736 мыңнан астам халқы бар облыстағы табиғи өсім 4955 адамды ғана құрайды. Біздіңше, бұл мақтанарлық көрсеткіш емес. Оның бір себебі, жоғарыда біз айтқан бойдақ жігіттер мен кәрі қыздардың шамадан тыс көбейіп кетуі. Екіншіден, бала өлімі де азаймай тұр. Мәселен, 2019 жылы облыста 89 сәби шетінеп кетсе, 85-і өлі туған. Демек, демографиямыздың қарыштап өсу жолында кесе-көлденең жатқан кесел аз емес.
Жастардың отау құрмай жүріп қалу себебі туралы қат-қабат мәселе баспасөзде аз жазылған жоқ. Оның ішінде, әсіресе отбасының жауапкершілігінен қашу төңірегінде де талай ой толғанды. Бірінші себеп, елдегі әлеуметтік-тұрмыстық жағдайға байланысты деген де ой айтылады. Біз бұл пікірлерді жоққа шығармаймыз. Әрине баспананың болмауы, табысты жұмысқа орналаса алмауы тұрмыс құрмауға себеп болатындығы рас. Ендігі бір себеп біздің ойымызша, ержеткен ұлдың, бойжеткен қыздың өмірлік қосағын таба алмай, жарым ғұмыры өксумен өтетіндігінде шығар. Бұл жеке бастың ғана трагедиясы емес, тұтас қоғамға зардабын тигізіп отырған өзекті мәселе десек артық айтпайтын шығармыз. Қазір ұлттық демографияны жақсарту үшін балшықтан бала жасай алмай отырғанда, ұрпағымызды көбейтуге септігі тиетін жастардың жалғыз-жарым күн кешуінің себебі неде? Енді бір сәт осы тақырып төңірегінде ой қозғап көрелікші. Ең алдымен, ұлт бесігі болып келген шағын ауылдардың маңдайына «болашағы жоқ» деген қарғыс таңбасы басылып, келешегінің кесілуі. Отыз-қырық отбасы түтін түтететін, өтпелі кезеңнің өкпек желіне шыдай алмай шаңырағы шайқалып, соңғы қазығы суырылудың алдында тұрған алақандай ауылда ата-анасына қарайлап қалып қойған жастардың өз теңін таба алмайтыны түсінікті. Мұндай ауылдарда қалған азаматтарға қалада өскен қыз сырға тақтыра ма? Ал ауыл бойжеткені қайткен күнде де қаладан орын таппақ. Орын табылар-ау, жар табыла ма?
Алғашқы себептің түп төркінін іздеп көрелік. Психолог мамандардың айтуына қарағанда, қазіргі жастардың бойында өз қарақан басының қамын ойлау жағы басым. Негізгі себептері қоғамдық құндылықтардың өзгеруі, яғни материалдық игіліктің бірінші орынға шығуы. Ат жалын тартып мінер-мінбестен дүниеқоңыздық дертіне шалдыққан жас толқын ең әуелі жақсы қызметке орналасуды, содан соң билік баспалдақтарымен жоғары көтерілуді армандайды. Ал отбасын құру екінші кезекке ысырылып қалады. Мұндай көрініс, әсіресе қыз балаларға тән. Толымды табысы бар қызметке тырнағын іліктірген соң келесі мәселе – үй алу. Мұның барлығы оңай-оспақ шаруа емес. Жоғары оқу орнын бітіргенше, қызмет барысында көп-көрім көтерілгенше қайран да қайран жылдар, жастық шақ сынаптай сырғып өте береді. Қырықтың қырқасына шыққан соң кірпияз көңіл тым талапшыл. Қиял әлеміндегі ақбоз атты ханзада кездесе қояр ма екен. Енді қалғаны қос тізесін құшақтап, жолығар-жолықпасы белгісіз әдемі бейнені іздеп, арман елесінде адасып жүру.
– Бұл мәселеде ең алдымен отбасындағы тәлім-тәрбиенің ақсап жатқандығын көруге болады, – дейді зейнеткер ұстаз Рауза Бәйкенова,– қыз бала қылтиып бойжеткен соң оның алдындағы ең мерейлі міндеті алдымен ана болу керек екенін санасына сіңіру қажет. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары біз Көкшетау қаласында мұсылман әйелдер лигасын құрып, білім ошақтарында оқып жатқан жас толқынмен жап-жақсы жұмыс істедік. Кейін осы жұмыс тоқырап қалды. Ондағы міндет қыздардың дүние-таным көкжиегін кеңейтіп, ана деген ардақты атқа қалай ие болу керегін парасат биігіне шығарып, ұғындырушы едік. Қазіргі жастардың есіл-дерті тек өздерінің жағдайларын жасау. Бірақ онымен ұлт ретінде ұйысып, санымыз көбейіп, сапамыз артып, ілгерілей алмаймыз ғой.
Ендігі бір мәселе, әлеуметтік-тұрмыстық жағдайға байланысты. Мәселен, шалғай ауылдарда қазір жастар сирек. Көпшілігі іргедегі Нұр-Сұлтанда, әйтпесе өздерінше тұрмысы тәуір деп есептейтін шағын қалаларға қоныс аударуда. Тіпті шетел асқандар да аз емес. Үдере көшіп шетел асып кетуге шамасы жетпегендер әйтеуір ауылда қалғысы келмей, аудан орталықтарын жағалайды. Онда да баспанаға оңай қол жеткізу жоқ. Міне, осы себептен жас отбасылар бала санын шектеуге, тіпті ажырасуға дейін барады.
– Халықтың өсуіне тікелей немесе жанама әсер ететін факторлар аз емес қой. Оның ішінде кейбір өңірлерде ана мен бала өлімінің көбеюі, әрқилы жұқпалы аурулардың етек жаюы, тіпті саламатты өмір салтын ұстанбағандықтан, спирттік ішімдіктер мен темекі шегу, – дейді ел ағасы Амангелді Бекқожин, – тіпті нашақорлықтың да етек жайып келе жатқандығын байқаймыз.
Бұл арада демографиялық мәселелерді оңтайлы шешудің қандай жолдары бар деген сауал қай жерде алдымыздан кесе-көлденең шығатындығы бар. Әлемнің кез келген мемлекеті көп жағдайда бала тууды, материалдық ынталандыру жағын екшеп қарайды. Бірақ бір мезеттік көмек қордаланып қалған түйінді шешуге қауқарсыз. Ең алдымен, әрбір жастың бойында кәдімгі адами қасиеттер қалыптасуы керек тәрізді. Ол үшін баланы жастан тәрбиелеу керек.
– Демографияны жақсарту мәселесін жан-жақты қарастырған ләзім, – дейді Көкшетау қалалық ардагерлер кеңесінің төрағасы Шияп Әлиев, – мәселен, жастардың әлеуметтік-тұрмыстық жағдайын жақсарту, олардың баспанаға ие болу, жұмысқа орналасу жайы көптен бері айтылып келеді. Бұл орайда елімізде тәп-тәуір жұмыстар атқарылуда. Алысқа бармай-ақ, өз облысымыздың деңгейінде сәл ғана талдау жасайықшы. Соңғы жылдары шүкіршілік деуіміз керек, тұрғын үй көптеп салынуда. Баспана мәселесі біртіндеп шешіліп келеді. Бірақ солай бола тұра, біз ең алдымен ауыл шаруашылығын көтеруіміз керек. Әйтпесе осыншалықты ұлан-байтақ жеріміз бола тұра, ет пен сүтті шеттен тасыған деген не масқара?! Ал ауыл шаруашылығын көтеретін, ең алдымен жастар. Бұл тарапта да билікке кінә артудың түк те қажеті жоқ. Мемлекет тарапынан қаншама бағдарламалар түзіліп, көмек көрсетіліп жатыр. Ауылда жұмыс жоқ емес, жетіп артылады. Тек туған елдің түтінін түзу ұшырып, ел іргесін қымтап отырсам дейтін ниет қана жетіспейді. Әнебір жылдары Солтүстік Қазақстан облыстық көші-қон және демография басқармасының басшысы болып қызмет етіп жүрген кезімде қандастар көшін талай қабылдап алдық. Өзбекстаннан келген бір отбасында 36 адамның болғандығын көзім көрді. Қазір жергілікті жерде бір отбасында осыншама адам болуы мүмкін бе? Негізі демография қағидатында әр отбасындағы бала саны бесеуден кем болмауы керек. Екі бала болса, ол ешқандай табиғи өсім бермейді, әке-шешенің өтеуі ғана. Ертеректе ауылдағы әрбір екінші отбасы көп балалы ыстық ұя болатын. Шіркін-ай, сол деңгейге жетсек қой.
Сөз соңын қорытындылай келе, ержеткен ұлдың, бойжеткен қыздың өмірден өз сыңарын тауып, ұрпақ өсіруі қай тараптан болмасын қасиетті міндет екенін еске салғымыз келеді. Асыл дініміз де, ардақты діліміз де солай дейді. Жаратылыстың жан иесіне жазуы да!
