Импортқа тәуелділік артуы мүмкін
Енді арадағы сауда-саттық нарық заңымен жүйеленбек. Себебі 11 тамыз күні ЕАЭО Алқасының отырысында одаққа қарасты елдерде полимер шикізат өнімдеріне кеден салығын 6,5 пайызға көтеру мәселесі талқыланды.
Бұл идея Ресейге тиесілі, дауыс беру нәтижесінде ұсыныс одаққа мүше елдердің қолдауына ие болып отыр. Сарапшылар ондаған полимер шикізатын шығаратын зауыт салып тастаған Ресейдің бұл мәселеге әбден дайындықпен келгенін айтады. Себебі ЕАЭО-ның күні кешегі отырысына дейін қазақтың полимер шикізаты нарығының ең сүбелісі – ресейліктердің үлесінде болатынын жыл сайынғы полимер шикізатынан дайындалған өнім түрлерінің көрмесімен танысқан кезде байқап қалғанбыз.
Өткенге көз жүгіртсек, полимер материалдарынсыз экономиканың дамуын елестету мүмкін емес. 1960 жылы әлемде 12 млн тонна полимер материалдары өндірілсе, 1970 жылдары 46 млн тоннаға, 1988 жылы 192 млн тоннаға жеткен. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев былтыр 5 қыркүйекте Атырауда мұнай-газ саласын дамыту мәселелері жөніндегі кеңейтілген кеңесте заманауи мұнай сервисі кластерін құратын кез келгенін, мұнай сервисі отандық шағын және орта бизнесті дамытуға, өнімді жұмыс орындарын ашуға, қосымша құны жоғары өндірістерді оқшаулауға мүмкіндік беретінін айтқан болатын.
«Қазақстан қаптаушылар қауымдастығы» АҚ басқарма төрағасы Батырбек Әубәкіров жиында біздің елдің қандай ұстанымда болғанын білмегенін айтады. Білетіні – полимерлі шикізат өнімдеріне кеден салығын 6,5 пайызға көтеру мәселесінің одаққа мүше елдер арасында қолдауға ие болғаны, солай деп заңдастырылғаны. Бүгінге дейін полиэтилен, полимерден дайындалатын өнімдерді Ресейден тасымалдап отырған қазақ кәсіпкерлерін бұл жаңалық алаңдатып отыр: біріншіден, тауар қымбаттайды; екіншіден импортқа деген тәуелділігіміз тереңдей түседі. Қазанның құлағын ұстап, шикізаттың мол кенінде отырған ресейлік зауыттар ең алдымен тұтынушыларын қамтамасыз етуге басымдық береді. Қазақстандық тауар өндірушілер өтінім бергенше, шикізат өндіруші профилактикаға, жөндеуге жабылып, басқа да сылтау тауып, жасанды тапшылықты қолдан ұйымдастыруы әбден мүмкін.
Халықаралық биржалардың мәліметіне сүйенсек, полипропиленнің бағасы тоннасына 475-500 мың теңге аралығында. Көрші Түрікменстан, Иран және Өзбекстаннан дайын полипропилен қаптамалары сыртқы нарықтарда Қазақстандағы шикізат – полипропилен бағасына жақын бағамен сатылады. Шикізат дайын өнімнің бағасымен сатылса, бәсекелестік туралы айту мүмкін емес, ондай жағдайда өндіріс тиімсіз болады.
Қазақстан қаптаушылар қауымдастығының басшысы Батырбек Әубәкіров Алматыда өткен онлайн жиында ЕАЭО-ның соңғы жиынында біраз мәселенің беті айқындалып қалғанын айтты. Кеден одағына кіргенге дейін шикізатты әкелуге кедендік мөлшерлеме 0 % болған еді. Одақ құрылғаннан кейін бұл 10%-ға жетті. Яғни қазақстандық қайта өңдеушілер шикізатты Ресейден ғана сатып алатындай жағдайда қалды. Ресей үкіметі Қазақстанның нарығын толықтыра алатын көлемді өндіріс орындары бар екенін айтып, күте тұруды өтінген. Сарапшылар осы ретте мұнай нарығы, шикізат бағасына қатысты қызық құбылыстардың байқала бастағанын айтады. Шикізат мұнай бағасына таңылмаған делдалдарда бар. Мұнай бағасы түсіп барады, шикізат құны да түсуге тиіс. Бірақ ол бұрынғыша қалып отыр. Үшінші түйткіл – бұл 100 пайыздық алдын ала төлем. Бұл саудада қосымша қиындықтар тудырады.
Енді полимерлі шикізат өнімдеріне кеден салығын 6,5 пайызға көтеру туралы шешім одаққа мүше елдердің бәріне бірдей қолайсыз болуы керек еді. Бірақ Ресейдің үнсіз отырғаны, Қазақстан Үкіметінің тауар өндірушілерінің тынысын тарылтатын шешімге қарсы тұра алмағаны қазақстандық кәсіпкерлерді таңғалдырып отыр.
– Күні кешеге дейін Сауда және интеграция министрлігі полимерлі шикізат өнімдеріне кеден салығын 6,5 пайызға көтеру туралы ұсынысқа қарсы болады деп үміттенген едік. Үміт үзілді. Біз бұл жағдайға араласу үшін Қазақстан Президентіне хат дайындап жатырмыз, – дейді Батырбек Әубәкіров.
Осы ретте, қазақстандық кәсіпкерлер шетелдік өнімдерді әкелуге баж салығын көтеруі керек деген ойға бекініп отыр. Шикізатты өндіруші зауыттан сатып алу мүмкін болмағандықтан, полимерді делдалдардан айына 10-20 тонналап сатып алуға тура келеді. Осы мәселені шешу керек. Сол себепті бағаны ұстап тұрған және отандық өндірістің дамуына кедергі келтіріп жүрген делдалдардың ықпалын азайтуды Үкімет қаперге алуға тиіс. Отандық өндірушіні қорғайтын және шетелдік бәсекелестердің өнімдерінің қымбаттауына жол ашатын жалғыз шешім осы.
– Жағдай күрделі. Қазақстанда қазірдің өзінде екі кәсіпорын жабылды, жыл соңына дейін 4-5 зауыт жабылады деп болжап отырмыз. Үкімет қосымша шешімдер қабылдамаса, ЕАЭО аясындағы барлық позициялардан ұтыламыз. Біз соңғы үш жыл ішіндегі процестерге (2017-2019 жж.) талдау жүргізіп, импорт экспорттан 339 есе асатынын түсіндік. Пандемияға және экономикалық жағдайға байланысты Қазақстанда жұмыс орындарын сақтау және дамыту үшін барлық күш-жігер жұмсалуы керек, – дейді Батырбек Әубәкіров.
Қазақстан қаптаушылар қауымдастығының басшысы осыған дейін журналистерге Түрікменстан, Иран және Өзбекстан сияқты елдердің полимерлі қаптамаларын өндірушілермен адал бәсекелестікті қалыптастыруымыз керек екенін талай айтқан. Қаптама құнының 65-80 пайызы полипропиленнің өзіндік құнынан қалыптасады. Өзбекстан мен Түрікменстанда мұнай-химия кәсіпорындары негізінен мемлекетке тиесілі болғандықтан, олар экспортты ұлғайту және көбірек валюталық кіріс алу мақсатында ішкі өңдеуді дамыту саясатын жүргізуде. Яғни отандық өңдеушілер шикізатты арнайы бағамен алады, сондықтан экспортты ұлғайтуға мүмкіндік мол.
Саланы дамыту стратегиясы керек
Батырбек Әубәкіровтің түсіндіруінше, алдағы уақытта тым болмаса Өзбекстанға қатысты жағдайды Сауда және интеграция министрлігі бақылауға алуы керек. Өзбекстан, ЕАЭО-ға мүше емес. Бірақ өнім өндірушілері біздің елмен, одаққа мүше елдермен келісімдерде көрсетілген барлық жеңілдіктерді пайдаланып отыр. Өзбекстан президентінің 2019 жылғы 2 қазандағы № 3818 жарлығы аясында шеттен келген тауар түрлеріне 20 пайыздық баж салығын енгізген. Бұл фактор өзбек тауарларына ашық бәсекелестіктің өтінде қалқан болып, жолын ашып отыр. Күні кеше ЕАЭО мүше елдердің 6,5% кедендік баж салығы енгізуді міндеттеген шешімінен кейін одақтағы серіктес ел Ресей ғана емес, қытайлық және өзбекстандық өндірушілер де қазақ нарығын полимерлі қаптауыш өнімдермен толтырып, өзіміздің тауар өндірушілердің тынысын жауып тастайтыны анық. Себебі мұндай жағдайда Ресеймен ғана емес, Өзбекстанмен де бәсекелестік жағдайында боламыз. Өзбекстан үшін баж салығы өзгермейді. Бұл фактор оларға полимерлі шикізатты арзанырақ сатып алуға, жоғары сапалы өнімді жасауға және оны арзан сатуға жол ашады. Ұтылатын тағы да Қазақстан.
– Иран мен Түрікменстан туралы мәліметтерді біз Еуразиялық экономикалық комиссияға жіберіп, тергеуді бастағымыз келеді. Біз ақша немесе жеңілдіктер сұрамаймыз, демпингке қарсы шараларды немесе өндірушілерді қорғайтын басқа шараларды енгізуіміз керек. Айтпақшы, құбыр шығаратын ресейлік зауыттар бұл мүмкіндікті сәтті пайдаланды. Себебі көрші ел жағдайды бақылап, өздеріне тиімсіз болып тиетін шарттардың қабылданып кетпеуін қадағалап отыр. Менің білуімше, қазақстандық тарап ешқашан Еуразиялық экономикалық комиссияға өтініш жібермеген, – дейді Б.Әубәкіров.
Ол осы тамыз айында Алматыда өткен жиында мұнайдың үлкен қоры бар Қазақстан полимерлі шикізатты өңдеуді және өндіруді үйренбегенін, мұнай-химия саласын дамыту стратегиясы жоқ екенін айтты.
Ресейде мұнай кластеріне қатысты стратегия бар. Өзбекстан екі зауыт ашып, үшіншісін іске қосуды жоспарлап отыр. Түрікменстанда екі зауыт бар. Иран мұнай-химия саласын белсенді дамытып жатыр. Егер жағдай осылай жалғаса берсе, бірер жылда Қазақстан нарығы осы мемлекеттердің арасында бөліске түсуі әбден мүмкін. Өндірушілеріміз полимер шикізатына тәуелді. Өкінішке қарай, шикізаттың жоқтығынан өңдеу өнеркәсібі нашар халде.
– 2015 жылы Энергетика министрлігі Қазақстан 500 мың тонна полиэтилен, 500 мың тонна полипропилен өндіреді деп уәде берген еді. 2020 жылдың екінші жартысына жеттік, жағдай өзгерген жоқ. Көрші елдер шикізатты көп өндіріп, жақын арада нарық солардың өніміне толады. Мұнайы мол Қазақстанның полимерлі шикізатты өңдеуді және өндіруді білмеуі көңілге қаяу түсіреді, – деді Б.Әубәкіров.
Ол Атыраудағы зауыттың құрылысы әлі жалғасып жатқанын, Павлодарда бір зауыт болғанымен, ол қажетті өнімді жеткілікті мөлшерде өндірмейтінін және жеке инвестордың меншігінде екенін айтты. Қазақстанның өзінің шикізаты жоқ, сатып алуы керек. Өзі шикізат өндірмейінше, өндіріс саласын көтере алмаймыз.
Қайтпек керек? Полимер өндіретін шикізат бар, тауар жоқ. Әлемдік мұнай нарығындағы салмақты ойыншылардың бірі болсақ та, мұнайды терең өңдейтін кластер жоқ. Ел экономикасына айтарлықтай пайда әкелетін және сапалы жаңа жұмыс орындарын құруға мүмкіндік беретін ілеспе салалар (этилен, пропилен, резина, латекс) шығаратын өндіріс орындары құрылмады. Әлемдік стандарттарға сай келетін жанармай стансаларының желісі тіпті жоқ. Мамандар айтқандай, бұл сала тек біздің елде ғана емес, әлемде де жабық салалардың бірі. Бірақ қазір құпия азайды, сондықтан мұнай-газ саласына қатысты қалтарыста қалып келген мәселелерді ашық айтып, шешімін іздейтін кез келді. Қазақстанда мұнай-химия саласын дамытудың стратегиясы жоқ екені, мұнайлы экономика біздің көп кемшілігімізді сырт көзге байқатпай отырғаны осыған дейін де талай рет айтылған.
Шикізат көп, өнім жоқ
Қазақстан мұнай сервистік компаниялары одағының төралқа төрағасы Рашид Жақсылықов адамзаттың мұнайға деген тәуелділігі әлі ұзақ жылдарға созылатынын, дәрі-дәрмектен бастап полимер, полиэтиленге дейін мұнай қалдықтары – мұнай күкіртінен дайындалатынын айтты. Сондай-ақ мұнайды тереңдетіп өңдеу, мұнай-химия кластері мәселесіне келгенде Үкіметте де, БАҚ-та да қол жеткен жетістіктермен шектеліп қалатын шүкіршіліктің белең алып бара жатқанына жабырқайтынын да жасырмады. Экономиканың осы саласы туралы сөз болғанда жол құрылысымен шектеліп қалу үрдісінің бояуы қалыңдап барады. Бұл үрдіс тереңдей берсе, келер ұрпақ біздің буынға, біздің «Мұнайдың, шикізат кенінің құлағында отырып, жол экономикасын ғана өркендеткен ұрпақ» деп баға беруі де әбден мүмкін.
– Жол салған кезде қолданылатын битумды немесе мазутты дайындау үшін көп бас қатырудың керегі жоқ. Битум мұнайды тереңдетіп өңдеу кезінде алынатын ең соңғы өнім түрі, мұны сарапшылар соңғы кезде мұнай қоқысы деп жүр. Әлемдік экономикада мұнайды қолданбайтын бірде-бір сала жоқ. Тіпті ағаш пен темірді полимер тауарлар ығыстыра бастады. Ендігі жерде Үкіметтің де, БАҚ-тың бұл мәселеге тереңірек қарағаны жөн болар еді, – дейді Рашид Жақсылықов.
Оның айтуынша, әлемдік алпауыт мұнай компанияларының шикізатты тереңдетіп өңдеу нәтижесінде полимер шикізатын дайындайтын еншілес компаниялары көп.
– Қазір өткенге оралу, инвесторларды мұнайды тереңдетіп өңдеп, полимер шикізатын, одан дайын өнімдерді дайындауға міндеттеуге себеп көріп тұрған жоқпын. Себебі шетелдік компаниялар полимер дайындайтын мұнай күкіртін елдеріне тасып алып кетіп жатқан жоқ. Көзін тапсақ, полимер кені – мұнай күкірті бізге де, шетелдіктерге де жетеді. Егер ғылымды өндіріспен ұштастырғанда, мұнай өңдейтін зауыттардың әрбір бұрышынан бір-бір кәсіпорын салып тастауға болар еді. Бірақ мемлекеттік деңгейде қабылданған бағдарламалардың ғылымнан алыстап кеткені енді сезіліп, соның зардабын тартып отырмыз. Себебі әрбір саланың тиімділігін теория деңгейінде дайындап беретін ғылыми-зерттеу институттары жоқ. Амал жоқ, өзгенің зерттеуіне тәуелдіміз. Былтыр ғана мемлекеттік деңгейде көңіл бөліне бастаған қарапайым заттар экономикасының кілтипаны мұнай кластерінде жатыр, – дейді ол.
Сарапшы айтқандай, полипропилен мен полиэтилен өндіру жобаларын іске асыру ішкі жалпы өнімнің жылдық өсімін орташа есеппен 1,5 пайызға жеткізуге мүмкіндік берер еді. Мұнай-газ химиясы саласы экономиканың басқа салаларына мультипликативті ықпал етеді. Әлемде бұл саладағы көмірсутек шикізатының қолданылу үлесі – 34 пайыз. Ал Қазақстанда өте аз.
АЛМАТЫ