Бұл келісім Қытай төрағасы Си Цзиньпиннің «Бір белдеу – бір жол» бастамасының бір парасы саналады. Осылайша Қытай Еуразиядағы экономикалық және стратегиялық ықпалын одан әрі арттыра түсетінін жазады New York Times басылымы.
Көп ұзамай үндістандық бұқаралық ақпарат құралдары Иран тарапының Нью-Делиді Ауғанстан шекарасы маңынан өтетін маңызды темір жол жобасынан шеттеткенін мәлімдеді. Жоспар бойынша, темір жол құрылысы Иранның Чабахар және Захедан қалаларының арасын жалғамақ.
The Hindu газеті таратқан ақпаратқа сүйенсек, Тегеран билігінің мұндай қадамға баруына Үндістанның АҚШ ықпалымен аталған елге инвестиция салудан бас тартуы әсер еткен. The Hindu басылымы үндістандық IRCON компаниясы жобаны толыққанды жүргізуге шамамен 1,6 млрд доллар сұрағанын жазады. Иран билігі үндістандық басылымның мәліметін жоққа шығарып, Нью-Делиді жобадан шығармағанын, әу баста-ақ Үндістан тарапымен Захедан-Чабахар теміржолы құрылысына қатысты келісім жасалмағанын мәлімдеді.
Бұл жобаның маңызы мынада. Чабахар – Мәскеу мен Мумбайды байланыстыратын 7200 шақырымға созылған Халықаралық солтүстік-оңтүстік транспорт дәлізінің маңызды стансасының бірі. Үндістан бұл бағытты ұзақ жыл қолдап келген. Өйткені Нью-Дели билігі осы қадам арқылы Еуразиямен тауар айналымын ұлғайтып, Иранды Қытайдың «Бір белдеу – бір жол» бастамасына қатыстырмауды және өңірдегі басты «жауы» Пәкістанмен ортақ мәмілеге келмеуін көздеген-ді.
Иран тарапы да бұл тұрғыда Үндістанды қолдап, жаңа тауар тасымалы бағытын ашу мақсатында бірқатар келісімге қол қойған-ды. Бірақ Вашингтон мен Тегеран арасындағы саяси қарым-қатынастың одан сайын шиеленісуіне байланысты Нью-Дели Иранның мұнайын сатып алудан бас тартты. Әрине бұған Ақ үйдің ықпалы болғаны айтпаса да түсінікті. Оның үстіне, Үндістан Израильмен әскери-стратегиялық байланысын күшейтуге екпін берген. Ал үнді шығанағын Еуразиямен байланыстыратын «Транс-араб коридорына» Үндістанның қызығушылық танытуы да екіжақты қарым-қатынасты шиеленістіре түсті. Себебі бұл жоба Израиль бастамасы арқылы жүзеге аспақ әрі бағыты Иранмен араз бірқатар араб мемлекетін көктей өтеді. Осылайша Нью-Дели мен Тегеранның екіжақты байланысы қиындап, Иран билігінің басқа әріптес іздеуіне ықпал етті.
Қытаймен арадағы жаңа келісім Иранның Үндістаннан алшақтай бастағанын анық аңғартады. Яғни, Қытай мен Иранның мәмілеге келуі Нью-Делиге айтарлықтай салқынын тигізуі мүмкін.
Бейжің мен Тегеран келісімінің бір парасына сәйкес Қытай Ирандағы бірнеше портты жетілдіруге күш салмақ. Мәселен, Хормоз шығанағының шығысында орналасқан стратегиялық маңызы бар Бандар порты жаңартылады. Ал бұл қадам әлемдік су жолдарындағы ең маңызды 7 нүктенің бірі саналатын аймақты Қытай бақылауына алатынын аңғартады. Бандар порты арқылы Қытай АҚШ-тың Бахрейнде орналасқан теңіз эскадрильясын бақылап, Үнді мұхитына еркін шығуға зор мүмкіндік алады. Яғни, АҚШ теңіз әскерінің Таяу Шығыстағы ықпалына айтарлықтай нұқсан келмек. Бұдан Ақ үйдің қызу қолдауына ие Үндістан да ұтылады.
Қытай мен Үндістанның талай жылдан бері шекара мәселесін шеше алмай келе жатқаны мәлім. Әсіресе Гималайды бөлісу мәселесі қиынға соғып тұр. Мәселен, маусымда әлемдегі ең биік таудың маңында екі елдің сарбаздары төбелесіп, соңы халықаралық жанжалға ұласуға сәл қалған. Ұзақ уақыт бойы шешілмей келген шекара дауының кейінгі кезде қыза түсуінің бірнеше себебі бар. Біріншіден, Қытайдың сыртқы саясаттағы стратегиялық қадамдары көршілес жатқан мемлекеттерге де салқынын тигізуі мүмкін. Мысалы, Қытай теңізі, Тайван мәселелеріндегі Бейжің билігінің ұстанымы шекаралас елдерге үлкен ескерту екені анық. Мұны ескерген Үндістан азулы айдаһардың ашуына тиіп алмауды әрі өзінің ұлттық мүддесін қорғап қалуды мақсат етеді. Сондықтан шекара маңында жонын күжірейтіп қою артық етпейді. Бұдан бөлек, осы қадам арқылы Қытай да көршілеріне АҚШ-пен тым жақын қарым-қатынас орнатпауды «ескертіп» қоюды жөн санайды.
Оның үстіне, Иранның «Бір белдеу – бір жол» бастамасына қатысуы Ауғанстандағы күштердің ара салмағын өзгертпек. Мәселен, 2001 жылғы террористік шабуылдан кейін Үндістан АҚШ-тың қолдауына сүйеніп, Ауғанстандағы саяси және экономикалық беделін күшейткен-ді. Бірақ жыл басында Талибан мен Ақ үйдің мәмілеге келуінен аталған елдегі Нью-Делидің ықпалы азая түсті. Алдағы уақытта АҚШ өз әскерін Ауғанстаннан әкеткеннен кейін Үндістан ондағы басты «көзірінен» айырылады десек артық айтқандық емес.
Қытай өз кезегінде Талибанды да, Кабул билігін де қолдап келді. АҚШ әскері ауған жерінен кете сала Бейжіңнің мұндағы ықпалы артпаса, азаймайтыны айдан анық. Бұдан бөлек, Иран мен Қытай келісімінен Пәкістан да ұтады. Жағдайдың бұлай өрбуі де Үндістанға оңайға соқпайды. Біріншіден, бұл қадам Нью-Делидің басты қарсыласы Пәкістанға жаңа стратегиялық артықшылық береді. Яғни, Исламабадтың өңірдегі саяси және қауіпсіздік мәселелерін реттеуіне мүмкіндік туады. Екіншіден, Иранның Қытайдың «Бір белдеу – бір жол» бастамасына қатысуы Тегеран мен Исламабад арасындағы дипломатиялық қарым-қатынасты жақсартуына жағдай жасайды. Үшіншіден, Қытайдың қаржысы құйылған Иранның порты Чабахар мен Пәкістанның Гуадар порты бәсекелеспейді, керісінше дербес дамиды. Яғни, Ауғанстан мен Орталық Азиядан келетін транзиттік тауар айналымы қатынасы Пәкістан порты арқылы өтеді.
Қытай мен Иран келісімі АҚШ-қа да кері әсерін тигізуі мүмкін. Қазіргі таңда аталған екі мемлекет – АҚШ-тың саяси сахнадағы басты қарсыласы. Ақ үй басшысы Дональд Трамп бұл елдерге қарсы қатаң саясат ұстанатыны белгілі. Мәселен, жыл басында АҚШ әскері Иракта жүрген Иран генералы Касем Сулейманиді өлтірген-ді. Осы оқиғадан кейін Тегеран Иракта орналасқан АҚШ-тың әскери базасын баллистикалық зымыранмен атқылады. Бұдан бөлек, Д.Трамп Иранмен жасалған ядролық қару жөніндегі келісімнен АҚШ-ты шығарып алған-ды.
Бейжің билігі мен Ақ үйдің қарым-қатынасы бұзылғанына біраз болды. «Сауда соғысынан» басталған шиеленіс түрлі салаларды қамтыды. АҚШ тарапы Қытайдың Тайван мен Гонконгқа қатысты ұстанымдарын айыптап, коронавирус індетінің әлемге тарап кетуіне қытайларды кінәлады. Бастапқыда Д.Трамптың мұндай саясаты екі мемлекетті де тезге салуға таптырмас әдіс секілді көрінген. Бірақ іс жүзінде АҚШ-тың ықпалынан зардап шеккен Қытай мен Иран ортақ мәмілеге қол жеткізді. Оның үстіне, жарты ғасырға жуық саяси қысым мен санкцияны бастан өткерген Тегеран билігі Д.Трамптың әрекетіне дайын болып шықты.
Қорыта айтқанда, Қытай мен Иран келісімі Азиядағы ғана емес, әлемдік саясаттағы ахуалға айтарлықтай өзгеріс енгізуі мүмкін. Бейжің билігі Тегеранмен мәмілеге келу арқылы өз жүрісін жасады. Ендігі кезек АҚШ-та. Әзірге ресми Вашингтон қандай қадамға баратыны белгісіз.
