Жоңғар шапқыншылығында қол бастаған батырлардың бірі – қазақтың Арғын ішіндегі қаракесек руының Кәрсон атасынан шыққан Бекназарұлы Таңыбай батыр шамамен 1670 жылдары Сарыарқаның Бетпақдаламен жапсарлас Ортау, Желтау, Қызылтау деп аталатын тауларының арасында дүниеге келіп, 1755 жылы сол төңіректе қартайған шағында, 85 жасында дүниеден озады.
Бекназарұлы Таңыбай батыр (1670-1755 ж.ж.) – Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама заманында 1700-1740 жылдары қаптаған жоңғарға қарсы Болат тауының маңында Дуана өзенінің бойында, ә дегенде үш жүзден аса қол, кейін келе 5 мыңнан 10 мыңға дейін жасақ құрған ұлтымыздың жаужүрек, жанкешті батыры. ХVII ғасырдың 80-90 ж.ж. жоңғар әскері Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанға басып кірді, қазақтың 9 қаласын, оның ішінде Сайрам, Манкент, Қарасман кенттері мен біраз ұлыстарын қиратты. Ал 1680 жылы жоңғарлар Тәуке ханның ақ ордасы Түркістан қаласына шапқыншылық жасады. Жоңғар шапқыншылығына төтеп беру үшін 1710 жылы Тәуке хан Қарақұмда жалпы қазақ тайпаларының құрылтайын өткізеді. Қазақ батырлары бас қосып бірыңғай соғыс стратегиясын бекітеді. Сол кезде Арқадан сегіз мың қол жинаған Таңыбай Тәуке ханның соғыс кеңесшісі болады. Бұл өңір Таңыбайға жақсы таныс еді. Себебі Түркістан аймағынан бастап, сонау Ұлытау, Торғай таулары мен арғы жақтағы Омбы, Том жерлеріне дейін бабалары мал жайлап, тіршілік жасап, мекен еткен. Қан майданда талай сыннан сүрінбей өткен Таңыбай батыр Тәуке ханның көзіне түсіп, оның ту ұстайтын бас батырына да айналады. Елі үшін шайқастан шаршамаған Әбілмәмбет хан Таңыбай батырға үлкен үміт артқан, ал Абылай ханның кезінде мындаған жасаққа қолбасшы болып, оның үстіне алдыңғы шептегі шолғыншы-барлаушы жасағына басшылық еткен. Өмір бойы желдің өтінде, жаудың бетінде жүру Таңыбай батырдың пешенесіне жазылған сыбағасындай еді. Қасиетті Түркістандағы Қожа Ахмет Ясауи мазарынан орын алып, өлгенде де тек жатпай, қазақ жерінің бір шетін күзетіп жатуы да тегіннен-тегін емес. Абылайдың жау шебіне аттандырған Таңыбай батыр бастаған шолғыншы жасақтары қарсыластардың қай тұста қанша әскері барын анықтап біліп келгеннен кейін әскери кеңес соғыс бағытын белгілеген.
Таңыбай батырдың қарауындағы шолғыншы-барлаушы жасақтар жер жағдайын жақсы біліп, жусанды далада жосып жатқан көп ізден жау ізін жазбай танитын сұңғыла қасиетке ие, зердесі мықты жауынгерлер болыпты. Үнемі алғы шепте, қиындығы мол жортуылда жүріп, шыңдалып, шыныққан шолғыншылар таулы-тастақты жерде өскен қалмақ жылқысының тұяқ ізін қапысыз таныпты. Жауын-шашында ғана емес, таңда түскен шықтан да, тіпті бұлтты күндердің өзінде де қанға сіңген қазақи зерек-танымдарымен жағдайды тап басып анықтайтын болған. Іле өзенінің бойында болған алапат шайқастарда дарияның жіңішке құйылысын таңдап алып, арғы бетке мыңдаған қолды шығынсыз өткізуде сап жасаудың қазақы тәсілін ұтымды пайдаланғандардың бірі де осы Таңыбай батыр болатын. Сол заманда жау басып алған Шешенқара өңірі, Тайатқан-Шұнақтағы Батпақсу өзені мен Қалмаққырылған аймағы, Ақ келіншек, Қара келіншек, Қапал тау мекендерін, Ешкіөлмес, Ойран жерлерін қайысқан қалың жоңғар қолынан азат еткен Бекназарұлы Таңыбай батырдың ел азаттығы жолында жасаған үлкен ерліктерін бағалап, халқы Ер Таңыбай деген атақ берген.
Әбілмәмбет хан 1736 жылы қазақтың үш жүзінен елге әйгілі 90-ға жуық би мен батыр, сұлтан мен байларын жинап, жасы 25-ке келген, ұраны «Абылай» Әбілмансұрды ақ киізге көтеріп, хан сайлағаны тарихтан баршамызға белгілі. Сол батырлардың арасында елге дана сөзімен, ерлігімен аты шыққан ағалық сапындағы Ер Таңыбайды Абылай хан кеңес алқасының оң жақ қанатына отырғызған. Маңдай алды берік, оң мен сол қапталы да тұтасқан әскер сапында ерлік көрсетіп, көзге түсу бір басқа да, жанын шүберекке түйіп, шолғыншы-барлау топпен жебе ұшында жүріп ауызға ілігудің жөні тіпті бөлек еді. Абылай хан билікті Сарыарқадан жүргізе бастады.
«..Талай шайқаста ерлік сынынан қапысыз өткен Таңыбай батыр қазақ пен қалмақ арасындағы кезекті бір соғыста Абылай ханның аты барлығып қалғанда өзінің Ақтанау атын Абылай ханға мінгізген. Сонда Абылай хан: «О, батыр, өзіңіз қайтесіз?!» дегенде, ер Таңыбай: «Сіз аман болсаңыз, ел туы жығылмайды!» – деп жауап берген екен. Абылай соғыс аяқталғаннан кейін Таңыбайды шатырына шақырып алып, «Ал батырым, Ақтанауды мінгізіп мені бір апаттан құтқардың, менен қандай тілегің бар?» деген екен. «Тақсыр, еліме абыройлы атым бар, басыма жететін дәулетім бар, жасым болса келіп қалды, орныма дайындайтын келешекте кісім бар», депті. «Кернейдің жас көк бөрісі Жарылғап батырға оң жағыңыздан орын берсеңіз болады», депті. Сонда Абылай хан оған ризашылық білдіріп, Жарылғапты әскери күшінің мүшесі етіп, жас батырға оң жағынан кеңесші ретінде орын беріпті. Таңыбай батыр сөйтіп, қалың жасақты және қолбасшылық туын Жарылғап батырға тапсырған...», деп зейнеттегі судья Кеңес Жалмұханбетов «Веление времени» кітабында баяндап өткен еді.
Бекназарұлы Таңыбай батырдың ерен ерліктері туралы ауызша, жазбаша жеткен тарихи деректер Шәкәрім, Мәшһүр Жүсіп, А.Сейдімбек, Ә.Бөкейханов, М.Сәрсекеев, Ж.Әбдірахманұлы, А.Қасенқызы, Қ.Сламбеков, Б.Төлеубекова сияқты аға-апаларымыздың еңбектерінде және халық жыр толғауларында, қалың ел аузында, ҚР ҰҒА ғылыми кітапханасының сирек қорында, сырт мемлекеттер ғылыми қорларында сақтаулы.
Белгілі жазушы-этнограф Ақселеу Сейдімбек өз еңбектерінде былай атап көрсетеді: «Таңыбай батыр Дуанаға ту тігіп, шатыр құрған, қол жинап, сол бір алашапқын заманда елдің шетінде, желдің өтінде, жаудың бетінде жүріп, қазақ жасақтарына басшылық жасап, соғыс тәсілін жіті меңгерген, қалмақтың атақты Иженқара батырының басын алған, жекпе-жекте қалмақ ханы Қапалды жеңген, ерліктері елге әйгілі батыр ретінде көзге түседі». «Жоңғардың ханы Қапал ұрысқан екі жақты байқап, жеңілген нөкерлерін көргеннен соң жекпе-жек деп алға шығады, ентелеп Ер Таңыбай мен Наймантай да алға шығады. Байқаған бұл екеуін Орақ батыр, тоқтатып екеуінен рұқсат алып өзі алға шығады. Жекпе-жекте Орақ батыр қаза болады. Батырдың қазасы жанға батады, шыдамай Таңыбай алға шапты, алдынан қарсы шыққан хан Қапалды өңешінен найзасымен түйреді. Хан Қапал өлгеннен соң жау қашты. Жерін елін сүйген ержүрек батырлар қорғап қапты. Қапал тау деп сол ұрыста қалған аты». М.Көккөзовтың «Кәрсөн шежіресі» деген еңбегінде: «Таңыбай батыр болған адам, аға батырлар сапына жатады. Заманында Тарақты Байғозы батырдың әкесі Наймантай батырмен бармақдос болған. Таңыбай әйелін жұптағанымен баланы пайғамбар жасына шыққаннан кейін ғана сүйген. Таңыбайдан – Шыбын, Тоқбай, Уақ, Тайна, Жәутік, Бапақ, Сапақ, Жаманқұл атты 8 бала өрген. Тайнадан – Есет, Есеттен – Көпбай. Көпбай да заманында ірі тұлға болған. Еспергеннен кейін Кәрсөнде он сегіз жыл болыстық құрған. Қарқаралы уезінде қазылықты атқарған. Аға сұлтандыққа тобықты Құнанбаймен талас болған. Көпбайдың кісілігі, тірлігі қатарластарынан көш ілгері тұрған. Қазақтың жақсы-жайсаңдарымен көп араласқан. Үйсін Қырбас би Таңыбайға күйеу екен...» деп жазылған.
Бұдан да басқа дерек көздерінде Таңыбай батырдың төрт әйелі болып, Сұлу, Мәдине екі әйелінен сегіз ұл, бір қыз туғаны айтылады. Жалғыз қызы Сәкітайды қырғыздың Бұғы руынан шыққан, өзінің жасағында қол бастаған Қоңыр батырдың баласы – қырғыз манабы, әрі батыры Есенқұлға (сүйегі А.Ясауи кесенесіндегі қорымда) тұрмысқа берген, ұрпақтары бар. Тайатқан-Шұнақтағы Есентерек деген жер соның атынан қалған. Мәдине суға кетіп өлген. Батқан суы Қарағанды қаласы мен Жаңаарқа, Ұлытауға қарай жатқан өңірде көл мен өзен, ауыл да бар – күні бүгінге дейін «Сұлу Мәдине» деп аталады. Батырдың ұрпақтары да бар.
Таңыбай батырдың мәйітін киелі Түркістанға тобықты Қараменді би әрі батыр бастаған Жарылқап батыр, Байқозы батыр, Орақ батыр, Шыбын, Тоқбай, Уақ, Тайна, Жәутік, Бапақ, Сапақ, Жаманқұл батыр, және қырық кісі жеткізген екен. Ер Таңыбайдың сүйегін Әзіретке апарыңдар деп Абылай хан өзі де ұйғарған деседі. Таңыбай батыр – Тәуке, Әбілмәмбет, Абылай хан сынды ақсұңқарлардың үзеңгілес серігі болған, жасынан қайраткер, даңқты батыр болған адам. Оның батырлық жорықтары Бөгенбай, Райымбек, Наймантай, Қарасай, Қабанбай, Наурызбай, Жарылғап, Байқозы, Жаманқұл, Өтеген сияқты батырлармен қатар аталуы тиіс.
Рахман ТӨЛЕУБЕКОВ,
экономист-саясаттанушы
