Қазақ тарихының қанды беттері

Маң даланы еркін жайлаған қазақ үшін ел өміріндегі, басқару ісіндегі мың құбылған тосын өзгерістер, Кеңес өкіметінің белден басқан міндет жүктемелері мен шектен шық­қан зорлық-зомбылығы жергілікті ха­лықты «әрі итеріп, бері жықты» деген­дей ешнәрсені түсініп болмай­тын алмағайып кезеңге тап қыл­ды. Ұжым­дастырудың лаңы, отырық­шы­ландырудың ойраны, тәркілеудің тәлкегі мен кәмпескенің қорлығы онсыз да еңсені езіп қара жерге қа­дап жіберердей болып тұрған салық­тың салмағын арттырып, шыдамды ширықтыра түскен болатын.

«Жығылғанға жұдырық» демекші, сол жылдары өлкенің қытымыр таби­ғаты да қырын қарап, араға екі-үш жыл салып айнала соққан «жеті аға­йынды жұт» халықтың күнін бір уыс етіп бүрістіріп, тынысын тарылтып, адымын аштырмады. 1879-1880 жылдары «Үлкен қоян», 1890-1891 жылы «Ор қоян», 1904-1905 жылы «Ақ жылқы» жұтында, 1910 жылы «Ит жылында», 1918 жылы «Жылан жылында», 1921 жылы «Мешінде», 1924 жылы «Доңызда» малының жартысынан астамынан айырылған маңғыстаулықтар есін жиып, етек-жеңін қымтауға үлгермей 1927-1928 жылдары «Ақ қоян» жұтына ұрынды. Деректер Маңғыстауда 1905 жылы 92 170 бас жылқы, 80 403 бас түйе, 1370 сиыр, 1 млн 378 037 қой мен ешкі болғанын айтады. Арада шамамен 25 жыл өткенде елдегі саяси-экономикалық жағдай мен бірінен соң бірі өткен бес бірдей жұттың салдарынан маң даланы қаптай жайылған осы малдан небәрі 20%-ы ғана қалған екен. Әсіресе «Ақ қоянның» ойраны оңай соқпай Маңғыстау халқы табиғат тауқыметінен бар малының 80-90%-ын жоғалтады. Жердің жұтаң болуы, азық-түліктің болмауы «тігерге тұяқ қалмады» деуге болатындай дәре­жеде мал біткенді топалаң келгендей қырып салады. Осы кездерде-ақ Маңғыстауда мал түгілі адамдардың аштан өлу деректері орын ала бастайды. Бірақ адам тағдырына бас ауырт­паған үкімет «Жау жағадан алғанда етектен тартқан бөрі» рөлінде тұр­ғындарға салық төлеу талабын күшей­теді және салықты жұттан бұрын­ғы мал санына есептейді. Тіпті бірнеше жылдың салығын тек ақша­лай, малдай емес, астық, жүн бұйымдары түрінде де өтеуді тапсырады. Малды да, адамды да аштық құрсаулаған ахуалға қара­май тек салықты өндіріп алуды ғана көксеген тоғышарлықтың түбі әйгілі «Адай көтерілісіне», халықтың жаппай ашығуына – ашаршылық зұлматына әкеліп тіреді.

Маңғыстаудағы аштық туралы әңгімелер – қазақтың барлық өңі­ріндегі жан ауыртар жазбаларға ұқсас – тентіреген алба-жұлба пенделер, бытыраған әулет, құм аралап құмаршық қазып, тышқан аулап, тері кеміріп, тамыр сорған тоз-тоз қазақ... «Балапан басына, тұрымтай тұсына» бытырап, аштықтан баласын көтеріп жүруге дәрмені жетпегендіктен еңіреп жүріп сәбиін айдалаға қалдырған ана, бала-шағаға нәпақа іздеймін деп жүріп жазықсыз оққа ұшқан әке, көму­сіз қалған көпшілік, бір-бірінен мәң­гі­лікке көз жазып, өлі-тірісін біле ал­маған жан бауырлар, шетел асып көкі­регі шерге толған шарасыз жұрт... Бұл қазақ тарихының – ең қанды беттері!

Ашаршылық құрбандарына неге ескерткіш жоқ?

 Аштан өлу... Тұтас халықтың жартысына жуығы жаппай қырылуы... Ол зобалаңды өктемсіген өзгенің қол­дан ұйымдастыруы – сезінетін жүрек түгілі, айтуға ауыр тие­­тін қасірет! Осы қасіретті қазақ көр­ді – «тар жол, тайғақ кешулерде» «мың өлді, мың тірілді». Тіске басып, тал­ғажау етер нәр таппай тентіреген тауқыметті тағдырды сол кезеңдегі бауырлар – баба буын бастан кешті, бүгінгі буын ұлт тарихының қаны сор­ғалаған парақтары деп еске алып, күй­зеле күңіренеміз, бірақ, қасі­ретті жері­не жеткізе зерттеп, құрбан­дар­ды лайықты дәріптей алып жүр­гені­міз жоқ. Күні бүгінге дейін ашар­шы­лық зұлматы саяси қуғын-сүргін зо­ба­лаңымен қосарлана айтылып, қа­бат­­таса еске алынады. Тіпті көп жағ­­дайда тасада қалатындай. Екі қасі­рет­ті жеке қарап, жеке бағалайтын кез кел­ді. Тарихқа зер салсақ, екеуінің төр­­кіні мен мүддесі бір болғанымен екеуі екі бөлек, бірінің құйрығын тіс­­тесе екіншісі ұйымдастырылып, бі­рін-бірі толықтырған, тіпті бірінен-бірі асып түсетін қазақ даласын қа­сап­­ханаға айналдырған өте қатыгез оқиғалар.

Өкініштісі, небір зобалаңды тарту­дай-ақ тартқан Маңғыстауда тарихи оқиғаларға, кешегі бабалар бастан кешкен зұлматтарға сал­ғырт қарау бар. Сөзбен жылтыра­та сөйле­генмен, бірлі-жарым тұлғаға ескерт­кіш қойғанмен олардың күтімі, тарихымызда орын алған ойрандардың халыққа, әсіресе, жастарға наси­хат­­талуы, зерттеліп-зерделенуі, кино түсі­ріп, аштық құрбан­дары туралы мәлі­меттерді түгендеу тұралап тұр. Бір кез­дері мұрағат деректерін халыққа жет­кізген жергілікті өлкетанушылар  Ә.Спан, Ж.Нұрмаханова, Қ.Қара­жанов еңбектері – ашаршылық туралы ізденгендердің көңіліне медеу. Ха­лық жаңартылған, толықтырылған нұс­қаларға, құнарлы да толыққанды тың деректерге зәру.

Қазіргі таңда Маңғыстау об­лы­сын­да Жаңаөзен қаласында қуғын-сүргін құрбандарына, Маңғыстау ауданы­ның Шайыр ауылында Екінші дү­ние­жүзілік соғыс жауынгерлеріне және қуғын-сүргін құрбандарына, осы ауданның Ақшымырау ауылында аталған соғыс пен қуғын-сүргін құрбандарына, Жармыш ауылында соғыстан оралмаған боздақтар мен қуғын-сүргін құрбандарына арналған ескерткіштер мен Шетпе ауылында мемлекет қайраткері Ж.Мыңбаевқа арналған ескерткіш бар. Ал Форт-Шевченко қаласында сая­си қуғын-сүргін құрбандарына ар­налған кешен, Баутин ауылында Жалау Мыңбаев бюсті, Ақтау қала­сында мемлекет қайраткері Жалау Мыңбайұлы мен Адай ревкомының 1918-1922 жылдардағы тұңғыш төрағасы Тобанияз Әлниязұлына ескерткіш орнатылған. Ашаршылық тек қана Қарақия ауданының Құрық ауылындағы ескерткіште еске алын­ған және ол да «Қуғын-сүргін құр­бандарына және ашаршылыққа ар­налған ескерткіш».

Ақтауда күні бүгінге дейін таң­дайына басып, жүрегін жал­ғар нәр таппай аштықтан баудай қы­рыл­ған бауырға, тіпті саяси қуғын-сүр­гін құрбандарына арналған бірде-бір ескерткіш жоқ! Бір кездері 1-ша­ғын ауданның орта тұсында теңіз жа­ғасынан, әлде даладан әкелінген ешқандай әрлеу-әшекейі жоқ, күн кеміріп, жел мүжіген алып қоңырқай тас теңкиіп жататын. «Қаланың қақ ортасында пайда бола кеткен бұл неткен тас?» деп таңдана жақындап барған адам ғана тастың қапталына жапсырылған қара мрамордағы «Сая­си қуғын-сүргін құрбандарына арнап қойылды» деген жазуды оқып мән-жайды түсінетін, түсінетін де жөн-жосықты білетін, ұлт тарихына бейжай қарай алмайтындары «апыр-ай, есіл боздақтардың, қыр­шындардың құрметіне осы қара тас қана лайық болғаны ма?» деп күрсінетін. Бүгінде ол тастың өзі бар да қара мраморы қолды болған...

Сондықтан Ақтауда саяси қу­ғын-сүргін құрбандарына және өз ал­ды­на жеке-дара ашаршылық құрбан­дары­на арналған, оларды ұрпақ жады­нан ұмыттырмайтын,  өткен-кеткен жан рухына дұға бағыштап, ұлт тарихына тағзым етіп өтетін көрікті орын қажет.

Заманында ас-суға жарымай аштан өлген баба буын – миллиондаған қазақтың бүгінде ықылас-пейілге жарымауы түсі­ніксіз – кеше тамаққа аш болған­дардың бүгінгі ұрпағы рухқа, оң ниетке аш секілді сезіледі кейде. Өзгеге етер қайраны болмай қырылған жазығы жоқ көп қазақты бүгінгі азат ұрпақ қашан лайықты еске алып, жоғын жоқтап, рухын ризалар ізгі шаруаларды түген­дер екен?! Рухты ризалау ескерт­кіш салумен шешілмейтіні анық, сондықтан ашаршылық құрбандарына жалпы­халықтық деңгейде ас беріліп, Құран бағышталып, Ұлттық аза тұту күніне ұласып,  ірі еске алу кешендерін салып, ұрпақ санасына сіңіре түсу үшін өзге де тағылымды шаралар ауқымын арттыру керек секілді.

Маңғыстау облысы