытты үнемдейді.

Egemen Qazaqstan

Қазақ әліпбиі: Пернетақтада орналастырудың статистикалық негіздері

Сондықтан ұлттық әліпбидегі әріптерді пернетақтада тиімді орналастыруда лингвистикалық, әлеуметтік зерттеулер жүргізу қажет. Лингвистикалық зерттеулер жүргізу негізінен тіл білімінің қолданбалы бағытының зерттеу нысаны. Бұл ретте әріптерді пернетақтада орналастыруда қандай ұстанымдарға сүйенеміз деген мәселенің басын ашып алу қажет.

Әріптерді пернетақтада тиімді орналастыру мәселесіне қатысты А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты Қолданбалы лингвистика бөлімі қолданыстағы әріптердің кездесу жиілігін анықтады. Бұл жиілік талдау Білім және ғылым министрлігі тапсырысымен жарық көрген «Жалпы білім берудегі қазақ тілінің жиілік сөздігіне» негіз болған «Қазақ тілінің сөзформалар сөздігінің» мәтіні бойынша жасалды. Бұл сөздікте қазақ тілінің 5 стилінен 7 миллионнан астам сөзқолданыстан тұратын мәтіндер қамтылды. Төменде осы 7 миллионнан астам сөзқолданыстан алынған қазақ әріптерінің жиілік сөздігі берілді.

1-кесте. Қазақ тіліндегі әріптердің жиілікті-әліпбилік жиілік сөздігі

№	Әріп	Абсолюттіжиілігі	Бір топ әріптің мәтінді қамту пайызы	№	Әріп	Абсолютті жиілігі	Бір топ әріптің мәтінді қамту пайызы
1	2	3	4	1	2	3	4
1	А	8630862	12,796	22	г	903479	91,763
2	Е	5660025	21,187	23	ң	872812	93,057
3	Ы	5378832	29,161	24	и	866761	94,342
4	Н	4192570	35,377	25	ж	738252	95,437
5	І	4154893	41,537	26	ұ	673484	96,435
6	Т	4066134	47,565	27	ө	655787	97,408
7	Р	4028709	53,537	28	ү	598755	98,295
8	Л	3824239	59,207	29	ә	524073	99,072
9	Д	3413312	64,267	30	я	231433	99,415
10	С	2708334	68,283	31	х	105688	99,572
11	М	2040371	71,308	32	ц	81165	99,692
12	Қ	1876617	74,090	33	ф	58378	99,779
13	О	1639224	76,520	34	в	55978	99,862
14	К	1633360	78,941	35	э	30250	99,907
15	Ғ	1256146	80,804	36	ь	25076	99,944
16	Б	1229938	82,627	37	ю	20877	99,975
17	Й	1175543	84,370	38	һ	5406	99,983
18	У	1103283	86,006	39	ъ	5148	99,991
19	З	1095869	87,630	40	ч	3702	99,996
20	П	978676	89,081	41	щ	1679	99,998
21	Ш	905698	90,424	42	ё	1018	100

Ұлттық пернетақта жасауда жеке әріп жиілігі ғана емес, саусақпен оңай әрі тез басу үшін әріптердің тіркесімінің де жиілік сөздіктерін ескеру қажет. Яғни қай әріп қай әріппен жиі тіркесіп қолданылады деген мәселе маңызды. Осы проблеманы шешу үшін қазақ тілінің жоғарыда аталған 7 миллионнан астам сөзқолданыстан тұратын қазақ тілінің мәтіндерінен құрастырылған «Қазақ тілінің сөзформалар жиілік сөздігінен», осы сөздіктің статистикалық деректерін пайдалана отырып, қазақ әріптерінің екіәріптік тіркестерінің жиілік сөздігін құрастырдық.

2-кесте. Қазақ тілінің екіәріптік тіркестерінің жиілік сөздігінен үзінді:

Рет саны №	Әріп тіркесі	Абсолютті жиілік	Бір топ әріп тіркестерінің мәтінді қамту пайызы	Рет саны №	Әріп тіркесі	Абсолютті жиілік	Бір топ әріп тіркестерінің мәтінді қамту пайызы
1	2	3	4	1	2	3	4
1	ар	688045	2,035495	44	ма	229464	46,495744
2	ан	582201	3,757865	45	са	226934	47,167100
3	ал	565089	5,429610	46	ге	226772	47,837976
4	ын	562671	7,094202	47	ел	209952	48,459093
5	да	560939	8,753670	48	ек	208945	49,077231
6	та	511161	10,265877	49	ғы	207327	49,690582
7	ен	501533	11,749600	50	лд	198170	50,276843
8	ер	481450	13,173909	51	ыр	197109	50,859966
9	қа	460416	14,535993	52	ағ	196589	51,441550
10	де	458037	15,891038	53	рд	195039	52,018548
11	ін	451434	17,226550	54	ес	189725	52,579826
12	ла	422562	18,476647	55	іл	189148	53,139397
13	ды	417831	19,712748	56	тт	184683	53,685759
14	ты	404750	20,910150	57	бі	184178	54,230626
15	нд	399330	22,091518	58	ің	181594	54,767850
16	ға	396123	23,263399	59	лі	181226	55,303984
17	ке	371958	24,363790	60	гі	178293	55,831442
18	ай	369359	25,456493	61	ау	177800	56,357441
19	лы	342672	26,470245	62	қы	172081	56,866521
20	ті	333046	27,455520	63	ре	169334	57,367475
21	ді	331481	28,436166	64	ыс	168863	57,867035
22	ас	330440	29,413731	65	сі	168801	58,366412
23	сы	327308	30,382031	66	ып	166290	58,858360
24	ме	323281	31,338418	67	ні	163289	59,341430
25	ат	284740	32,180786	68	ам	161755	59,819962
26	ба	281240	33,012799	69	ік	154050	60,275700
27	ны	276945	33,832107	70	ым	147729	60,712738
28	ың	275833	34,648124	71	ім	147386	61,148761
29	ол	273816	35,458175	72	бо	146149	61,581124
30	те	273269	36,266607	73	қт	144973	62,010009
31	ет	272744	37,073486	74	ад	144878	62,438613
32	ры	263800	37,853906	75	бе	143874	62,864246
33	ық	261904	38,628716	76	шы	140779	63,280723
34	ра	257203	39,389619	77	се	137879	63,688621
35	на	250705	40,131299	78	ем	133338	64,083085
36	жа	248531	40,866547	79	із	131926	64,473371
37	ақ	243641	41,587328	80	кі	130520	64,859499
38	ыл	241848	42,302805	81	ег	128229	65,238848
39	ле	241186	43,016324	82	кө	127963	65,617411
40	не	239816	43,725790	83	ор	126556	65,991811
41	ст	239516	44,434368	84	ап	120653	66,348748
42	ір	237178	45,136030	85	мы	120124	66,704120
43	рі	230151	45,816903	86	ыз	119848	67,058675

Әріптерді пернетақтада орналастыруда әріп жиілігінен басқа, олардың қасындағы келесі әріппен тіркесуін де негізге алу пернетақта батырмасын басудың тиімділігі үшін қажет болғандықтан, олардың оң жақтарында жоғарыда үзінді келтірілген екіәріптік тіркестер жиілік сөздіктерінен алынған деректер мәліметіне сүйенген жөн болады.

Қазақ тілінің ұлттық компьютерлік пернетақтасында жиі кездесетін 19 әріп екі бөлікке бөлініп, пернетақтаның ортаңғы бөлігіне орналасады. Сол сияқты 2-кестедегі екіәріптік тіркестердің ең жиі қолданылатын тіркестердің екінші әріптерін жиі кездесетін әріптерге тіркесуге пернетақтаның жақын аралығына, яғни сол қол мен оң қол саусақтарына сәйкестендіріп орналастыру қажет.

Осы жиілік талдау (әріп және әріп тіркесінің жиілік сөздіктері) нәтижесі бойынша қазақ әріптері мен әріп тіркестерінің жиі кездесуі ескеріліп орналастырылған пернетақтаның пилоттық жобасы ұсынылды.

Пернетақтада әрбір әріптің кирилдегі және латындағы баламалары келтірілді. Пернетақтаның ортаңғы бөлігінде жиілік сөздіктегі ең жиі қолданған әріптер орын алды, ал олардың оң жақтарында екіәріптік тіркестер жиілік сөздігінен алынған әріптер орналастырылды.

Пернетақтаның шеткі жақтарына сирек кездескен әріптер орналастырылды. Пернетақтада көрініс таппаған дыбыстар: ш, ч мынадай әріп тіркестерінің sh/ш, ch/ч әрбіреуінің пернетақтада бар болуынан, олар орын алмады.

1-сурет. Статистикалық негіздегі пернетақта

Әріптерді пернетақтада орналастыруда оның бетіндегі батырмалар орналастырылған қатардың басуға, яғни мәтін теруге ыңғайлылығына қарай актив және пассив аймақтарға бөлінеді. Пернетақтаның әріп теруге ыңғайлы жері ортаңғы аймақ, әсіресе кертік тұрған жердің айналасы, асты мен үсті болып табылады. Ал шеткі батырмалар пассив аймаққа жатады. Актив және пассив аймақтарды пернетақтаның горизанталь (көлденең) және вертикаль (тіке) бөліктері бойынша да көрсетуге болады. Көлденең меже бойынша актив аймақ – ол екі кертік тұрған ортаңғы қатар, яғни қазіргі кирилдегі Ф әрпінен басталып, Э әрпіне аяталатын қатар. Одан кейінгі актив аймақ осы қатардың үстінде орналасқан үстіңгі қатар. Ал астыңғы қатар көбінесе сиректеу кездесетін әріптер орналасатын аймақ.

Батырмалардың тік бағыттағы (вертикалды) межесі кертік тұрған батырмалардың жаны, яғни ортаңғы, екінші қатардың жаны, ортаңғы тұсы. Сонымен қатар үстіңгі қатардағы кертпенің үстіңгі ортаңғы бөліктері. Одан кейінгісі кертпенің астыңғы ортаңғы бөліктері.

Ал осы үш қатардың шеткі бөліктері пассив аймақ болып есептеліп, сирек кездесетін әріптер не тыныс белгілер орналастырылады.

Осы әріптер орналастырылған пернетақта пилоттық жоба ретінде ұсынылып, пернетақтада теруге арналған арнайы компьютерлік бағдарлама жасалды. Жиілік талдау бойынша орналастырылған латын әріптері бірнеше пернетақта батырмасына жапсырылып, бұл пернетақта нұсқасының мәтін теруге ыңғайлы, тиімділігі уақыт сыйымдылығы мен қуат сыйымдылығына қарай сынақтан өткізілуде.

Сонымен егер жиілік ұстанымын негізге алатын болсақ, ең жиі қолданатын қазақ әріптері пернетақтаның ортаңғы жағында орналасуы қажет. Олар екі топқа бөлініп, бірінші, сол жақ қол саусақтарына және екінші, оң жақ қол саусақтарына деп ажыратылуы қажет. Сонымен бірге, екіәріптік тіркестердің статистикасы бойынша тіркестің екінші әрпі, тіркестің бірінші әрпінің оң жағына жақын орналасуы қажет деп білеміз.

Асқар ЖҰБАНОВ,

А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының бас ғылыми

қызметкері, филология ғылымдарының докторы, профессор

Айман ЖАҢАБЕКОВА,

А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының бас ғылыми

қызметкері, филология ғылымдарының докторы

Алматы қаласы