Осыған байланысты архив мамандары, тарихшылар мен архив ісінің жанашырлары өз пікір-ұсыныстарын білдіруде. Белгілі журналист Жақсыбай Самрат пен ғалым Сәбит Шілдебай бұл мәселенің ар жағында бір шикіліктің жатқанына назар аудартса, Мәжіліс депутаты Нұрлан Дулатбеков архив құжаттарын жекеменшік әріптестерге беру Ұлттық архив қорын талан-таражға салу деді. Ал тарихшы Алмас Жүнісбай бұл шешім – тарихқа, халық жады мен мемлекетке қастандық деп мәлімдеді.
Бұл мақалаларда мемлекет қазынасын жекеменшіктің қолына беруге болмайтыны, архивтегі бүкіл құжатты цифрлаудың мағынасыздығы, архив ісінде кәсіби басшының жоқтығы, архив құжаттарын жариялауды өз деңгейіне көтеру мәселелері туралы тұжырымды пікірлер айтылған.
«Цифрлы фабрика» жобасын ұсынып отырған архив ісі саласындағы уәкілетті орган «мемлекеттік органдардың ішкі қызметін цифрландыру» мәселесін (цифровизация) құжаттарды цифрлау (оцифровка) деген тар ұғыммен ғана шектейтіндей. «Цифрлы фабрика» жобасының мақсаты – Қазақстан Республикасы мемлекеттік архивтерінің құжаттарын дайындауды, сканерлеуді, сандық форматқа көшіруді ұйымдастыру, 12 өңірде (13) мұрағаттау орталығын ашу. Олардың бюджеттен сұрап отырған төлемі – 96 млрд 120 миллион теңге десек, бұл төлемдер цифрлау қызметіне жұмсалынып, жоба аясында 1,6 млрд бет көлемінде ұлттық мұрағат қорын цифрлау жоспарланған екен.
Мұндайда он екі өңірде мұрағаттау орталығын ашу қаншалықты маңызды, ондай қосымша мекемелер тап қазіргі жағдайда керек пе өзі деген сұрақтың тууы заңды. Орталық мемлекеттік архивтердің, жекелеген облыстық архивтердің мұрағат қоймалары бүгінде 100 пайызға толып отыр, тіпті кейбір архивтің өз алдына жеке ғимараты жоқ, біразы жалдап күн кешсе, кейбірі оңтайластырылған ғимараттарда отыр. Аудандық мұрағаттар мен филиалдардың іс жүзінде барлығы ыңғайластырылған жайларға орналасқан, олардың қоймалары құжаттарды тұрақты сақтау талаптарына сәйкес келмейді, өрттен қорғау құрылғылары жоққа тән. Елімізде әлі күнге дейін құжатты қалпына келтіру зертханалары жоқ. Архивте арнайы орындардың тапшылығынан Ұлттық мұрағат қоры құжаттарының ведомстволық сақтауда тұрғаны қаншама?! Олардың сақталуына болашақта кім жауап береді?
Ашық дереккөздердегі архив саласына жүргізілген кешенді талдауларға жүгінсек, 2020 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша елімізде Ұлттық архив қоры мен жеке құрам бойынша 24 000 000 есептік бірлікті сақтап отырған 222 мемлекеттік архив жұмыс істейді, оның 5-еуі – республикалық, 18-і – облыстық, астана және республикалық маңызы бар қалалар архиві десек, 32 қалалық және 167 аудандық архив пен филиалдары бар.
Халықтың, мемлекеттің құжаттық жады сақталған архивтердегі құжаттарды құнттап ұстау, көз қарашығындай сақтау – мемлекеттік, жекеменшік архивтердің, қоғамдық ұйымдардың, тіпті керек десеңіз әрбір Қазақстан азаматының, барлық деңгейдегі архив қызметінің міндеті.
Ақпарат көлемі мен оны жеткізу жылдамдығы күн санап өскен сайын ақпараттық технологиялар саясат, экономика, өнеркәсіп, мәдениет пен өнер, т.б қоғамдық өмірдің барлық саласында кеңінен пайдаланылуда. Қоғам мен мемлекеттің өзара тиімді іс-қимылын ұйымдастыру мақсатында цифрлы трансформациялауды көздейтін Цифрлы мемлекетті қалыптастыру тәуелсіз Қазақстанның негізгі стратегиялық бағыттарының бірі болып отыр.
Елімізде цифрлы трансформациялау ісі 2002 жылы бастау алған болатын. Электронды архив жүйесінің сынамалы жобасын енгізу үшін тәжірибе алаңы ретінде Қазақстан Республикасы Президенті архиві мен сол кездегі Мұрағаттар мен құжаттаманы басқару жөніндегі комитет (Алматы) таңдап алынған еді. Бұл жөнінде баспасөз беттерінде сол кездері жеткілікті жазылды да. Бұл – архив құжаттарын цифрлау, яғни қағаз негіздегі құжаттарды цифрлы нысанға көшіру, пайдалану қорын жасау еді. Қазақстан Республикасы Президент архиві мұны кәсіби тұрғыда жүйелі жүргізіп келеді. Алайда Мұрағаттар мен құжаттаманы басқару жөніндегі комитеттің таратылуы, астананың қоныс аударуы, бірнеше мәрте бір ғимараттан екінші ғимаратқа ауысуы, басшылардың ауыс-түйісі салдарынан сынақ аяқсыз қалды. Соған қарамастан, Қазақстан Республикасының Ұлттық архивінде, Қызылорда, Маңғыстау облыстарында, Нұр-Сұлтан қаласында, т.б. архив құжаттарын цифрлау ісі жалғасын тауып келеді, яғни мемлекеттік архивтердің басым бөлігінде цифрлау жұмысы жүргізіледі, ал жергілікті жерлерде архивтердің жағдайы облыс, аудан басшыларының архив ісін түсіну, қолдау деңгейіне байланысты болып отыр.
2006 жылы «Электронды үкімет» порталы құрылуына байланысты электронды құжаттарды қабылдау, сақтау проблемалары туындағаны мәлім. 2009 жылдан бастап Ұлттық архивте мемлекеттік органдардың электронды архив жүйесін құру жөнінде арнайы мәселе көтерілген болатын, алайда субъективтік себептерге байланысты бұл жоба да аяқсыз қалды. Ақпараттық қоғамға көшудің тағы бір қадамын 2013 жылы қабылданған «Ақпараттық Қазақстан-2020» бағдарламасынан аңғаруға болатындай. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 7 ақпандағы №101 қаулысымен «Ақпаратты Қазақстан-2020» мемлекеттік бағдарламасын іске асыру жөніндегі 2013-2017 жылдарға арналған іс-шаралар жоспары (бірінші кезең) бекітілді.
Мұндағы азаматтардың мәдениет мекемелерінің объектілері мен материалдарына қолжетімділігін кеңейту мақсатында отандық ақпараттық кеңістікті дамыту бағыты бойынша 212-214 тармақтар архив ісін дамытуға бағытталған еді. Бұл тармақтар бойынша «Электронды құжаттар мұрағатының бірыңғай жүйесі» ақпараттық жүйесін, оның ішінде құжаттарды ақпараттық іздеу функционалы бар Қазақстан Республикасы Ұлттық мұрағаты қорының құжаттарын автоматтандырылған есепке алудың бірыңғай жүйесін жасау», «Ұлттық электронды құжаттар орталығы» мемлекеттік кәсіпорнын құру туралы ұсыныстар әзірленген. Ұсыныстар әзірлеу барысында әлемдік электронды архивтер жүйесінің тәжірибесіне талдау жасалды, Сыртқы істер министрлігі арқылы экономикалық даму тәжірибесі қызықтыратын елдердегі (Оңтүстік Корея, Германия, Франция, Финляндия, Балтық жағалауы елдері және т.б.) елшіліктердің көмегімен «Цифрлы архивтер», «Цифрлы қоймалар» жөнінде мол ақпарат жинақталды. Ресей, Өзбекстан, Польша, Беларусь, Украина елдерінің архив саласымен әріптестік ынтымақтастық орнату барысында олардың тәжірибелері назарға алынды.
Электронды архив құжаттарының жоғалу қаупін алдын алу мақсатында мемлекеттік архивтер мен мемлекеттік органдар архивтерінің бірыңғай корпоративтік желісін біріктіріп, электронды цифрлы қолтаңбамен куәландырылған электронды құжаттарды сақтауды жүзеге асыратын арнайы құрылым – «Ұлттық электронды құжаттар орталығы» мемлекеттік кәсіпорнын ашу қажеттілігі айтылды.
Бұл орталық электронды құжаттарды сақтау; электронды құжаттарды есепке алу, сақтау және пайдалану процестерін автоматтандыру бойынша бағдарламалық қамтамасыз ету; архив құжаттарын сканерлеу әдістемесі, т.б. мәселелер бойынша әдістемелік материалдар мен стандарттар дайындауға тиіс еді.
2014 жылдың басында Ұлттық архив жанынан «Ұлттық электронды құжаттар орталығы» мемлекеттік кәсіпорнын құру жөнінде ұсыныс (сұратылған қаражат 1,6 млрд теңге) тиісті құжаттарымен әзірленіп, Қазақстан Республикасы Үкіметіне қарауға енгізілген. Артынша 2014 жылы 7 наурызда Мәдениет және ақпарат министрлігі таратылып, мұрағат ісі мен құжаттама саласындағы функциялар мен өкілеттік Байланыс және ақпарат агенттігіне берілді, 2014 жылғы 6 тамыздағы мемлекеттік басқару жүйесіне жасалған реформалар нәтижесінде Үкімет құрылымы өзгерді, мұрағат ісі мен құжаттама саласы Мәдениет және спорт министрлігіне қайтарылды. Сөйтіп дайын жобалар тек «жоба» күйінде қала берді.
«Ақпаратты Қазақстан-2020» мемлекеттік бағдарламасының негізгі ережелері қайта қаралып, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2017 жылғы 12 желтоқсандағы №827 қаулысымен «Цифрлы Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасы бекітілді.
«Мемлекеттік органдардың ішкі қызметін цифрландыру» бойынша 2020 жылдың желтоқсанына дейін «Электронды құжаттардың бірыңғай архиві» ақпараттық жүйесін құру және енгізу» (58 тармақ) жоспарланып, республикалық бюджеттен тиісті қаражат бөлінді. Іске қосылуына санаулы айлар қалған бұл Ақпараттық жүйенің техникалық кемшіліктері де, тұтынушылар тарапынан ескертулер де жеткілікті.
Әрине, ұзақ ізденістер, архив пен IT-мамандарының жұмысы оң нәтиже береді деп сенгіміз-ақ келеді.
Өкінішке қарай, қоғамда «архив саласының еш қиындығы жоқ, бұл жұмысты кез келген адам атқарып кете алады» деген жаңсақ түсінік қалыптасқан, түйткілдің бәрі осыдан туындайды. Қазақта «Шымшық сойса да, қасапшы сойсын» деген нақыл сөз бар, сол айтпақшы, архив қызметінің өзіндік ерекшелігін, күрделілігін ескере отырып, архив ісінің қыр-сырын білетін арнайы мамандар, мұрағатшы-сарапшыларды жұмыс тобына қоспай іс түзелмейді.
Қазір архивтерді ақпараттандыру үрдісін реттейтін мақсатты бағытталған және үйлестірілген әдістемелік және бағдарламалық база жоқтың қасы, мемлекеттік архивтердің басым бөлігінде жаңа технологияларды пайдалану және енгізу мәселелерімен айналысатын құрылымдық бөлімшелер де жоқ.
Мемлекеттік архивтердің басым көпшілігі электронды құжаттар мен электронды мәліметтер базасын сақтауға бейімделмеген, компьютер құрылғыларының тозығы жеткен, тіпті арнайы ғимараттары, тиісті құрал-жабдықтары жоқ, құжаттарды сақтау тәртібі сақталмаған.
Бұл мәселелер бүгін ғана сөз етіліп отырған жоқ. Жаһандық сын-тегеуріндерге лайықты жауап береміз десек, ең алдымен, архивтерді арнайы ғимараттармен қамтамасыз ету, қарқынды технологиялық өзгерістерге сай материалдық-техникалық жабдықтармен қамтамасыз ету, адами капиталдың сапасын арттыру, яғни әуелі кәсіби мамандарды қалыптастырып алу қажет.
Мақаланың соңын 90-жылдары архивке басшылық еткен Сапар Байжанов ағамыздың сөзімен аяқтағым келеді: «Мұрағатқа, өткен замандардан қалған мұраға көзқарастың жайына қарап та сол елдің өркениеттілік дәрежесін, зиялылық, ізгілік қасиетінің жай-жапсарын оп-оңай аңдауға болады. Халқыңның, ата-бабаңның мұрасына немкетті қарайсың ба, иесіздікке ұшыратып, сайда саны, құмда ізі жоқ тоз-тоз болуына, зым-зия жоғалуына жол бересің бе – өйткен өркениеттен, өйткен ұрпақтан не үміт, не қайыр?! Өркениетке, кемелдікке қол созған ел ешқашан бүгінді ғана місе тұтпайды, өткенге де үңіле ой жіберіп, ертеңгі болашаққа да көз салып, алды-артын түгел қамдай тірлік кешеді. Ендеше, егемендік өркениеттің қапысыз бір тұғыры – ұлттық мұрағат кешенін түзу екенін адамзат тәжірибесі мүлтіксіз еске салады».
Ғазиза ИСАХАН,
Нұр-Сұлтан қаласы мемлекеттік архиві ғылыми-зерттеу бөлімінің басшысы
