Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасып, қарыштап дамуына өлшеусіз үлес қосқан Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың өзі айтқандай, «мемлекеттік басшылық қызметтерде әбден ысылған, тәжірибесі мол, соңғы кезеңдегі Қазақстанның ішкі-сыртқы даму стратегиясына қа­тысты ұлттық бағдарламаларды әзір­леудің басы-қасында бірге болған сенім­ді әріптесін жаңа Президент лауазымына ең лайықты ізбасар ретінде» таңдауды жан-жақты, ұзақ қарастырып, дұрыс шешімге келгенін осы бір жыл толық дәлелдеп берді. Жеті өлшеп, бір кесетін Нұрсұлтан Әбішұлының таңдауы Тоқаевқа түскенін сондықтан да кездейсоқ тоқтам дей алмаймыз. Бұл ретте Қасым-Жомарт Тоқаевтың сайлаудан соң берген алғашқы сұхбаттарының бірінде «Президент жоғары лауазымы сіз үшін күтпеген тосын оқиға болды ма?» деген сауалға «бұл маңызды мәселе бойынша соңғы үш-төрт жыл көлемінде іштей ширығып, толғаныста жүргенін» жасырмай айтқанын ескерсек, таңдаудың екіжақты сипатын бағамдауға негіз бар.

Біріншіден, бұл жайттар жоғары биліктің ауысуы әбден сараланып, терең дайындықпен жасалғанын көрсетеді. Екі саяси тұлғаның ел үшін аса маңызды осы шешімді егжей-тегжейлі пысықтағанын, мемлекет дамуының болашағы мен алдағы мақсат-мұраттары төңірегінде талай күрделі тақырыптарды ақыл тезіне салғанын, түптеп келгенде жоғары билік ауысуы ауқымында консенсуске келгенін жоққа шығаруға болмас.

Екіншіден, биліктің ауысуы мем­лекетіміз дамуының жаңа кезеңіне өтуіне байланысты орын алғанына көзіміз анық жетіп отыр. Дәл қазіргі таңда әлемде үлкен тектоникалық өзгерістер жүруде. Ғылым және озық технология алдыңғы орынға шықты. Ғаламдық геосаясат, геоэкономикалық мақсат-мүдделер соңғы жылдары мүлде күрделі, қайшылықты сипат алуда. Жаһандық сенімсіздік, сауда-экономикалық санкциялар, протекционизм сияқты әлемдік құбылыстардың теріс әсері анық сезіле бастады. Осындай сындарлы қатерлерге Қазақстанның дайын болуы, жаңа мақсат-мүдделерге қол жеткізуі мемлекеттік басқарудың да заманауи талаптарға сай келуін қажет етеді. Сондықтан да уақыт, қоғам, халық жаңа Президентке үлкен тарихи миссия және зор жауапкершілік жүктеп отыр.

Үшіншіден, Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстанның болашақ мемлекеттік даму үрдістерін айқындау барысында осыған дейін қол жеткен жетістіктер мен ішкі-сыртқы саясаттағы стратегиялық басымдықтардың сабақ­тастығын сақтай отырып, жаңа толық­тырулар, бастамалар мен күн тәртібіне толық сәйкес келетін тұжырымдамаларды анықтап алуға ең алдымен күш салды.

Осы орайда атап өтетін жайт – Мем­ле­кет басшысының сайлауалды бағдар­ламасында белгіленіп, халыққа алғашқы Жолдауындағы нақты іс-қимыл жоспарына негіз болған тың ұстанымдары мен реформалық қадамдары бір күнде ая­қ­асты пайда болмағанын, талайдан бері ойында жүрген идеялар мен мұраттардың мемлекеттің стратегиялық саясатына ұласқанын көрсетеді.

 * * *

Қасым-Жомарт Тоқаев мемлекет басқару ісінің қоғам сұранысына сәйкес келетін тиімді және әділетті моделін құру қажеттігіне бірінші кезекте маңыз берді. Ол еліміздің тарихи дамуының жаңа кезеңінде сабақтастық қағидаларын сақтай отырып, мемлекеттің саяси құ­ры­лымын жаңғыртуға батыл қадам жасады. Соның нақты нәтижесінде билік органдары қызметінің тиімділігін арттыруды көздейтін «Күшті Президент – ықпалды Парламент – есеп беретін Үкімет» формуласы дүниеге келді.

Осы тұрақтылық қағидасының не­гі­­зінде іске асырыла бастаған «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұ­жы­рым­дамасы қоғамдық диалог, ашық­тық, жариялылық, нәтижелі іс сияқ­ты құндылықтарды мемлекеттік орган­дардың жұмысындағы басымдықтар қа­тарына қосты. Бүкіл мемлекеттік бас­қару жүйесін модернизациялау ар­қылы болашақ өзгерістердің іргетасы қаланды. Барлық деңгейдегі ат­қару­шы биліктің жұмысы енді ха­лық­тың пікіріне негізделе отырып нақ­ты баға­ла­натын болды. Мұның өзі мем­ле­кеттік органдардың елде жүзеге асырылып жатқан өзгерістерді айқын сезініп, ха­лық алдында тұрақты есеп беруі үшін жа­салған жанды механизміне айналды.

Ал стратегиялық мақсаттың түп-тамыры азаматтық қоғамды жаңа сапалық деңгейге көтеру еді. Қазақстанның тұ­рақ­тылығы мен өркендеуін қамтамасыз етудің тағы бір маңызды саласы – азамат­тардың құқықтары мен қауіпсіздігін шын мәнінде қамтамасыз ету арқылы инклюзивті экономикасы бар қуатты мемлекет құру. Саяси қондырғының эко­номикалық қайта құруларға сәйкес болуы – міндетті қажеттілік. Бұл тұжы­рым өз кезегінде азаматтық қоғам құру мәсе­лесіне ерекше мән беруді талап етеді. Өйткені азаматтық қоғам – Үкімет­тің іс-шаруасының тиімділігін күнделікті бақылап отыратын барометр іспеттес.

Мемлекеттік биліктің жаңаша жұмыс істеп, беделін нығайтуға бағытталған ұтым­ды саяси бастамалардың бірі – Ұлт­тық қоғамдық келісім кеңесінің құрылуы. Қоғамдық диалог пен сенім алаңына айналып үлгерген Ұлттық кеңес бір жылға толар-толмас уақыттың ішінде Қазақстан азаматтарын толғандырып отырған көпте­ген әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық-саяси, құқықтық мәселелерге жауап із­деп, нақты ұсыныстар деңгейіне шыға білді. Президент қоғамды алаңдатып жүр­ген көкейкесті сұрақтарға баса назар ау­дарып, оны жан-жақты тал­қылауға азамат­тық қоғам институт­тары мен ел тұрғын­дарын тартып, олар­ды ортақ іске жұмыл­дыра білді. Сөй­тіп Ұлттық кеңес халық пен билік арасын­дағы көпірге айналды.

Белгілі қоғам белсенділері мен сарапшылардан жасақталған кеңес азаматтық қоғамға бастар маңызды шараның бірегейіне айналды. Олай дейтініміз, кеңестің ұсыныстары жаңа заңдардың негізін қалаумен қатар, олардың тезірек қабылдануына жол ашты. Өткен жылғы екінші отырыста Президент ұсынған саяси-әлеуметтік реформалардың алғаш­қы пакеті нақты жүзеге асты. Саяси жүйе­ні реформалау бойынша бірнеше заңдарға толықтырулар мен өзгертулер енгізілді.

Мемлекет басшысы «Саяси партиялар», «Парламент туралы» және «Сай­лау туралы» заңдарға толықтырулар мен өзгертулерге қол қойды. Қазір сая­си партияларды тіркеу үшін мүшелер саны 40 мыңнан 20 мыңға азайтылды. Екіншіден, партиялық тізімдерде әйел­дер мен жастарға міндетті 30% квота қарастырылатын болды. Үшіншіден, парла­менттік оппозиция институты ашылды. «Парламент туралы» заң саяси азшылыққа кепілдік беретін нормалармен толықтырылды. Парламенттегі азшылық Мәжілістің бір комитетінің төр­ағасы және екі комитеттің хатшысы лауазымдарын иелене алатыны заң­дас­тырылды. Бұл оның үстіне Парла­ментте баламалы қызметтің жүйелі жұмы­сын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Осының бәрі Президенттің сая­си қондырғының экономикалық қай­та құруларға сәйкес болуына қол жеткізуінің және еліміздегі саяси партиялар­мен және қозғалыстармен серіктестік орнатуға мүдделілік танытқанының нәтижесі деп білеміз.

Ал Қазақстан Республикасы азамат­тарының бейбіт жиналыстар, митин­гілер мен демонстрациялар, шерулер мен пикеттер өткізу құқығын іске асы­руға бағытталған қоғамдық қатынас­тарды реттейтін жаңа заңның қабыл­дануын осы бағыттағы ең маңызды құжат деп қабылдаған абзал. Бұл – Президент бастамасымен жүзеге асып жатқан жаңа қоғамдық-саяси ахуалдың қалыптасуының бастамасы ғана, қоғамдық өмірдің түбегейлі өзгеруінің алғышарты. Енді халықтың заңды талап-тілектері, ұсыныстары анық естіліп, оның үні толыққанды мәнге ие болмақ.

Аталмыш үдеріс тек қана пікір алуандылығы ғана емес, ең алдымен азаматтар мен билік арасында қоғамдық қатынастардың өзгергендігін көрсетеді. Азаматтық қоғамды нығайту мемлекет басқару ісіне халықты тарта отырып қоғамдық-саяси қарым-қатынастарды қалпына келтіру тетігі екені анық. Олай болса, билік жауапкершілігін арттыру үшін дамыған азаматтық қоғам басты фактор болып саналады. Осы процестерді одан әрі дамыту мақсатында Президент үкіметтік емес ұйымдардың мәртебесін де өсіруді ұмытқан жоқ.

Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан халқына Жолдауында ел азаматтарының құқықтары мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуді өз қызметінің басты басымдығының бірі ретінде айқындады. Әсіресе әлеу­меттік әділеттілік мәселесіне айрықша мән берілді. Елімізде әділ сот шешімінің сапасын жақсарту бағытында биліктің осы тармағы тәжірибесінің біркелкілігін қамтамасыз етуде бірқатар маңызды шаралар іске асырылуда. Президент дауларды шешудің айрықша тетігі ретінде әкімшілік юстициясын енгізуді қолдады. Соттағы іс қарау кезінде туындайтын қарама-қайшылықтар мен дүдәмал тұстар азаматтардың пайдасына, мүдделерін ескере отырып қарастырылуы тиіс деген ұсынысы да көптің көңілінен шықты.

Мемлекет басшысы заңның үстемдігі және барлық азаматтардың заң алдында тең болу керектігін қадап айтты. Сыбайлас жемқорлыққа қатысты қылмыс жасаған мемлекеттік мекеме бірінші басшының жауапкершілігі заңнамалық тұрғыда нақты белгіленді. Парламентте заңсыз және арандатушылық әрекеттерге барғаны үшін құқық қорғау органдары қызметкерлерінің қылмыстық жауап­кершілігі туралы баптар қарас­тырылып жатыр. Жыныстық зорлық-зомбылық, педофилия, есірткі тарату, адам саудасы, әйелдерге қатысты тұр­мыстық зорлық-зомбылық, браконьерлік сияқты басқа да ауыр, әсіресе балаларға қатысты, қыл­мыс­тарға қолданылатын жазалар күшей­тілді.

Президент экономикалық дамудың жалпы сандық көрсеткіштерінен гөрі азаматтардың лайықты өмір сүру дең­гейінің маңыздылығына басымдық беретін әділетті әлеуметтік ұстанымды нақты жүзеге асыра бастады. Бұл үдеріс толыққанды өмір талабына сай келетін өзгерістерді жасауды талап етіп отыр. Жаңа көзқарас атқарушы билік органдарының жұмысы ендігі жерде жалпы құрғақ көрсеткіштерден арылып, азаматтардың нақты тұрмыс деңгейін көтеруге бағытталуын талап етіп отыр.

БҰҰ-ның ресми статистикасы бо­йынша Қазақстан тұрғындарының 19%-ы кедейлер қатарына жатады. Осы орайда Қасым-Жомарт Тоқаев еліміздегі кедейшіліктің шынайы деңгейін Мем­лекет басшысы ретінде ашық мәлімдеді. Ол халықтың тағдырына, мемлекеттің мүддесіне қатысты өзекті мәселелер бойынша өз пікірін бұған дейін де бірне­ше мәрте еркін білдірген. Мәселен, көпбалалы аналардың жанайқайы мен әлеуметтік тұрғыдан аз қорғалған адам­дарды қарсылық қозғалысына қаты­суға итермелеген себептің түп-тамыры осы кедейшілікте жатқанын жасыр­май айтты. Сонымен қатар жердің Қы­тайға сатылмайтындығы, мол қаржы­ны керек ететін Көкжайлау жобасы­ның тоқтатылатындығы сияқты кесек мәсе­ле­лердегі Президенттің берік ұстанымдары қоғамның көңілінен шыққаны рас.

Сондықтан да болар, әлеуметтік салаға ерекше мән берілді. 2019 жылы 2,7 миллион қазақстандықтың жалақысы көтерілді. Биылдан бастап 770 мың мұғалім, дәрігер, әлеуметік сала, мәде­ниет, өнер, спорт және мұрағат қызмет­кер­лерінің жалақылары 30%-ға ұлғайтылды. Зейнетақы және жәрдемақы көлемі орта есеппен 7-20%-ға көтерілді. 315 мың отбасы атаулы әлеуметтік көмек алды. Нәтижесінде, 136 мың отбасы мұқтаждық жағдайынан шығарылды, 150 мың отбасы өздерінің жеке қосалқы шаруашылығын дамытты, 94 мың адам жұмыспен қамту шараларымен қамтылды. 8,5 мың адам өз бизнесін ашты. 2,2 миллион адам әкімдіктер мен демеушілер есебінен 80 миллиард теңге көлемінде қосымша қолдауға ие болды.

Қасым-Жомарт Тоқаев күн тәртібіне қойып отырған тағы бір бағыт – жаһандық еңбек нарығындағы үлкен өзгерістерге орай адам капиталын дамыту. Әсіресе гендерлік теңдік, жұмысшыларды қолдау және жасыл инфрақұрылымды дамыту салаларына ерекше маңыз беру керектігін қадап айтты. Қазір әлем ғылым, технология, инжиниринг және математика салаларына басымдық беріп отыр. Адами капитал рөлі әсіресе білім саласында күрт артты. Сондықтан осы мақсатқа инвестиция салу елдің экономикалық дамуы мен жалпы қоғам әл-ауқатының өсуіне ықпал етеді. Дүние­жүзілік экономикалық форум мәлі­меттеріне сәйкес адам капиталының әлемдік индексінде Қазақстан 2017 жылы 45-орында болса, биыл 35-орынға көтерілді. Президент алдағы 3 жылда 180 колледж және 20 алдыңғы қатарлы жоғары оқу орнын ашуға тапсырма берді.

Әлемдік пандемия біздің қоғамы­мыздың да бірқатар саласындағы көп­теген проблемаларының бетін ашып берді. Бұл әлемдік індет ойымызды, бойымызды, жүріс-тұрысымызды қайта қарап, ең алдымен өзіміздің өзгеруіміздің қажет­тілігін алға қойды. Адами тұрғыдан алғанда ізгілік, сыйластық, еңбекқорлық, рухани тазалық, мәдени өрлеу, бол­мыс­тық есею сияқты ұлы ұғымдар әр отба­сының, қоғамның рухани тірегіне айналуы керектігін көрсетті. Қоршаған ортаға деген көзқарасымызды өзгертіп, Табиғат-Урбанизация-Адам симбиозына ұмтылатын кез келгенін білдірді.

Пандемиядан соң денсаулық сақтау мәселесіне ерекше мән берілді. Қасым-Жомарт Тоқаев Үкіметке бұл салада дағдарысты жағдайларға қашанда да­йын болуды қамтамасыз етуді тапсырды. Азаматтардың денсаулығын сақтау үшін алдын алу шараларына басымдық беру – өте маңызды стратегиялық міндет. Осы жағдайдың бәрін ескерген Мемлекет басшысы Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің жуырда өткен үшінші отырысында еліміздің биологиялық қауіпсіздігін күшейтуге бағытталатын жаңа заң да­йындау керектігіне назар аударды.

Президент кадрлық саясатқа да баса көңіл бөліп, мемлекеттік қызметке жаңа білікті жас мамандарды тарта бастады, кадрлық резервін құрды. Оның құрамынан жетекші деңгейдегі тағайындаулар басталды.

Қасым-Жомарт Тоқаевтың Қазақ­стан­­ның сыртқы саясатын қалыптас­тырудың бастауында тұрғанын және оның нығаюына өлшеусіз үлес қос­қанын жақсы білеміз. Ол қашанда елдік мүддені қорғап, Қазақстанның халық­аралық беделін арттыруға күш салып келеді. Таяуда өткен ЕАЭО елдері бас­шыларының онлайн-отырысында Пре­зидент 2025 жылға дейінгі ЕАЭО-ның экономикалық интеграциясының даму бағыттары туралы мәселеде ұлттық құ­қықтық жүйенің ерекшеліктері еске­рілуі тиіс екендігін мәлімдеді. Ұлт­тық заңнаманы үйлестіру және бірізден­діру мәселелерін қарастыру кезінде «жеткілікті қажеттілік» қағидатын ұста­нуға ерекше назар аударып, табан­ды­лық танытқаны оның тәуелсіздік прин­цип­терін ту еткен саяси харизмасын, мемле­кетшіл тұлғасын аша түсті.

 * * *

Қорыта айтқанда, Қ.К.Тоқаевтың Мемлекет басшысы қызметіндегі ал­ғашқы жылында елімізде басталған реформалар мен жаңғыру процестері ғалам­дық деңгейдегі күрделі өзгеріс­термен, оның ішінде мұнай бағасының күрт төмендеуі және коронавирус пандемиясынан соң туындап отырған әлемдік ауыр қаржылық-экономикалық жағдайында жүзеге асырылуда.

Бірінен соң бірі қатар келіп, елді әбігерге түсірген табиғи апаттар мен тағы басқа тосын жағдайлар мемлекетіміздің ішкі тұрақтылығына, Президенттің басшылық қарым-қабілетіне қосымша сын болғаны да рас. Мемлекеттік бас­қару ісіндегі, экономикадағы, әлеумет­тік саладағы, әсіресе білім беру және ден­сау­лық сақтау ісіндегі жүйелі кемшілік­тердің беті ашылды. Озық, заманауи технология мен нақты цифрландыру салаларының маңызы күрт өсті.

 Демек, Қазақстанның тәуелсіз мем­лекет ретінде дамуының жаңа бір күр­делі, сындарлы кезеңі басталды. Алды­мызда бұрынғыдан да ауыр сынақтар мен қауіп-қатерлер тұр. Оларды ерік-жіге­рімізді жанып, ұлт болып ұйысып, елдігі­мізді танытып қана еңсере аламыз. Ел­діктің игі көріністері, азаматтық қо­ғам­ның прогрессивті нышандары ортақ мақсат-мүдде төңірегінде жаңаша ұс­танымдардың осы соңғы жыл барысында-ақ көріне бастағаны қуантады.

Қоғам жаңа деңгейге көтерілді. Мем­лекет ашық саясат жүргізе бастады. Билік пен халықтың түсіністігі қалыптасуда. Үкімет халық үніне құлақ асты. Ел-жұрт­тың әлеуметтік тұрмыс жағдайы, жұмыс­пен қамтылуы, денсаулық мәселелері басты назарға алынды. Экономикада ысы­рап­шылдықтан, қағаз жүзіндегі саны көп «жетістіктерден» арылып, нақты түпкі нәтижелер талап етілуде. Ең бастысы, ел ертеңіне деген сенім оянды. Осының бәрі – Қасым-Жомарт Тоқаевтың бір жылдық Президенттік қызметі нәтижесінің толық емес тізімі. Сондықтан заман көшінен қалмай, демократиялық жаңаруларға бет алған ашық, бақуатты жаңа Қазақстанның еңсесі биік, экономикасы тұрақты елдер қатарына қосылуы – баршамыздың ортақ мақсатымыз.

Жапсарбай ҚУАНЫШЕВ