Бүгінде осы ауылдың іргесінде Мұсабек батыр және Сапақ датқа деген оман арықтар сорабы әлі де айқын көрініп жатыр. Осыдан-ақ оларды ел қадірлегенін әрі есімдерін өшпестей етіп таңбалағанын көреміз.
ХVІІІ ғасыр мен ХІХ ғасырдың басында қазақ халқының Оңтүстік өңірі Қоқан хандығының билігінде болғаны белгілі. Қоқан хандығы тек осы аймақ қана емес, Жетісу мен Сыр бойының аралығындағы қазақ еліне тізе батырып, ар-намысты аяққа таптап, жасамаған зұлматы, зәбірі қалмады. Алым-салықты еселеп арттырды. Бұл аздай қазақ қыздарының абыройын төгуі халықтың ашу-ызасын тудырып, наразылығын күшейте бастады. Осыған төзбеген Мұсабек батыр мен Сапақ би Қоқан хандығының озбырлығына қарсы шаруалар көтерілісін ұйымдастырып, күреске шығады. Шын мәнінде Мұсабек батырдың есімі елге жастайынан белгілі болып, халық ауызына ерте ілінді. Батыр қанша жерден жүректі болғанымен жалғыз жорытпайды. Онымен бірге Жаманқара, Мәделі, Тәкен, Рысқұлбек,Байбақ, Белес тәрізді батырлар тізе қоса, иық тіресе жүріп шайқасты. Ұлт-азаттық көтерілісінің көшбасшысы Мұсабек батыр жайлы патша өкіметінің өзара қатынас хаттарында да атап көрсетіледі. Мәселен, Мәскеудегі мемлекеттік әскери-тарихи музейдің құжаттарында (1442 кір. 4-іс. 49 парақ) Қоқан хандығына қарсы Мұсабек батыр мен Қоныс батыр бастаған жасақтардың дайын тұрғаны баяндалады. Сонымен қатар полковник Черняев басқарған экспедициялық отрядтың Шолаққорғаннан жазылған мәлімдемесінде айтылады. (1443 кір. 9-іс. 218-220 беттер).
Мұсабек батырдың әкесі Қалдарбек те өз заманының айтулы тұлғасы. Ол жаугершілік заманда дұшпан қолынан қаза табады. Қалдарбектің Жандарбек, Сапақ, Мұсабек және Айдарбек деген төрт ұлы жетім қалады. Қалдарбектің жау қолынан қаза табуы аянышты да ғибаратты. Ол былай суреттеледі.
Жаз айларында Қалдарбек те жайылымға шығып, бие байлап, қымыз ішіп, тіршіліктің тынымсыз көшімен бірге өз арнасымен бірге ағып келе жатыр еді. Ешқандай қауіп-қатерден хабарсыз, күйкі тірліктің жетегімен күн кешіп жатқан-ды. Қайдан, қалай шыға келгені белгісіз, тосыннан тап берген жаудың екпіні қатты болады. Үйінен жүгіре шыққан қамсыз батырдың бірнеше жерінен найза түйреп өлтірген дұшпандар аяушылық танытпады. Батырдың үлкен ұлы Жандарбектің аузына құм құйып, оны қамшының сабымен нығыздап, қол-аяғын кісендеп тастайды. Мұсабек пен Сапақтың мойындарына сырық салып, өздерімен бірге ала кетеді. Бұл кезде олардың жасы 12-13 шамасында екен.
Осы уақытта Айдарбек анасымен бірге көрші ауылға қыдырып кеткен еді. Айдарбектің жау қолынан аман қалу сыры осы.
Шапқыншы жау бір жерлерге келгенде аттарынан түсіп, ауыз ашуға қам жасай бастайды. Осы кезде Сапақ қырандай саңқ етіп:
– Жақсылар, менің бір арызым бар, – дейді.
– Арызың болса айт, – дейді тонаушы топтың ішіндегі бір ересегі.
– Сіздердің өлтіргендеріңіз менің әкем. Ал ауызына құм тығып кеткендеріңіз ағам. Сол ағам кісендеулі күйі келмеске кеткен шығар. Ал інім екеуімізді тұтқын етіп әкетіп бара жатырсыздар. Мұсылманда «жау да болса тұқымын қалдыр» деген бәтуә бар емес пе? Сондықтан мына ініме бостандық беріңіздер. Ал өзімді талауларыңа тастадым, дейді Сапақ.
Уәжді сөзге тоқтамасқа болмайтын да еді. Жау да болса сөз ұғарлық үлкені бар екен, Сапақтың айтқаны мақұл болады. Мұсабек босатылып, кері қайтады.
Сол кездің адамдары жаз айларында су тапшы болатындықтан құмды терең етіп қазып, мұз көміп тастайды екен. Сапақ қайтып бара жатқан інісіне «мұзды аршып алып, бауырыңның ауызындағы құмды тазала, жаны қалар» депті. Мұсабек ауылға оралғанда Жандарбек басын көтеріп, екі иығынан демалып жатыр екен. Маңайда ешкімнің жоқ екенін білген ол бар күшін салып босанбақ болғанда кісен байланған жусан тамырымен жұлынып кетіпті. Ал қолының бір қабат терісі сыпырылып қалған. Мұсабек көйлегін жыртып, ағасының сыдырылған қолын байлайды. Сосын оның аузындағы құмды саусағымен жайлап түсіреді. Құмын аршып алған ол ағасының ауызын мұзбен шаяды.
Бұл кезде қоқандықтар қазан көтеріп жатыр еді. Шапқыншылар оразаларын ашып болған соң Сапақтың алдына тамақ әкеледі. Сонда Сапақ:
– Ағалар, өлген малдың аяғын шешпейтін бе еді? Мен де бір өлген жанмын ғой, – дейді.
Тағы да сөзден тосылған тонаушылар тұтқынның аяғындағы кісенді ағытады. Сапақтың көзі қоқандықтар тоқтағалы бір жусанның түбіне арқанымен байлай салған боз айғырға түсіп отыр еді. Ат иесі қылышын ердің басында қалдырыпты. Қол-аяғы босаған Сапақ атылып барып боз айғырға қарғып мінеді. Сол бойы тебініп қалып құйғыта жөнелгенде алаңсыз отырған жау қапы қалып аһ ұрады. Дегенмен біреуі әбжілдік танытып, соңына түседі. Бірақ Сапақпен жекпе-жекке түсуден қаймығып кері қайтады.
Ол қайтып келгенде Жандарбек те есін жиған еді. Ағайындылар ауыл-еліне хабар айтып, әкелерін ақ жуып арулап жерлейді.
Олардың көкіректерінде Қоқан хандығының озбырлығына деген кек те осылай қалған еді.
Мұсабек жас кезінде-ақ өз қатарластарының алды болып өседі. Ақылды да зерек бала алысқанда айла таптырмай, белдескенде бел үзетін балуан да еді. Көбіне ақылына жүгінетін. Кедей-кепшіктің сөзін сөйлеп, барын солармен бөліскен. Бұл кезде Қоқан хандығының бегі Мырза би төңіректегілерге түгелдей тізесін батырып тұрған. Қолы жүріп, дәуірлеп тұрған би қара халықтан тартып алғандары мен бай-болыстардан жинаған жылы-жұмсағын арбамен Қоқан ханына үзбей жөнелтіп тұратын. Керуенді болса-болмаса да қарулы жасақ күзетеді. Мұсабек бастаған жігіттер Қазығұрт асуының әр қиырында оларға тұтқиылдан шабуыл жасап, елден тонаған дүние-мүлікті кері қайтарып отырған. Осындай шабуылдар кезінде олар тұтқынға түскен жігіттер мен күңдікке айдалған қыздарды да бостандыққа шығарады.
1858 жылдың басынан Қоқан басқыншылары жауыздық әрекеттерін бұрынғыдан да күшейтіп, тағылана түсті. Әсіресе қыздан зекет алулары халықтың зығырданын қайнатты. Мырза би көктем шыға Ордабасыға келіп, отау тігіп, осқырынып жатып алды. Ту биенің қазы-қартасы, саба-саба қымыз оны мас етті. Түнемелікке қасына күнде бір қыз алдыруы енді шектен шыққандық еді. Бұған ызалы халық төзе алмады. Көз жастарын көл еткен тұрғындар Мұсабек батырдың алдын құрғатпайтын болды. Оның үстіне Қоқанға айдалып бара жатқан екі қыздың « Сақтағанын сарт жеген, Мұсабек батыр қайдасың?» деген зарлы сөзін естігелі қанына қарайып жүрген.
Жаудан өш алудың бірден-бір жолы Мырза биді жасауылдарымен бірге жер жастандыру еді. Мырза би қосынына шабуыл жасау үшін отыз-қырық жүректі жігіт керек. Мұсабек оларды тапты да. Әрине Қоқан ханы олардың бұл қылықтарын кешірмесі анық. Сонда да ұлт намысы үшін атқа қонған ерлер алған беттерінен қайтқан жоқ. Таң алагеуімнен «Алатаулап» тұтқиылдан шабуыл жасаған олар жауды қапы қалдырды. Бойында алапат кек бар Мұсабек келген бойда үйінен ұйқылы-ояу шыққан Мырза бидің басын наркескенмен шауып түсірді. Ол жел тербеген кәрі ағаштай теңселіп барып сылқ құлады. Бұл кезде Мұсабектің серіктері Жаманқара, Белес, Мәделі, Байтақ, Тәкен,Рысқұлбек те қарап қалмаған еді. Отауды күзеткен отыздан астам жасауыл жайрап қалды. Ел-жұртының ашу-ызасымен тұтанған ерлер кегі осылай қайтты.
Әрине Қоқан ханы мұны кешірген жоқ. Оңтүстік қазақтарының қоқандық басқыншыларға қарсы күресі сәтсіздікке ұшырады. Мұның өзіндік сыры да бар. Қазақтарда қылыш, найза жоқтың қасы еді. Барын қоқандықтар сыпырып алған. Қоқан ханы жазалаушы қарулы жасақтар шығарып, көтерілісті аяусыз жаншып басты. Адамдар Ақмешітке қарай үдере көшті. Бүгінгі Жаңақорған, Шиелі, Тереңөзек аудандары аумағына барып бас сауғалады.
Дегенмен, олардың ұлт азаттығы жолындағы күресі ұмытылған жоқ. Мәселен, ХVІІІ ғасырда жыр дүлдүлі Майлықожа:
Сары даланы шаң қылған,
Қоқаннан олжа мол қылған.
Мырза биді өлтіріп,
Батырлығын даң қылған,
Мұсабек батыр жандардан, деп жырласа, заманының жүйрік ақыны Молда Мұса Байзақұлы (Уикипедия-ашық энциклопедиясынан алынып отыр) қыпшақ Будабай ақынмен айтысқанда:
Қоңыратта білемісің Мұсабекті,
Солардай болар едің болсаң текті.
Өлтіріп Мырза биді намыс үшін,
Қоқанның хандығынан алған кекті,– дегені «Ғасыр жылнамасы» кітабында, басқа да әдебиеттерде бар.
Бұдан бөлек, Мәделіқожа, Нұралы, Сүйінбай, Молда Мұса Байзақұлы, Жамбыл жырларында осы ұлт-азаттық күресі көрініс тапты. Сәкен Сейфуллиннің үзеңгілес досы, Әбілда Тәжібаев пен Бауыржан Момышұлының ұстазы Тәңірберген Отарбаев 1935 жылы «Социалды шашу» атты жинағына «Ордабасы оқиғасы» деген әңгімесін енгізді. Осы тарихи әңгімеде Мұсабектің Мырза бидің басын қалай кесіп алғаны жан-жақты суреттеледі. Ханғали Сүйінішәлиев, Әбжаппар Жылқышиев, Нәмет Сүлейменов, Елеусіз Құлымбетов, Шыналбай Уәлханұлы, Момбек Әбдәкімұлы сияқты тарихшылар мен жазушылар да Мұсабек батыр жөнінде тарихи шығармалар,зерттеулер, мақалалар жазды. Солардың ішінде Жамбыл Жабаевтың «Хан мен ақын» дастаны, Әбжаппар Жылқышиевтің «Дауылдан кейінгі жорық» повесі, Нәмет Сүлейменовтің «Мұсабек батыр» поэмасы, профессор Ханғали Сүйінішәлиевтің зерттеу мақалалары шоқтығы биік шығармалар. Әрине Сапақ датқа, Жаманқара, Рысқұлбек, Белес, тағы басқалары жөнінде бөлек-бөлек толымды туындылар жазуға болады. Бұл жолы Мұсабек батыр хақында ғана қарастырып отырғандықтан, мақаламызды осы арадан үземіз.
Сөз соңында айтарымыз, халқының азаттығы мен намысы үшін күресіп өткен осындай батырларымыздың есімдері ескерусіз қалмауы керек. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламалық мақаласында: «Біздің бабаларымыз ғасырлар бойы ұшқан құстың қанаты талатын, жүгірген аңның тұяғы тозатын ұлан-ғайыр аймақты ғана қорғаған жоқ. Олар ұлттың болашағын, келер ұрпағын, бізді қорғады. Сан тараптан сұқтанған жат жұртқа Атамекеннің қарыс қадамын да бермей, ұрпағына мирас етті» дегенін ұмытпағанымыз жөн. Биыл Қоқан езгісіне қарсы күрестің көшбасшысы Мұсабек батырдың туғанына 205 жыл толып отыр. Осы орайда Нәмет Сүлейменовтің « Жүрсе де аты шыққан батыр болып, Көрмеген бай-жуанға жақын қонып. Ескерткіш боларлықтай бұл адамда, Жақсы ісі айтылмаған жатыр толып» дегені еске түседі. Иә, осы даталы жылға орай батырдың айтылмай келген ерліктері мен есімін жаңғыртсақ құба-құп болар еді...
Бектас АХМЕТОВ,
Ордабасы ауданының құрметті азаматы,
Бірлік ауылының биі
Түркістан облысы
