Мерген

Т.Әбдібеков 1916 жылы Семей облысы, Жарма ауданы Қапанбұлақ ауылында Әбдібек Насырханұлының отбасында дүниеге келген. Қазақ даласын ашаршылық пен көптеген ауру меңдеген кезеңде атасы Насырхан бала-шағасын аман алып қалу мақсатында аңшылықпен шұғылданады. Атасымен бірге бала Тө­леу­ғали да аңға шығып, ауылдастарын мер­гендігімен таңғалдырып жүреді. Қар­шадай бала аштық кезінде қара мыл­тықтың арқасында ауылдастарына тал­ғажау етер, тіске басар тауып беріп, ел алғысына бөленген.

Өткен ғасырдың 30-жылдарында елде колхоздастыру басталғанда Насырхан колхозға мүшелікке кіреді. Бұл отбасы 1932 жылы Оңтүстік Қазақстан об­лы­сындағы (қазіргі Түркістан облысы) туыс­тары шақырып, Мақтаарал сов­хо­зына көшеді. Ол жерде Төлеуғали мақташы болып жұмыс істейді. Адал ең­бегімен көзге түскен Төлеуғали мақта­шы­лардың бригадирлігіне сайланады. Осы совхоздан әскер қатарына ша­қы­ры­лады. Міндетті әскери борышын Ха­баров өлкесінде (Ресей) өтеп келген соң қайтадан өзінің мақта бригадасына келіп, оны әрі қарай басқарады...

1942 жылдың мамыр айында Шымкент облысынан (қазіргі Түркістан облысы) майданға шақырылған жауынгерлер Калинин майданына жіберіледі. Майданға барғанда атақты И.В.Панфиловтың дивизиясына түседі. Мұндағы 1077-атқыштар полкінің қолбасшылығы жаңадан келген жауынгерлерді ерекшеліктеріне қарай бөледі. Т.Әбдібековтің аңшы екенін білген басшылық оған оптикалық құрыл­ғысы бар винтовка береді. Қаруды тапсырып тұрып командир «Сен мерген аңшысың, енді екі аяқтыларды аңдып атуың керек, олар өте қауіпті, жыртқыш, қу аңдар», дейді. Сол кезде Төлеуғали: «Мен екі қолымның қуатын, бүркіттің көзіндей қырағы жанарымды жауларға қарсы пайдаланамын», дейді.

Бірде майданда уақытша тыныштық орнайды. Екі жақтың жауынгерлері бірін-бірі аңдысқан сәттер басталады. Мергендерімізге асқан шыдамдылықпен жауды аңдып, оқты нысанаға дәл тигізу керек. Осы сәтте аңшылық дағды Төлеу­ғалиға көп көмегін тигізеді. 1942 жылдың тамызында Т.Әбдібеков 19 фашистің көзін жояды. 1942 жылдың қазан айында өткен дивизия мергендерінің слётінде аға сержант Төлеуғали Әбдібековтің 219 фашистің көзін жойғаны айтылған. Бір ғана Холм қаласы (Ресей) үшін болған шайқаста 3 күннің ішінде ол 67 фашисті, Великие Луки үшін қырғын шайқаста жаудың 87 солдатын жайратыпты. 1944 жылдың 23 қаңтарында Александр Матро­совтың ерлігін қайталаған, жақын досы Григорий Постольниковті жерлегенде Т.Әбдібеков: «Осыған дейін мен өз қолыммен 393 фашисті атып өлтірдім. Алдағы шайқастарда сен үшін жауды бұдан екі есе, үш есе көп өлтіріп, жаудан кек аламын», деп ант еткен.

Т.Әбдібеков 1944 жылы И.В.Панфилов дивизиясының құрамындағы 1077-полк­тің Калинин майданындағы қысқы шабуылдары басталғанда ең маңызды алғы шептерде болады. Оның нысананы дәл тигізіп атуы фашистердің зәресін алып, үрейін ұшырады. Ең таңдаулы деген фашист мергендері оның соңына түскен, алайда, Төлеуғали оларды бір-бірлеп құртып отырған. 1944 жылдың 22 ақпанында жаудың асқан шебер мергенімен шайқасады. Бұл оның соңғы айқасы болады. Гитлершіл мерген қас-қағым сәтте бірінші болып Т.Әбдібековке оқ тигізеді, бірақ өлімші болып мойнынан ауыр жарақат алған аға сержант фашистен кегін алып үлгереді. Неміс мергеніне ажал құштырады. Бұл атақты снайпер өлтірген 397-ші дұшпан болатын. Төлеуғали қатты жараланғаннан кейін 23 ақпанда 6-шы медициналық-санитарлық батальонда 28 жасында көз жұмады. Сүйегі Ресей жерінде, өзі­нен бір ай бұрын көз жұмған досы Григорий Постольниковтің жанына, Калинин облысының (қазіргі Псков облысы) Новосокольники ауданының солтүстік-шығысындағы Насва стансасында жер қойнына тапсырылған. Соғыс­тан кейін Псков облысының Манаково ауылындағы бауырластар зиратына қай­тадан жерленген.

Негізінде, майдан даласында әрбір жүз фашисті мерт қылған мергенге ба­тыр атағы берілген. Ал майданда ерек­ше ерлігімен көзге түсіп Кеңес Ода­ғы­ның Батыры атағын алған барлық мер­гендердің арасында 397 фашисті жер жастандырған Төлеуғали Әбдібековтің ерлігі жоғары дәрежеде ескеріліп, елен­беуі түсі­ніксіз жайт.

Ресей Қорғаныс министрлігі орта­лық әскер мұрағаты гвардия аға сержанты Төлеуғали Әбдібековтің ерен ерлік­терін растаған. Сонымен қатар жар­малық жауынгердің 32 мергенді тәр­биелеп шығарғаны жайында да айтылады. Соғыста айрықша ерлігімен аты шыққан Төлеуғали Әбдібековтің немере туысы, жазушы, мемлекеттік «Дарын» сыйлығының иегері Айгүл Кемел­бае­ва «Страна и мир» (№7 18.02.2005 жыл­ғы) газетінде «Снайпер Төлеу­ға­ли» атты деректі мақаланы және басына каска киген әскери киімді, қару асын­ған суретті көргенде, онда бейне­ленген адам көзіне оттай басылады. Ма­қалада «Жауынгерлік ерліктері үшін Т.Әбдібеков Қызыл Жұлдыз, Қызыл ту, «Ұлы Отан соғысының І дәрежелі», Ленин ордендерімен марапатталды» деп ерліктері баяндалған. «Командование оны Кеңес Одағының Батыры атағына ұсыну үшін дайындаған өмірбаяндық анкетада Төлеуғали өзінің немере ағасы Кемелбайдың репрессияға айдалып кет­кенін жасырмай жазғаны үшін ғана ұсын­баған. Кемелбай менің туған атам. Төлеуғалиға жақын туыс. 1937 жылғы қуғын-сүргін құрбандарының бірі», дейді А.Кемелбаева.

1994 жылы сәуір айында «Вечерный Алматы» газетінің 14 наурызындағы №31 санында 8-гвардиялық Панфилов ди­визиясының ардагері, запастағы подполковник Л.Никитин мен Алматы қаласындағы «Зерде» қорының жанын­дағы «Ізденіс» клубының жетекшісі В.Гушиннің авторлығымен жарияланған «Слава тебя степной орел» атты мақала шықты. Онда Жарма ауданы Қапанбұлақ ауылының тумасы Т.Әбдібеков жайын­да, оның жалғыз өзі 397 фашистің кө­зін құрт­қаны және мерген шәкірттер да­йындағаны айтылған.

Қазақстандағы саяси қуғын-сүр­гін құр­бандары қауымдастығының төр­ағасы Жұмабек Ашуұлы соғыста 397 фашистің көзін жойған атқыш мер­ген Т.Әбдібековтің ерлігін естіп, оның өзіне тиесілі атақты алмағанына кү­йініп, мәселенің анық-қанығына же­туді мақсат етеді. Ол И.В.Панфилов ди­ви­зиясының Алматыдағы мұражайына барып құжаттармен танысады. Ондағы майдандық газеттерде атқыш мерген Т.Әбдібеков жайында жазылған мақа­лалар­дың бірнешеуін оқиды. Мер­геннің қаруы Қазақстан мемлекеттік ор­талық мұражайында қол қойылған, мөр ба­сылған, бәрі заңды түрде рәсімделген күйде сақтаулы екенін көреді. 2007 жыл­дың қазан айында ресми анықтама алу үшін Ресей Қорғаныс министрлігінің ор­талық әскери мұрағатына сұрау салып 2008 жылдың 12 наурызында жауап алады. Ол жауапта: Подольск әскери мұрағаты екі архивтік анықтама жолдаған, гвардия аға сержанты, снайпер Т.Әбдібековтің соғыс деректерін, ерен ерліктерін рас­таған. Хатта мұрағат деректері қолмен көшіріліп, наградалардың қандай ерлігі үшін берілгені тізіліпті. Осындай деректер анықталған соң, Ж.Ашуұлы 2008 жылдың 19 наурызында Ресей прези­денті В.Путиннің атына Ресей Феде­рациясының Батыры атағын (Ке­ңес Ода­ғының мұрагері ретінде) Т.Әбді­бе­ковке беру туралы ұсыныс жасаған. Бір жарым айдың ішінде Ресей президенті аппаратынан: «Біздегі тәртіп, РФ заңы бойынша РФ батыры атағын беру үшін алдымен Қазақстанның Қорғаныс минис­трлігінің ұсынысы керек» дей ке­ліп, жі­берілген құжаттарды Қорғаныс ми­нис­трлігіне жолдағандарын хабарлапты.

Қорыта айтқанда, 1943 жылы атақты мерген Т.Әбдібековтің даңқы бү­кіл майданға тарады. Одақ бойынша Мәс­кеу радиосынан барлық халық хабардар етілді. Сондықтан Т.Әбдібековке лайықты құрмет көрсетілуі керек. Мем­лекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев бұл ұсынысты толық қолдайды деп се­неміз. Өйткені қазақтың біртуар батыр ұлдары Рахымжан Қошқарбаев пен Қасым Қайсеновке кезінде, Кремль батыр атағын беруді қимағанымен Тәуелсіз Қазақстан оларға «Халық қаһарманы» атағын берді. Ендеше халықтың біртуар ұлы Т.Әбдібековтің ерлігі де дәл осылайша бағалануы тиіс. Т.Әбдібековке Жеңістің 75 жылдығы қарсаңында «Ха­лық қаһарманы» деген жоғары атақ берілсе, халқының қаһарманын құрмет­тегені деп қабылдар едік.

 

Сырым ҚАЛИҰЛЫ,

зейнеткер

 

Шығыс Қазақстан облысы,

Абай ауданы,

Саржал ауылы